«Είμαστε οι ιστορίες μας… είμαστε τα ζωντανά ερμάρια της Ιστορίας…»∗
Στη λεωφόρο ΝΑΤΟ, στη μέση του πουθενά της βιομηχανικής ζώνης υπάρχει ένας παράδρομος χωρίς όνομα που οδηγεί στη χωματερή. Εκεί στον σορό των σκουπιδιών βρίσκεται ένας οικισμός Ρομά και δίπλα ένα δημοτικό σχολείο. Μυρίζει πάντα καμένο λάστιχο και σκουπίδια. Αν προσπαθήσεις να διασχίσεις αυτό τον ανηφορικό ανώνυμο δρόμο, θα βρεις μια παρακμιακή καφετέρια και δύο βουλκανιζατέρ. Στον δρόμο δεν υπάρχει κανείς. Ψυχή ζώσα. Όμως, ξαφνικά θα ακούσεις το τιτίβισμα ενός μικρού πουλιού. Ο αναπάντεχα τρυφερός ήχος, αυτή η ανάσα ομορφιάς μέσα στον τσίγκο θα σε κάνει να σταματήσεις για να δεις από πού έρχεται. Με έκπληξη τότε, θα αντικρίσεις, ένα γυμνούλικο τετράχρονο αγόρι να έχει αναδυθεί από τα ξερόχορτα και να βγάζει ήχο πουλιού. Σύντομα θα αντιληφθείς ότι αυτό είναι το σύνθημα. Το σύνθημα που καλεί τους άνδρες της φυλής σε εγρήγορση και σημαίνει «ξένος στον μαχαλά».
Πέντε ενήλικοι άνδρες Ρομά θα σταθούν σε παράταξη παράλληλα με τον δρόμο. Δεν θα σε πειράξουν. Καταλαβαίνουν ότι είσαι δασκάλα -πρόσωπο απαραβίαστα ιερό στον κόσμο τους- και ότι τραβάς για το σχολείο. Θα εξαφανιστούν ,όπως εμφανίστηκαν. Τέλος συναγερμού. Ο κόσμος τους είναι και πάλι ασφαλής. Πιο πάνω, πέντε άνδρες της ομάδας Ζ, οπλισμένοι σαν αστακοί, έχουν ακινητοποιήσει έναν μικροκαμωμένο, νευρώδη άνδρα της φυλής. Ο ουρανός έχει ένα υποκίτρινο χρώμα οξείδωσης, ο ήλιος δεν έχει ακόμα ανατείλει. Δεν ακούγεται τίποτα, παρά μόνο ο ήχος της κυρτωμένης από τη σκουριά πελώριας σιδερένιας διαφημιστικής βάσης. Ο άνεμος μετακινεί τις πλαστικές άσπρες καρέκλες μεταφέροντας ένα αδιευκρίνιστο, επίμονο συναίσθημα ερήμωσης, ανέστιου, μοναξιάς, προσωρινότητας και ελευθερίας.
Τη μνήμη αυτής της αίσθησης ζωντανεύει το σκηνικό της παράστασης. Ο «υπόκωφος» φωτισμός , η πλαστική καρέκλα (σήμα κατατεθέν), τα ξεραμένα πουρνάρια, η πρόχειρα φτιαγμένη κατοικία από ελενίτ ή όποια υλικά βρεθούν. Η σιδερένια βάση για διαφημίσεις που συναντάμε στις Εθνικές οδούς που θα μετατραπεί σε γιγαντοοθόνη όπου θα προβάλλονται τα πρόσωπα, όταν αφηγούνται τις ιστορίες τους. Ένα εύστοχο σκηνικό σύμπαν που δημιούργησαν η Διδώ Γκόγκου (σκηνικά, κοστούμια) και η Ελίζα Αλεξανδροπούλου (φωτισμοί) στην παράσταση “Romáland” των Ανέστη Αζά και Πρόδρομου Τσινικόρη στη Στέγη. Οι ζωντανοί ήχοι του κλαρίνου (Γιώργος Δούσος) και η μουσική (Παναγιώτης Μανουηλίδης) το υπογραμμίζουν .
Ξεναγός στην περιήγησή μας σε αυτόν τον ιδιότυπο κόσμο θα είναι ο Αβραάμ. O Αβραάμ είναι Ρομά, έχει όμως σπουδάσει σε ελληνικό Πανεπιστήμιο, έχει αντιμετωπίσει εχθρότητα και αντίδραση και από τους δυο κόσμους. Εκείνος θα αποτελέσει τη γέφυρα. Τον συνδετικό μας κρίκο. Θα μας συστήσει τους συνοδοιπόρους του σε αυτό το ταξίδι-μύησης στον κόσμο τους :
Τη Μέλπω, τον Γιώργο, την Αγγελική και τη Θεοδοσία. Για τους περισσότερους είναι η πρώτη τους επαφή με τη σκηνή.
Η Αγγελική που είναι αναλφάβητη -δεν ξέρει καν να γράψει το όνομά της- θα μας διηγηθεί πώς έχασε τον γαμπρό της που σκοτώθηκε από αστυνομικούς. Θα διηγηθεί το περιστατικό χωρίς οργή. Με την απαντοχή του ανίσχυρου που οφείλει αν θέλει να επιβιώσει, να αποδεχτεί.
Η Μέλπω μια γυναίκα κακοποιημένη και από τους δυο συντρόφους της, αναζητά διέξοδο ελευθερίας για την ίδια και τα παιδιά της. Αυτή είναι μία από τις πρώτες της δουλειές. Δεν την άφηναν να εργαστεί. Τώρα έχει ενδυναμωθεί. Θέλει να αυτονομηθεί. Πέρα από όσα η φυλή ορίζει για τη θέση της γυναίκας.
Ο Γιώργος, ο νεότερος της συντροφιάς, μουσικός, μας λέει για το μπούλινγκ που υπέστη στο σχολείο λόγω της καταγωγής του. Για την επουλωτική δύναμη της μουσικής. Και, τέλος η Θεοδοσία. Που οι θετοί γονείς της την αγόρασαν από μια οικογένεια Ρομά. Η ίδια μεγάλωσε στην Πεύκη και πήγε στην Ελληνογερμανική σχολή. Όταν έμαθε τις ρίζες της, πήγε να γνωρίσει τη βιολογική της οικογένεια και έμεινε μαζί τους για ένα χρονικό διάστημα. Μας εκμυστηρεύεται ότι άργησε να γνωρίσει τον πατέρα της, γιατί ήταν στη φυλακή για εμπόριο ναρκωτικών.
Η παράσταση ενδύεται το χιούμορ, τον αυτοσαρκασμό, την ελαφράδα και την ευφρόσυνη διάθεση, όμως στην ουσία της καταδεικνύει τη δύσκολη πραγματικότητα: Την παραμελημένη κοινότητα, την επιβολή της γκετοποίησης, την περιορισμένη πρόσβαση σε δικαιοσύνη και διοίκηση. Τις ελάχιστες ευκαιρίες. Τον αναλφαβητισμό. Τον σχολικό διαχωρισμό, τη συστηματική παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τον τρόπο που ο δυτικός αποδέκτης διαστρεβλώνει την ταυτότητα των Ρομά.∗∗
Θα μας αποδείξει ότι παρά το κυρίαρχο αφήγημα, στην πραγματικότητα η εγκληματικότητά∗∗∗ τους δεν είναι η αφετηρία των αρνητικών στερεοτύπων, αλλά ο μεγεθυντικός φακός. Αφετηρία είναι η ετερότητα. Η άπωση μας για το «ξένο». Μας αποκαλύπτεται επίσης ότι η παγιωμένη ρατσιστική συμπεριφορά αποτελεί χαρακτηριστικό πανευρωπαϊκό και σε βάθος αιώνων, που εντείνεται μάλιστα όποτε βγαίνουν από το περιθώριο -ιδανικά τους προτιμούν αόρατους, κρυμμένους- αφού όσα λιγότερα γνωρίζεις για τον Άλλο, τον Ξένο τόσο περισσότερο τον φοβάσαι και τον αποστρέφεσαι.
Επειδή το κυρίαρχο κομμάτι της κοινωνίας εντάσσεται σε νόρμες, ο τρόπος ζωής τους και της κουλτούρας τους παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ακατανόητοι (και προ-νεωτερικοί), με μία νοοτροπία ελευθεριάζουσα που δεν συνάδει ούτε με το αφήγημα του έθνους-κράτους, ούτε με τον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας και της κοινωνίας σε πλαίσιο μοντέρνο πόσο μάλλον μεταμοντέρνο. Μεγάλο μείον για αυτούς είναι η προφορικότητα της γλώσσας τους, καθώς όχι μόνο οι άλλοι, αλλά ούτε καν οι ίδιοι δεν έχουν την ευχέρεια καταγραφής της ιστορίας και του πολιτισμού τους.
Μία από τις πρώτες φράσεις του έργου -που ίσως περνά απαρατήρητη- θίγει το θέμα της εξόντωσής τους κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου πολέμου. Πράγματι, παραμένει άγνωστος ο αριθμός των Ρομά∗∗∗∗ που εξοντώθηκε από τους Ναζί πανευρωπαϊκά. Κανείς δεν νοιάστηκε να καταγράψει τη δική τους Σοά (=«καταστροφή» στα εβραϊκά, καθιερώθηκε ως όρος από τους Εβραίους για να περιγράψει το Ολοκαύτωμα.). Όταν η δύση μιλάει για «ανθρωπότητα», συχνά εννοεί μόνο τον εαυτό της. Αλαζονική και για αυτό εκτεθειμένη, έντρομη κι αβοήθητη, (ίσως και αμετανόητη) πιστεύει ότι δεσπόζει, ερημωμένο πλέον δείγμα του υπέρλαμπρου πολιτισμού της. Μια ανθρωπότητα έρμαιο της μισαλλοδοξίας, της αίσθησης υπεροχής και του φανατισμού της. Η Romáland είναι ένα οδοιπορικό στη «γη» των Roma. Πόσο οξύμωρο! Ένα οδοιπορικό σε έναν κατ’ ουσίαν μη-τόπο. Αφού δεν έχουν γη. Η πιο συχνή λέξη που ακούγεται στην παράσταση είναι «ΘΑ φύγω» και η αίσθησή της είναι η αέναη, η αιώνια κίνηση. Οι Ρομά κινούνται ανά τη γη (η υποτιθέμενη κατάρα τους) και το ά-τοπο της διαρκούς κίνησής τους μοιάζει να αναζητά το ου-τοπικό.
Η Romaland είναι ψυχικό τοπίο. Περιπλανώμενο. Αχανές. Δύσβατο, αντιφατικό, ακατανόητο. Σκέψου, εσύ πώς θα ήσουν αν η μόνη σου γη ήταν η ψυχή σου; Ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης παρά τις μεγάλες δυσκολίες του εγχειρήματος, παρά τις όποιες αντιστάσεις ή δισταγμούς του ανυπόταχτου έμψυχου υλικού τους, τις όποιες σκηνικές αμηχανίες, τις όποιες αντιδράσεις της μικροαστικής περιρρέουσας ατμόσφαιρας, δημιουργούν ένα ποιητικό παραστασιακό γεγονός. Με τρυφερότητα και πυγμή προσφέρουν επιτέλους τη δυνατότητα να αρθρωθεί η αντεστραμμένη εκδοχή του αφηγήματος. Όχι εύηχα. Με τον άναρθρο τρόπο που μιλά κάποιος όταν για πρώτη φορά αποκτά βήμα, αλλά γνήσια και ειλικρινά.
Μια σημαντική στιγμή του ελληνικού θεάτρου. Όχι για την αρτιότητά του. Αλλά για τη γενναιότητα και το σθένος του. Επειδή δίνει ορατότητα σε μια ομάδα ανθρώπων αόρατη στην ομίχλη των προκαταλήψεων. Μια συγκινητική κατάθεση από τους δύο δημιουργούς.
∗«Είμαστε οι ιστορίες μας… είμαστε τα ζωντανά ερμάρια της Ιστορίας…»: Η φράση του κοινωνιολόγου Γιάννη Γεωργίου που ειπώθηκε στην ανοιχτή συζήτηση στη Μικρή Σκηνή της Στέγης με τίτλο Society Uncensored | Οι Ρομά χωρίς διαμεσολάβηση, στις 10 Φεβρουαρίου 2023.
∗∗ Από την τοποθέτηση της Δικηγόρου και Εμπειρογνώμονα του Συμβουλίου της Ευρώπης Αλεξάνδρας Καραγιάννη. Ειπώθηκε στην ανοιχτή συζήτηση στη Μικρή Σκηνή της Στέγης με τον τίτλο Society Uncensored | Οι Ρομά χωρίς διαμεσολάβηση, στις 10 Φεβρουαρίου 2023.
∗∗∗ Σχετικά με την εγκληματικότητα των Ρομά, δεν μπορεί να επιτευχθεί μια αξιόπιστη καταγραφή στατιστικής σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Η φυλακή του Κορυδαλλού, στην οποία γίνονται συχνά τέτοιες απόπειρες στατιστικής, αποτυγχάνουν καθώς κατά την είσοδο του κρατουμένου στη φυλακή δεν καταγράφονται στοιχεία για το αν αυτός ανήκει σε κάποια μειονότητα ή κοινότητα με ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Δεν υπάρχουν, επομένως, επίσημα στοιχεία για τον αριθμό των Ρομά κρατουμένων. Προφανώς, η επίσημη Πολιτεία δεν καταγράφει τους Ρομά διακριτά, πολιτική που θα ήταν εξόχως ρατσιστική, καθώς πρόκειται για Έλληνες πολίτες που αντιμετωπίζονται στο πλαίσιο της ισονομίας και της ισοπολιτείας, τουλάχιστον στη θεωρία. Η τυχαιότητα καταγραφής κάθε άλλο παρά προσφέρεται για ασφαλή συμπεράσματα, καθώς το Κάταστημα Κράτησης Κορυδαλλού είναι τυπικά φυλακή για υπόδικους. Υπενθυμίζεται δε ότι στις φυλακές Κορυδαλλού μεταγάγονται καθημερινά από άλλες φυλακές της Επικράτειας κρατούμενοι ήδη για άλλα αδικήματα. Ενδεικτικά, για το θέμα των μεταγωγών στο Κ.Κ. Κορυδαλλού, Π.Παπαιωάννου, Η προσωρινή κράτηση στις δικαστικές φυλακές Κορυδαλλού , Crime in crisis. -Τιμητικός τόμος στον Νέστορα Κουράκη
∗∗∗∗ Έχει ίσως κάποιο ενδιαφέρον ότι ο Μενέλαος Λουντέμης στη συλλογή διηγημάτων «Αυτοί που φέρανε την καταχνιά» (1941-45) (εφημερίδα «Τα Νέα», 2010), ξεκινά με ένα υπέροχο διήγημα για την αποφασιστική και εξαρχής καταδικασμένη αντίσταση μιας χούφτας Ρομά στους Γερμανούς, προκειμένου να υποστηρίξουν τους «αρκαντάσηδες Γραικούς», όσο κι αν αυτοί τους κυνηγάνε. Γραμμένο στη γλώσσα των Ρομά.
