Η δεκαετία του δέκα βγήκε με δέκα δεκάδες αγαπημένων ταινιών (2010, 2011, 2012,2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019), μετά ήρθε η πανδημία και δυο λειψά κινηματογραφικά έτη, όπου τη βολέψαμε με πεντάδες (2020, 2021), αλλά φέτος επιστροφή στη δεκάδα ξανά. Κάποιες απ’ τις επιλογές της είναι προγενέστερων ετών, αλλά όπως πάντα οι λίστες αφορούν έργα που πρωτοπροβλήθηκαν στην Ελλάδα από Γενάρη μέχρι και Δεκέμβρη της κάθε ημερολογιακής χρονιάς.
Πάμε λοιπόν. Απ’ το δέκα ως το ένα με αντίστροφη μέτρηση, για το -αυτονόητα εντελώς υποκειμενικό- τοπ τεν του 2022.
– 10 –
ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ
Πώς να περιγράψεις αυτό το οπτικοακουστικό δημιούργημα; Δείχνει κάτι περίεργα γιουγκοσλάβικα μνημεία σε ασπρόμαυρη φωτογραφία και την κάμερα να τα προσεγγίζει αργά, η Τίλντα Σουίντον διαβάζει κομμάτια εσχατολογικής λογοτεχνίας, η μουσική του Γιόχαν Γιόχανσον πάνω στην εικόνα και τον λόγο, εικόνα, μουσική, λόγος, ένα αισθητικό σύμπαν, μια αφήγηση, μια μυσταγωγική εμπειρία.
Ένας κόσμος τόσο πάρα πολύ μετά από την καταστροφή όσο ταυτόχρονα και ελάχιστα πριν την καταστροφή, ένας κόσμος στον οποίο έχουν πάψει προ πολλού να υπάρχουν οι πρώτοι άνθρωποι και στον οποίο σύντομα θα πάψουν να υπάρχουν και οι τελευταίοι. Ο Γιόχανσον πέθανε στα 48 του χρόνια χωρίς να έχει ολοκληρώσει την ταινία, την ολοκλήρωσαν οι φίλοι και συνεργάτες του, ακόμα κι αν πεθάνεις τόσο πρόωρα, ακόμα κι αν πεθάνεις με το έργο σου στη μέση, αν ό,τι είχες ξεκινήσει είχε τόσο σημαντικό λόγο ύπαρξης, θα ολοκληρωθεί και στη συνέχεια θα υπάρχει. Έργο τέχνης.
– 9 –
DRIVE MY CAR
Το “Drive My Car” δεν είναι ένα road movie, είναι ένα car movie. Ο Ριουσούκε Χαμαγκούτσι δεν ενδιαφέρεται για τον δρόμο, το ταξίδι, την ανακάλυψη, για να δει, δεν κάνει καν μια στάση σε ένα βενζινάδικο, το αυτοκίνητο τον ενδιαφέρει ως όχημα και δη ως όχημα της αφήγησης, ως όχημά της κυριολεκτικά και μεταφορικά. Δεν τον ενδιαφέρει να δείξει αυτό που υπάρχει γύρω απ’ το αυτοκίνητο, αλλά το ίδιο ως όχημα και αυτό που υπάρχει μέσα του, τον ενδιαφέρει να καταγράψει τον ρυθμό με τον οποίο κινείται, ο οποίος γίνεται και ο ρυθμός της ταινίας.
Οι ήρωες του δεν χρησιμοποιούν το αυτοκίνητο για να κοιτάξουν προς τα έξω, αλλά για να στρέψουν το βλέμμα τους προς τα μέσα τους. Ιστορίες μέσα σε αυτοκίνητα, το πού και το πότε τελειώνει μια ιστορία μπορεί να εξαρτάται από το σε ποιον την αφηγείσαι, τι είσαι διατεθειμένος να του αποκαλύψεις, τι είναι έτοιμος να ακούσει. Κάπως έτσι και η ίδια η ταινία δεν είναι ούτε μια διαδρομή από ένα συναισθηματικό και νοηματικό σημείο εκκίνησης προς ένα αντίστοιχο κατάληξης, αλλά ούτε κι ένα ταξίδι ελευθερίας χωρίς ιδιαίτερο προορισμό. Είναι ζωές σε κίνηση, είναι οι ιστορίες των ηρώων που τις πιάνουμε από ένα σημείο μη εκκίνησης και τις αφήνουμε σε ένα άλλο μη κατάληξης, οι ιστορίες τους έχουν ξεκινήσει από πριν και θα συνεχιστούν και μετά – μέσα σε ένα αυτοκίνητο πάντα.
– 8 –
Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ
Δυο εντελώς άγνωστοι άνθρωποι που θα μπλεχτούν σε ένα παράνομο κύκλωμα. Τα μυστικά του ενός θα τα μάθουμε γρήγορα, τα μυστικά του άλλου θα παραμείνουν εκκρεμή ως περίπου το τέλος Τίποτα το ιδιαίτερα πρωτότυπο σε επίπεδο ιστορίας, τόσο εντυπωσιακά δυνατό σινεμά όμως. Το σινεμά είναι ατμόσφαιρα, το σινεμά είναι βλέμμα, το σινεμά είναι αίσθηση, το σινεμά είναι η δημιουργία ενός κόσμου που πριν αποτυπωθεί σε εικόνες δεν υπάρχει πουθενά αλλού εκτός του ίδιου του σινεμά.
Ο κόσμος που φτιάχνει ο Τόμας Μ. Ράιτ στον «Άγνωστο» δεν είναι ένας κόσμος που υπάρχει εκεί έξω. Είναι ένας κόσμος χωνεμένος, αφομοιωμένος και μεταβολισμένος μέσα από την παρακολούθηση άλλων ταινιών. Βλέπεις ταινίες, τον τρόπο τους, τον χωροχρόνο που γεννά ο κινηματογράφος, επηρεάζεσαι κι αρχίζεις να διαμορφώνεις το δικό σου στυλ. Κι όταν ξεκινάς να μεταφέρεις μια ιστορία βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα, ό,τι πεις θα το πεις μέσα από τον τρόπο που το σινεμά και η γλώσσα του σε διαμόρφωσε. Θα δείξεις πόσο άρτια τη μιλάς, θα γίνεις με τη σειρά σου ένα ακόμα κομμάτι της αλυσίδας που θα εμπνεύσει και θα επηρεάσει άλλους. Το σινεμά είναι μια νόσος που πρώτα κολλάς και μετά τη μεταδίδεις.
– 7 –
ΠΑΤΕΡΑΣ
Ορεινή βαλκανική επαρχία, Σερβία, ζευγάρι με δυο παιδιά, ο πατέρας απολυμένος από εργοστάσιο χωρίς να έχει λάβει τη νόμιμη αποζημίωσή του κάνει δουλειές του ποδαριού, η μητέρα προβαίνει σε απονενοημένη πράξη, ακραία φτώχεια, η Πρόνοια παίρνει προσωρινά τα παιδιά, ο πατέρας αρχίζει αγώνα περίπου το ίδιο απονενοημένο, για να βρει το δίκιο του και να τα πάρει πίσω.
Ο «Πατέρας» του Σρνταν Γκολούμποβιτς είναι ένα έργο σπαρακτικό, λιτό, βαθύτατα ουσιαστικό, αληθινά πολιτικό, πολυεπίπεδο, όχι συνθηματικό, γόνιμο, γεμάτο στοχασμό και ευαισθησία. Αξίζει να το αναζητήσετε, αξίζει να το δείτε. Και το ευρύτερο πρόβλημα για το οποίο τελικά θέλει να μιλήσει δεν είναι το κακό του ενός ή του άλλου χαρακτήρα στην ταινία, είναι το κακό μιας συνθήκης ακραίας φτώχειας που αγκαλιάζει τους πάντες και από την οποία δεν μπορεί κανείς να ξεφύγει. Μας δείχνει ότι όσο κακό κι αν είναι (που είναι) η εξατομικευμένη διαφθορά ή και το σύστημα που της επιτρέπει να ανθεί, υπάρχει ένα ακόμη μεγαλύτερο: η συλλογική ένδεια. Αντί να ποινικοποιείται η φτώχεια, ποινικοποιούνται οι φτωχοί. Αντί να ποινικοποιείται η φτώχεια ως συλλογική συνθήκη, ποινικοποιείται το να είσαι εσύ ατομικά φτωχός.
– 6 –
ΤΟ TΡΙΓΩΝΟ ΤΗΣ ΘΛΙΨΗΣ
Ο Ρούμπεν Έστλουντ δεν είναι απλά και μόνο ένας προβοκάτορας. Οι προβοκάτσιές του περιέχουν σπέρματα ιδιοφυίας. Και τα έργα του, είτε βρίσκουν τον στόχο τους είτε όχι, είναι πάντα ασκήσεις σπάνιας καλλιτεχνικής ελευθερίας. Και, είτε βρίσκουν τον στόχο τους είτε όχι, πάντα κάτι όχι ακριβώς προφανές αποτυπώνουν. Και προσπαθούν να πάνε στη ρίζα των πραγμάτων, να σκαλίσουν πίσω από την επιφάνειά τους. Εδώ μας δίνει «Το Τρίγωνο της Θλίψης»: τάξεις, φύλα, ορατότητα, πατριαρχία, μητριαρχία, εξουσία, ανατροπές, άβολες κι αμήχανες καταστάσεις. Στον κόσμο των ταυτοτικών δικαιωμάτων και της θεωρητικής ισότητας, η ταξική ανισότητα και ο πλούτος θα σε καθιστούν πάντα αόρατη και αόρατο. Αν στην υπερπολυτελή θαλαμηγό οι ήρωες έκαναν εντυπωσιακούς εμετούς, θα βρισκόμασταν στην επικράτεια του εξυπνακισμού. Το ότι τους εμετούς με τους οποίους ξεκαρδιστήκαμε ως θεατές, έρχονται μετά και τους σκουπίζουν οι υπηρέτες, μας δείχνει ότι ο Έστλουντ προβοκάρει μεν, έχοντας κάτι να πει δε.
Δεν είναι ταινία για να την αγαπήσεις και να ταυτιστείς με κάποιον απ’ τους ήρωες, είναι ταινία για να την απολαύσεις. Αλλά δεν πρόκειται για την απόλαυση του χαβαλέ, πρόκειται για μια απόλαυση μέσω της οποίας μπαίνεις σε διαδικασία να σκεφτείς και να συνειδητοποιήσεις: το πρόβλημα δεν είναι το χρήμα, το πρόβλημα δεν είναι το φύλο, πίσω από το χρήμα και τα φύλα και τις φυλές, πίσω απ’ όλα η λέξη κλειδί είναι η εξουσία. Ποιος κατέχει τη δύναμη, ποιος ελέγχει τους άλλους, πώς την ασκεί από τη στιγμή που την έχει στα χέρια του.
– 5 –
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΠ’ ΤΟΝ ΒΟΡΡΑ
Μάλλον οι πιο έντονες και εντυπωσιακές εικόνες της χρονιάς, σε μια ταινία με πολύ μεγάλη εικαστική δύναμη, μονοπλάνα επιδρομής, λεηλασίας και σφαγής, ταμπλό από κομμένα ανθρώπινα σώματα, ένα κοντινό στο γεμάτο αίματα πρόσωπο του ήρωα καθώς τον βασανίζουν. Τέλη του ενάτου αιώνα Μετά Χριστόν. Βίκινγκς, πειρατεία, δουλεμπόριο, δολοφονία πατέρα, σκοπός ζωής η εκδίκηση των δολοφόνων του. Τελετουργίες όπου μπλέκεται το πραγματικό με το συμβολικό. Το ανθρώπινο με το ζωώδες. Το αληθινό με το ψευδαισθητικό. Το πολιτισμένο με το βάρβαρο όχι, ακριβώς γιατί είμαστε στον πολιτισμό της βαρβαρότητας και όλοι είμαστε παιδιά του πολιτισμού στον οποίο ανήκουμε.
Η μετάβαση απ’ τη βαρβαρότητα στον πολιτισμό, είναι η μετάβαση από τον Άμλεθ στον Άμλετ, από την ιστορία εκδίκησης στην ιστορία αμφιβολίας, από την ιστορία των βασανιστηρίων στην ιστορία του εσωτερικού βασανισμού, στην ιστορία του να ζει κανείς ή να μη ζει. Οι εσωτερικοί μονόλογοι μέσω ενός Σαίξπηρ φτιάχνουν μεγαλειώδες θέατρο και μεγαλειώδη λογοτεχνία, η έλλειψη τέτοιων αμφιβολιών και η ζωώδης ορμή όταν πέσει στα χέρια ενός σκηνοθέτη σαν τον Ρόμπερτ Έγκερς φτιάχνει σπουδαίο σινεμά, με μια ταινία επιβλητική και μαζί υποβλητική, μια ταινία πολύ περισσότερο έξυπνη, ψαγμένη και ανατρεπτική απ’ όσο δείχνει.
– 4 –
Ο ΧΕΙΡΟΤΕΡΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜO
Δικαιούται ακόμα ο δυτικός άνθρωπος να ενεργεί με βάση τα θέλω του; Δεν βλέπει το αποτύπωμα των πράξεών του; Μήπως η επιθυμία να ζεις όσο πιο κοντά στα θέλω σου είναι η πηγή όλων των δεινών του πλανήτη και σε καθιστά τον χειρότερο άνθρωπο του κόσμου; Τι είδους άνθρωπος είσαι όταν βάζεις εγωιστικά και διαρκώς τα θέλω σου πάνω από τα πρέπει, είτε των γενικότερων και ευγενικότερων σκοπών, είτε τα πιο μικροαστικά ή και τα απλά ανθρώπινα, τα πρέπει των ανθρώπινων σχέσεων, το να μην πληγώνεις τον άνθρωπο που έχεις δίπλα σου; Είναι ένα πράγμα να μην υπακούς σε πρέπει παρά μόνο στα θέλω σου, όντας εκείνη τη στιγμή σίγουρος ή σίγουρη για τα θέλω σου, και είναι ένα τελείως διαφορετικό πράγμα τα θέλω σου να συγκροτούν μια συνεκτική αφήγηση, να ηχούν πειστικά στα αυτιά των άλλων, να είναι «ηθικά», «σωστά» ή με όποιον άλλο τρόπο αιτιολογημένα. Μπορείς δηλαδή εσύ να μη θέλεις κάτι και ακόμα αν δεν βγάζει σε κανέναν άλλο νόημα το γιατί δεν το θέλεις, αυτό δεν σε καθιστά απαραίτητα ασυνάρτητο, αυτοκαταστροφικό ή ασόβαρο.
Ο Γιόακιμ Τρίερ πατώντας πάνω στο καίριο και σύνθετο σενάριο που συνυπογράφει με τον Έσκιλ Βογκτ μας παρουσιάζει τελικά μια επιεική και αγαπητική αποδοχή της ρευστότητας και της σχετικότητας των ανθρώπινων σχέσεων, των ανθρώπινων αποφάσεων, των ανθρώπινων θέλω. Παρά τον τίτλο του, «Ο Χειρότερος Άνθρωπος στον Κόσμο» καταλήγει να μην κατακρίνει κανέναν, καταλήγει να κατανοεί την οπτική όλων, καταλήγει να αντιλαμβάνεται ότι τα αντικρουόμενα θέλω δεν καθιστούν από μόνα τους κανέναν κακό.
– 3 –
ΕΝΑΣ ΗΡΩΑΣ
Ο Ραχίμ είναι ο ήρωας του «Ένας Ήρωας». Θα προβεί σε μια πράξη εντυπωσιακής ανιδιοτέλειας. Που έχει όμως και κάποιους αστερίσκους. Το πρώτο μάτι που θα πέσει πάνω του, το μάτι της πρώτης ανάγνωσης της πράξης του, είναι ένα μάτι καλόπιστο μεν, αλλά ταυτόχρονα και με ατζέντα προώθησης μιας εξιδανικευμένης εικόνας για τις φυλακές, τη χώρα, τους ανθρώπους της χώρας, είναι ένα μάτι που ψάχνει για ήρωες, είναι ένα μάτι που βλέπει μέσα από τα ΜΜΕ, την τηλεόραση και τις εφημερίδες. Ελλοχεύει όμως κι ένα δεύτερο μάτι, ένα μάτι δεύτερης ανάγνωσης, ένα μάτι καχύποπτο αν όχι και κακόπιστο μεν, αλλά ταυτόχρονα και με ατζέντα αναζήτησης αποδείξεων για την αλήθεια, είναι ένα μάτι που βλέπει μέσα από τα σόσιαλ, είναι ένα μάτι που κουράστηκε να τρώει χωρίς έλεγχο κάθε ωραιοποιημένη εκδοχή της πραγματικότητας και γιατί όχι και του καθεστώτος. Το μάτι της κοινωνίας και της ψηφιακής κοινωνίας.
Ο Ραχίμ θα παγιδευτεί ανάμεσα στις μυλόπετρες των δύο ματιών, θα παγιδευτεί ανάμεσα στην πλήρη, πάσα, πεντακάθαρη αλήθεια και όλα όσα τη σχετικοποιούν, θα παγιδευτεί κυρίως ανάμεσα στη διαφορά του τι είσαι και στο πώς θα φανείς. Αριστοτεχνικό σεναριακό ξεδίπλωμα, αυτό το αδιανόητα γόνιμο σεναριακό έδαφος και υπέδαφος του κινηματογράφου του Ασγκάρ Φαραντί, αυτός ο πλούτος των ιδεών, αυτό το ζωγράφισμα των καταστάσεων και των χαρακτήρων που είναι τόσο μακριά από μονοδιάστατες οπτικές και τόσο κοντά στην καταγραφή της αλληλοδιασταυρούμενης και αλληλοσυγκρουόμενης αλήθειας όλων των χαρακτήρων.
– 2 –
ΑΠΟΦΑΣΗ ΦΥΓΗΣ
Στην «Απόφαση Φυγής» το μοντάζ, το σενάριο, η σκηνοθεσία, η μουσική επένδυση ενώνονται τόσο άρρηκτα μεταξύ τους, ώστε κάθε πλάνο να σε αφήνει με ανοιχτό το στόμα, ώστε η ροή των πλάνων, η ροή της ιστορίας, η ιστορία που συνεχώς σε αιφνιδιάζει και συνεχώς ανατρέπει τις προσδοκίες σου και τις βεβαιότητές σου, συνολικά η ταινία από την αρχή ως το τέλος της, να αποτελούν ένα τεράστιο θρίαμβο. Δεν είναι έκπληξη, αυτή η δεξιοτεχνική κατασκευαστική σύνθεση είναι σήμα κατατεθέν του κινηματογράφου που φτιάχνει ο Παρκ Τσαν-Γουκ και που εδώ βρίσκεται σε οργιαστικά δημιουργική φόρμα, παραδίδοντας μας ένα σκηνοθετικό αριστούργημα.
Ύποπτος: αυτός που μπαίνει υπό την όραση κάποιου, υπό το βλέμμα κάποιου. Όπως όταν σε ερωτεύονται έχεις καρφωμένα πάνω σου τα μάτια εκείνου που σε ερωτεύτηκε, έτσι και άπαξ και καθίστασαι ύποπτος έχεις καρφωμένα πάνω σου τα μάτια εκείνου που σε παρακολουθεί. Και όταν ερευνάται πιθανή εμπλοκή σου σε έγκλημα, είναι χρέος του αστυνομικού να σε παρακολουθεί. Πότε αρχίζει και πότε τελειώνει η αγάπη του καθενός; Πόσα είδη έρωτα υπάρχουν; Ο έρωτας που περνάει από το βλέμμα, που έρχεται μέσω του βλέμματος και ο έρωτας που περνάει από την καρδιά, που επικυρώνεται όταν εισπραχθεί όχι απλά το βλέμμα, αλλά η αλήθεια του, το κόστος του, η οδύνη του, αυτό που κάνει κομμάτια.
– 1 –
ΧΑΜΕΝΕΣ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΙΣ
Εντυπωσιακή τοιχογραφία μιας εποχής οι «Χαμένες Ψευδαισθήσεις» καταγράφουν τους μηχανισμούς λειτουργίας ολόκληρου του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού γίγνεσθαι. Αν λοιπόν μας κάνει ως θεατές κάτι τρομακτική εντύπωση, είναι το πόσο ταυτόχρονα οι «Χαμένες Ψευδαισθήσεις» είναι και δεν είναι ταινία εποχής. Αν μας κάνει κάτι τρομακτικά εντύπωση είναι το πόσο εντελώς σαν σήμερα, πόσο εντελώς οικεία, μοιάζουν τα περισσότερα απ’ όσα βλέπουμε να διαδραματίζονται. Σαν ο Ξαβιέ Τζιανολί, μεταφέροντας στον κινηματογράφο το μυθιστόρημα του Ονορέ ντε Μπαλζάκ, να μας λέει ότι ο κόσμος όπως σήμερα τον ξέρουμε, οι κεντρικές του συντεταγμένες, το πνεύμα του, ξεκίνησαν τότε, ή εν πάση περιπτώσει υπήρχαν ήδη εκεί και τότε, στο Παρίσι των αρχών του 18ου αιώνα.
Μπορεί οι ήρωες των «Χαμένων Ψευδαισθήσεων» να μην σκρολάρουν διαρκώς με ένα κινητό στο χέρι, μπορεί να μην σκάνε ειδοποιήσεις στα κινητά τους για την όποια νέα εξέλιξη, αλλά δεν παύουμε να βρισκόμαστε ενώπιον της ίδιας φρενήρους παραγωγής νέων και «νέων», μιας παραγωγής που έρχεται να καλύψει μια ανάγκη που η ίδια σε μεγάλο βαθμό γεννά, την ανάγκη για διαρκή κατανάλωση νέων νέων και νέων «νέων», για κουτσομπολιό πάνω τους, για επικαιρότητα, για viral της μίας ημέρας. Με φωνή οφφ του αφηγητή και με σκηνοθεσία που επίσης παραπέμπει σε Σκορσέζε, παρακολουθούμε τη γνωστή σκορσεζική διαδρομή: Άνοδος κι όλος ο κόσμος μου ανήκει – Εκκωφαντική πτώση – Αποδοχή της κατάστασης κι αυτογνωσία.: «Ο ήρωας σταμάτησε να ελπίζει και άρχισε να ζει».
