Οι σκηνοθέτες Ανέστης Αζάς και Πρόδρομος Τσινικόρης επιστρέφουν στη Στέγη, επτά χρόνια μετά την Καθαρή Πόλη, με μια νέα θεατρική παράσταση που ισορροπεί ανάμεσα στο ντοκιμαντέρ και τη μυθοπλασία. Θέμα της, η ζωή των Ελλήνων Ρομά.
«Γεννήθηκα από λάθος και ζω από περιέργεια να δω το τέλος της ζωής μου»
Ανέμελοι νομάδες; Μεγάλοι καλλιτέχνες; Θύματα κοινωνικών κατασκευών ή επικίνδυνοι και παραβατικοί; Τι τελικά είναι και τι δεν είναι οι Ρομά; Μετά από πολύμηνη έρευνα, από το Ζεφύρι και τον Ασπρόπυργο μέχρι τη Θεσσαλονίκη, τη Λάρισα και τις Σέρρες, η παράσταση ”Romáland” των Ανέστη Αζά και Πρόδρομου Τσινικόρη φιλοδοξεί να αφηγηθεί ένα ανεστραμμένο ταξίδι στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας μέσα από την οπτική γωνία των Ρομά, στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση από τις 2 έως τις 26 Νοεμβρίου.
Ακολουθώντας την παράδοση του είδους του θεάτρου-ντοκιμαντέρ, η παράσταση διαμορφώνεται με τη συμμετοχή Ρομά πρωταγωνιστών, που αφηγούνται ζωντανά τις πραγματικές τους ιστορίες, στοχεύοντας να αναδείξει τους πολλαπλούς κοινωνικούς αποκλεισμούς που αντιμετωπίζουν και τις καθημερινές προσπάθειές τους να τους ξεπεράσουν. Ρομά που έχουν ζήσει σε καταυλισμούς, που όταν μεγάλωσαν αποφάσισαν να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους, που αγνοούσαν την καταγωγή τους για χρόνια, που άλλαξαν την πορεία που είχε προαφασίσει η κοινωνία για αυτούς ανεβαίνουν στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης για να μιλήσουν για όσα πρέπει επιτέλους να ακούσουμε. Γιατί όπως χαρακτηριστικά λέει ένας από τους ήρωες του έργου «Πώς καταλαβαίνεις πως κάποιος είναι Ρομά;».
Σύμφωνα με τους ιστορικούς, η κοινότητα των Ελλήνων Ρομά χρονολογείται από τον 15ο αιώνα. Είναι μία από τις παλαιότερες της Ευρώπης. Γλωσσολογικές μελέτες αποδεικνύουν, με βάση το πλήθος ελληνικών λέξεων στη Ρομανί γλώσσα, την ιστορική σχέση με το Βυζάντιο και τον ελλαδικό χώρο. Κι όμως, μέχρι την πτώση της δικτατορίας στη χώρα, οι Έλληνες Ρομά ζούσαν σε καθεστώς ανιθαγένειας. Παρά την πολιτογράφησή τους, το 1979, και τα βήματα που έχουν γίνει από τότε, πολλοί από αυτούς εξακολουθούν να ζουν εκτεθειμένοι σε συνθήκες ακραίας φτώχειας και πολλαπλής ευαλωτότητας, σε γκετοποιημένες περιοχές ή καταυλισμούς, κουβαλώντας το στίγμα του επικίνδυνου «Άλλου / Ξένου», καταδικασμένοι διαχρονικά σε μια ενδιάμεση κατάσταση, σε ένα διαρκές «είναι και δεν είναι», όπως λέει και η φράση με την οποία είθισται να ξεκινούν τα τσιγγάνικα παραμύθια.
Κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους, την κοινή γνώμη και τα ΜΜΕ απασχόλησαν οι δολοφονίες δύο νεαρών Ρομά στο πλαίσιο καταδίωξής τους από την αστυνομία, του Νίκου Σαμπάνη στην Αθήνα και του Κώστα Φραγκούλη στη Θεσσαλονίκη. Οι δύο υποθέσεις πρόκειται σύντομα να εκδικαστούν από την ελληνική δικαιοσύνη και αποτελούν εμβληματικά γεγονότα με θύματα τσιγγάνους, που όμως δεν είναι τα μόνα. Από το εργατικό ατύχημα στη γέφυρα που κατέρρευσε στην Πάτρα μέχρι την οκτάχρονη Όλγα στο Κερατσίνι, που εγκλωβίστηκε από μια πόρτα εργοστασίου και πέθανε αβοήθητη, τερατώδη περιστατικά βίας και αδιαφορίας φανερώνουν ότι οι ζωές των Ρομά στην Ελλάδα αντιμετωπίζονται συχνά ως «ζωές ανάξιες να βιωθούν» (αυτή ήταν η φράση που χρησιμοποιούσε το ναζιστικό καθεστώς για να χαρακτηρίσει άτομα που θεωρούσε ότι δεν είχαν «δικαίωμα στη ζωή».)
Παράλληλα, όμως, και σε πλήρη αντίφαση με τα πραγματικά περιστατικά ρατσιστικής βίας, η λαϊκή φαντασία αρέσκεται να βλέπει τους τσιγγάνους ως ανέμελους διασκεδαστές, παιδιά της φύσης που ζουν έξω από νόρμες και κανόνες. Ωστόσο, υπάρχει τόσο χαώδης διαφορά ανάμεσα στους Ρομά και τους «μπαλαμούς»; Ειδικά αν κοιτάξουμε μερικές γενιές πίσω, θα βρούμε πολλούς και πολλές, γιαγιάδες και παππούδες μας, που δεν τελείωσαν καν το δημοτικό, που τους πάντρεψαν ενάντια στη θέλησή τους, που ακολούθησαν το επάγγελμα του πατέρα τους θυσιάζοντας τις δικές τους επιθυμίες, μέχρι και που έζησαν ως περιπλανώμενοι νομάδες στηρίζοντας την επιβίωσή τους στη διαρκή μετακίνηση. Γιατί λοιπόν η ζωή των Ρομά μάς φαίνεται τόσο μακρινή;
Επτά χρόνια μετά την Καθαρή Πόλη, την πιο πολυταξιδεμένη πανευρωπαϊκά θεατρική παραγωγή της Στέγης, με πρωταγωνίστριες μετανάστριες καθαρίστριες στην Ελλάδα, οι σκηνοθέτες και δραματουργοί Ανέστης Αζάς και Πρόδρομος Τσινικόρης επιστρέφουν, κι αυτή τη φορά προσπαθούν να προσεγγίσουν τη ζωή των Ελλήνων Ρομά, ανατρέχοντας σε γεγονότα, παίζοντας με τα στερεότυπα και αποφεύγοντας τη ρομαντικοποίηση. Όπως αναφέρουν οι δύο δημιουργοί: «Πάντα προσπαθούμε να υπηρετήσουμε ένα θέατρο που συνδιαλέγεται με το παρόν. Και στη συγκεκριμένη παράσταση ακολουθούμε το μοντέλο της Καθαρής Πόλης, με την έννοια ότι η θεατρική σκηνή, δεν αντιμετωπίζεται μόνο ως ένα μέσο ψυχαγωγίας, αλλά και ως δημόσιο βήμα για να ακουστούν άνθρωποι που δεν εκπροσωπούνται σχεδόν καθόλου στη δημόσια σφαίρα ή δεν εμφανίζονται στην «πολλή πραγματικότητα». Υπό αυτή την έννοια ερχόμαστε σε σύγκρουση με μια κατασκευασμένη πραγματικότητα και τη συμπληρώνουμε με άλλες αφηγήσεις, φιλοδοξώντας με τις παρεμβάσεις ενάντια στην αδικία και στους αποκλεισμούς να δημιουργήσουμε ένα νέο αφήγημα.»
Ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης επιστρέφουν στη Στέγη ως δημιουργικό δίδυμο, μετά την Καθαρή Πόλη του 2016. Η παράσταση εκείνη, έχοντας επί σκηνής πέντε μετανάστριες που εργάζονταν ως καθαρίστριες στην Ελλάδα, σηματοδότησε ένα αντιρατσιστικό σκηνικό ντοκουμέντο σε μια εποχή που ο ακροδεξιός λόγος διατυπωνόταν ανεξέλεγκτα. Η παράσταση εξελίχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες διεθνείς επιτυχίες και τις πλέον πολυταξιδεμένες παραγωγές του νεότερου ελληνικού θεάτρου, σταθμεύοντας σε 42 πόλεις και πάνω από 20 χώρες.
Αυτή ήταν η δεύτερη εμφάνιση των Αζά και Τσινικόρη στη Στέγη, καθώς το 2013 είχε προηγηθεί το έργο τους, ”Τηλέμαχος – Should I Stay or Should I Go?”. Η μετανάστευση αποτελούσε κι εδώ τον θεματικό πυρήνα, ακολουθώντας όμως την αντίστροφη πορεία: το ελληνικό brain drain στα χρόνια της κρίσης.
Η ιδέα για την παράσταση ”Romáland” γεννήθηκε από τα διαδοχικά περιστατικά ακραίας αστυνομικής βίας σε βάρος Ρομά. Στην πορεία, η έρευνα οδηγήθηκε και σε άλλες εκφάνσεις βίας κατά της συγκεκριμένης κοινότητας. Ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης συνέταξαν ένα «Χρονολόγιο Βίας», το οποίο ξεκινάει από τη δεκαετία του 1990, διαπιστώνοντας πως, έκτοτε, σχεδόν κάθε χρόνο κάποιος/-α Ρομά πέφτει νεκρός/-ή, είτε στη διάρκεια αστυνομικής καταδίωξης είτε ως θύμα αυτόκλητων λευκών τιμωρών που ανοίγουν αδιακρίτως πυρ μέσα σε καταυλισμούς.
Τον Δεκέμβριο του 2022, ο 16χρονος Κώστας Φραγκούλης πέφτει σε κώμα και τελικά πεθαίνει, όταν αστυνομικός τον πυροβολεί στο κεφάλι κατά τη διάρκεια καταδίωξής του στη Θεσσαλονίκη. Έναν χρόνο νωρίτερα, στο Πέραμα, ένας ακόμα νεαρός Ρομά, ο 18χρονος Νίκος Σαμπάνης, δολοφονείται μετά από καταδίωξή του από επταμελή ομάδα ΔΙΑΣ, με έναν καταιγισμό 36 πυροβολισμών.
Η Human Rights Watch καταγράφει 716 περιστατικά αστυνομικής, κρατικής βίας και ρατσισμού κατά των Ρομά στην Ελλάδα, σε διάστημα 18 μηνών. Καθόλου τυχαίο δεν είναι το γεγονός πως στις ελληνικές φυλακές το 20% των κρατουμένων υπολογίζεται πως είναι Ρομά, δυσανάλογα υψηλό ποσοστό σε σύγκριση με έναν πληθυσμό κάποιων χιλιάδων ανθρώπων σε μια χώρα 10 εκατομμυρίων.
Η έρευνα για την παράσταση ξεκίνησε τον περασμένο Ιανουάριο, με μια επίσκεψη στη δομή του «Φάρου του Κόσμου» στον Δενδροπόταμο Θεσσαλονίκης, η οποία εργάζεται για την κοινωνική ένταξη παιδιών Ρομά. Ακολούθησαν επισκέψεις της ομάδας σε καταυλισμούς στον Ασπρόπυργο και σε κοινότητες της βορειοδυτικής Αττικής, καθώς και μια πιο στενή συνεργασία με την ΜΚΟ Κλίμακα στο Ζεφύρι. Οι δύο δημιουργοί σχολιάζουν πως αυτό που μοιράζονταν κυρίως οι Ρομά μαζί τους «ήταν η αδιαφορία που ένιωθαν από πλευράς κράτους και κοινωνίας για τον αποκλεισμό τον οποίο βιώνουν».
Συνεπείς εκπρόσωποι του θεάτρου ντοκιμαντέρ, οι Αζάς και Τσινικόρης επιδιώκουν να υπηρετούν μια τέχνη που συνδιαλέγεται με τα επείγοντα ζητήματα του παρόντος – μολονότι οι ανεξάντλητοι τρόποι ενημέρωσης των καιρών μας επιτίθενται στην κοινωνία με «πολλή πραγματικότητα». Στη σκέψη τους, ωστόσο, η θεατρική σκηνή εκλαμβάνεται και ως βήμα για να ακουστούν άνθρωποι που δεν εκπροσωπούνται στη δημόσια σφαίρα. «Ερχόμαστε σε σύγκρουση με μια κατασκευασμένη πραγματικότητα και την συμπληρώνουμε με άλλες αφηγήσεις. Εξάλλου, η ίδια η πρόβα αποτελεί και μια θεραπευτική διαδικασία, ενώ η ομάδα που δημιουργείται είναι μια μικρή “ουτοπική” κοινότητα. Η ισότιμη δουλειά προς έναν κοινό στόχο αποτελεί μια “υπέρβαση” της πραγματικότητας και των αποκλεισμών που την ορίζουν».
Το ”Romáland” έρχεται ως συνέχεια διαφόρων πρωτοβουλιών της Στέγης να επανατοποθετήσει στον δημόσιο διάλογο την ανάγκη συμπερίληψης της κοινότητας των Ρομά. Τον Φεβρουάριο του 2023, στο πλαίσιο της σειράς διαλόγων “Society Uncensored”, οργανώθηκε στη Μικρή Σκηνή συζήτηση με τίτλο «Ρομά χωρίς διαμεσολάβηση», όπου δραστήρια μέλη της τσιγγάνικης κοινότητας εξέθεσαν τη διαχρονική απαξίωση της ζωής τους. Η συζήτηση μαγνητοσκοπήθηκε, εμπλουτίστηκε με συνεντεύξεις και προβάλλεται από το Onassis Channel στο You Tube. Παράλληλα, έως τις 30 Νοεμβρίου στο -1 της Στέγης προβάλλεται η VR ταινία της Λουκίας Αλαβάνου, Στον δρόμο για τον Κολωνό, που εκπροσώπησε την Ελλάδα στην 59η Μπιενάλε της Βενετίας: ένα 20λεπτο VR360 που καταβυθίζεται στην παραγκούπολη της Νέας Ζωής Ασπροπύργου, με κατοίκους του συνοικισμού σε ρόλους ερασιτεχνών ηθοποιών.
Την ίδια πρακτική, της συμμετοχής ειδικών (δηλαδή μη επαγγελματιών ηθοποιών που αφηγούνται ένα βίωμα), θα εφαρμόσουν και σε αυτή την παράστασή τους οι Αζάς και Τσινικόρης. Εδώ, η προσπάθειά τους ενέχει μεγαλύτερες δυσκολίες, αφού στο επίκεντρο βρίσκεται μια περιθωριοποιημένη και, συνεπώς, επιφυλακτική κοινωνική ομάδα. «Το πιο δύσκολο κομμάτι είναι να κερδίσεις την εμπιστοσύνη των ανθρώπων και να θεμελιώσεις μια ισότιμη σχέση συνεργασίας».
Υπάρχουν τεκμήρια που πιστοποιούν την παρουσία Ρομά στον ελλαδικό χώρο εδώ και αιώνες, γεγονός που καθιστά τον ελληνικό πληθυσμό τους έναν από τους παλαιότερους της Ευρώπης. Γλωσσολογικές μελέτες επισημαίνουν τα παραδείγματα ελληνικών λέξεων που έχουν αφομοιωθεί στην παγκοσμίως ομιλούμενη γλώσσα των Ρομά, καταδεικνύοντας την ιστορική σύνδεσή τους με την Ελλάδα από τη βυζαντινή περίοδο. Ωστόσο, μέχρι και την πτώση της Δικτατορίας, οι περισσότεροι Έλληνες Ρομά δεν πολιτογραφούνταν και ζούσαν σε καθεστώς ανιθαγένειας, αποκλεισμένοι από την εκπαίδευση και τα εργασιακά δικαιώματα.
Λίγα λόγια για τον Ανέστη Αζά
Ο Ανέστης Αζάς εργάζεται ως σκηνοθέτης θεάτρου στην Ελλάδα και σε γερμανόφωνες χώρες. Το έργο του περιλαμβάνει κλασικά κείμενα, σύγχρονους θεατρικούς συγγραφείς, πρωτότυπα έργα θεάτρου ντοκιμαντέρ και devised. Έχει συνεργαστεί, μεταξύ άλλων, με το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, το Εθνικό Θέατρο, το Maxim Gorki Theater στο Βερολίνο και το θέατρο Kammerspiele στο Μόναχο. Από τον Οκτώβριο του 2015 έως τον Ιούλιο του 2019, σε συνεργασία με τον Πρόδρομο Τσινικόρη, διατέλεσε καλλιτεχνικός υπεύθυνος της Πειραματικής Σκηνής [-1] του Εθνικού Θεάτρου στην Αθήνα. Το διάστημα 2021-23 δίδαξε σκηνοθεσία στο αντίστοιχο τμήμα της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου.
Ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης συνυπογράφουν και σκηνοθετούν από κοινού παραστάσεις από το 2011. Οι παραστάσεις τους αυτές περιστρέφονται γύρω από κοινωνικοπολιτικά θέματα όπως είναι, μεταξύ άλλων, η μετανάστευση και το προσφυγικό, η άνοδος της ακροδεξιάς και η έννοια της ελληνικότητας, η κατάσταση των αστέγων και ο μαζικός τουρισμός, η ιδιωτικοποίηση δημόσιων οργανισμών, όπως οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι.
Η δουλειά τους έχει παρουσιαστεί σε πολλά διεθνή θέατρα και φεστιβάλ: Maxim Gorki Theater (Βερολίνο), Münchner Kammerspiele (Μόναχο), Maillon (Στρασβούργο), Chantiers d’Europe (Παρίσι), Lessingtage, Thalia Theater (Αμβούργο), Heidelberger Stückemarkt (Χαϊδελβέργη), Hellerau (Δρέσδη), Theater Spektakel (Ζυρίχη), Mladi Levi Festival (Λιουμπλιάνα), Sirenos Festival (Βίλνιους), Festival Grec (Βαρκελώνη), ITA (Άμστερνταμ), MESS International Theatre Festival (Σαράγιεβο), Vidy Théâtre (Λωζάνη), IKSV International Theatre Festival (Κωνσταντινούπολη), Ballhaus Naunynstrasse (Βερολίνο) κ.ά.
Λίγα λόγια για τον Πρόδρομο Τσινικόρη
Ο Πρόδρομος Τσινικόρης εργάζεται ως σκηνοθέτης θεάτρου, δραματουργός και ηθοποιός. Γεννήθηκε στο Βούπερταλ της Γερμανίας από Έλληνες μετανάστες γονείς, ενώ το έργο του περιλαμβάνει παραστάσεις θεάτρου ντοκιμαντέρ και devised. Έχει συνεργαστεί, μεταξύ άλλων, με τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, το Maillon του Στρασβούργου και το Kammerspiele του Μονάχου. Από τον Οκτώβριο του 2015 έως τον Σεπτέμβριο του 2019, σε συνεργασία με τον Ανέστη Αζά, διατέλεσε καλλιτεχνικός διευθυντής της Πειραματικής Σκηνής [-1] του Εθνικού Θεάτρου στην Αθήνα. Από το 2020 συνεπιμελείται το πρόγραμμα του Διεθνούς Φεστιβάλ Δάσους για το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη.
Ο Πρόδρομος Τσινικόρης και ο Ανέστης Αζάς και ο συνυπογράφουν και σκηνοθετούν από κοινού παραστάσεις από το 2011. Οι παραστάσεις τους αυτές περιστρέφονται γύρω από κοινωνικοπολιτικά θέματα όπως είναι, μεταξύ άλλων, η μετανάστευση και το προσφυγικό, η άνοδος της ακροδεξιάς και η έννοια της ελληνικότητας, η κατάσταση των αστέγων και ο μαζικός τουρισμός, η ιδιωτικοποίηση δημόσιων οργανισμών, όπως οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι.
Η δουλειά τους έχει παρουσιαστεί σε πολλά διεθνή θέατρα και φεστιβάλ: Maxim Gorki Theater (Βερολίνο), Münchner Kammerspiele (Μόναχο), Maillon (Στρασβούργο), Chantiers d’Europe (Παρίσι), Lessingtage, Thalia Theater (Αμβούργο), Heidelberger Stückemarkt (Χαϊδελβέργη), Hellerau (Δρέσδη), Theater Spektakel (Ζυρίχη), Mladi Levi Festival (Λιουμπλιάνα), Sirenos Festival (Βίλνιους), Festival Grec (Βαρκελώνη), ITA (Άμστερνταμ), MESS International Theatre Festival (Σαράγιεβο), Vidy Théâtre (Λωζάνη), IKSV International Theatre Festival (Κωνσταντινούπολη), Ballhaus Naunynstrasse (Βερολίνο) κ.ά.
Ο Πρόδρομος Τσινικόρης είναι συμμετέχων των προγραμμάτων Critical Practices του Οnassis AiR 2019-20 και Tailor-made Fellowships 2022-23.
