Η Μαρία Μαγκανάρη αποπειράται να μεταφέρει στη σκηνή τη συλλογή διηγημάτων της Ρούμενα Μπουζάροφσκα, συγγραφέα και καθηγήτριας αμερικανικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της πρωτεύουσας της Β. Μακεδονίας. Το βιβλίο της με τον γενικό τίτλο «Ο άντρας μου» εκδόθηκε για πρώτη φορά το 2014 και δημιούργησε αίσθηση με την ένταση και την ωμότητα της γραφής του. Μεταφραστικά έχει ταξιδέψει σε: Γερμανία (εκδ. Suhrkamp), Γαλλία (εκδ. Gallimard), Η.Π.Α, Ιταλία, Ουγγαρία, Σλοβενία, Κροατία, Σερβία, Βοσνία και στο Μαυροβούνιο.
Μετράει δε, ήδη την έκτη του παραστασιακή αποτύπωση (μαζί με τη σκηνική απόπειρα της Μαρίας Μαγκανάρη). Η πρώτη ήταν στη Βόρεια Μακεδονία, στο Εθνικό Θέατρο των Σκοπίων, σε σκηνοθεσία Νέλα Βίτοσεβιτς. Ακολούθησαν παραστασιακές εκδοχές στο Εθνικό Θέατρο της Λιουμπλιάνα, της Σλοβενίας, του Βελιγραδίου, της Σερβίας, του Ζάγκρεμπ, της Κροατίας- όπου υπάρχει επίσης ένα ανεξάρτητο θέατρο – και της Βουδαπέστης στην Ουγγαρία.
Η ίδια μιλώντας για το βιβλίο της, θα επισημάνει ότι για τη συγγραφή του επιστράτευσε το χιούμορ και «την τραγωδία» δημιουργώντας έναν συνδυασμό των δυο, ο οποίος ενισχύεται από τη σκληρή, ωμή γλώσσα καθώς έχει την πρόθεση να δημιουργήσει μια λογοτεχνική συνθήκη απαλλαγμένη από συναισθηματισμούς. Εξιστορεί εμπειρίες γυναικών που βρίσκονται δέσμιες στον πατριαρχικό θεσμό του γάμου. Και παρουσιάζει μια κωμικοτραγική βιωματική κατάθεση- κριτική του παραδοσιακού μοντέλου πατριαρχικών σχέσεων και επιβολών. Το βιβλίο αφορά έντεκα αυτοπρόσωπες διηγήσεις γυναικών. Η σκηνοθέτις για το οικοδόμημα της παράστασής της θα συμπεριλάβει τις επτά. Θα επιστρατεύσει τρεις ηθοποιούς -συμπεριλαμβανομένης και της ίδιας- που θα ερμηνεύσουν σκηνικά τα επιλεγμένα διηγήματα.
Τον εναρκτήριο μονόλογο θα αποτελέσει το διήγημα με τον τίτλο «Ο άνθρωπος της συνήθειας» που θεματικά αφορά μια σύζυγο προξένου, για τον οποίον η ηρωίδα αισθάνεται ακατάλυτη ανία σε όλες τις εκφάνσεις της κοινής τους ζωής-ιδίως στις πιο μύχιες-. Ο μονόλογος θα λάβει χώρα σε μια σκάλα στο φουαγιέ του θεάτρου με το κοινό να παρακολουθεί όρθιο. Η δράση ολοκληρώνεται αφού η ηρωίδα πηγαίνει στο bar που συχνάζει ο εραστής της, ξετρελαμένη από πόθο και ζήλια για αυτόν -τον μονόλογο ερμηνεύει η ίδια η σκηνοθέτις-.
Αμέσως μετά θα ανοίξουν οι πόρτες του θεατρικού χώρου, όπου οι θεατές θα καθίσουν και το σκηνικό γεγονός θα ξεκινήσει εκ νέου με εντελώς διαφορετικό τόνο παραστασιακής ατμόσφαιρας με το θεατροποιημένο διήγημα «Ο μοιχός» που αφορά την αντίδραση μιας γυναίκας στη συνειδητοποίηση ότι ο άνδρας της την απατά (ερμηνεύει η Μαρία Σκουλά). Ακολουθούν τα: «Γονίδια» με αφορμή τις κλοπές ασήμαντων αντικειμένων από τον μικρό της γιο, η ηρωίδα θα αποκαλύψει με τη διήγησή της ένα ολόκληρο πλέγμα τοξικών οικογενειακών σχέσεων και ανώφελων μυστικών. Τον μονόλογο η «Όγδοη του Μάρτη» (και τους δύο μονολόγους ερμηνεύει η Aμαλία Καβάλη) που αποτελεί το φινάλε του βιβλίου αλλά και της παράστασης- ,όπου μέσω ενός μικροφώνου η ηρωίδα θα μας διηγηθεί πώς ο εορτασμός της ημέρας της γυναίκας θα αποτελέσει αφορμή για μια παράνομη σεξουαλική εμπειρία-φιάσκο.
Το «Νέκταρ» είναι η σουρεαλιστική διήγηση μιας απηυδισμένης συζύγου μεγαλογιατρού-γυναικολόγου που στηλιτεύει τη γελοία εμμονή του άνδρα της ότι είναι εμπνευσμένος ζωγράφος και «Η Λίλι»- ένα σοκαριστικό διήγημα ως προς την ωμότητα και τον σπαραγμό του- μιλά για την αλληλουχία γενεών υποταγμένων γυναικών. Η γηραιά κατάκοιτη γιαγιά, η κόρη της και η μικρούλα εγγονή Λίλυ σε ένα εγκλωβιστικό σχήμα σχέσεων με τραγική κατάληξη (και τους δύο μονολόγους ερμηνεύει η Μαρία Σκουλά), και τέλος, η «Σούπα» όπου περιγράφεται η μοναξιά του πένθους και η σιωπή των συναισθημάτων που επιτάσσει μεταξύ των γυναικών το πατριαρχικό μοντέλο συμπεριφοράς, που διαρρηγνύεται από τη γηραιά μητέρα για να επέλθει με την εξομολόγησή της η επούλωση του πόνου και της ενοχής και η αποδοχή της απώλειας (Μαρία Μαγκανάρη).
Η παράσταση
Το βιβλίο περιγράφει ανελέητες γυναικείες οντότητες, ανελέητες γιατί είναι λεηλατημένες γενεές πίσω. Φέρουν αυτή τη λεηλασία σαν εκ γενετής σημάδι. Παράγωγα μιας πατριαρχίας που δρα με σχεδόν προ-νεωτερικούς όρους. Μεγάλωσαν με πολλαπλή απώλεια ταυτότητας, βαθιά ρήξη με το παρελθόν, αγωνιώδη προσπάθεια να αποτινάξουν ό,τι τις ετεροπροσδιορίζει. Προσπαθούν να αποποιηθούν όλη αυτή τη βεβαρυμμένη κληρονομιά, και όμως είναι απολογούμενες για όλα όσα τις συνθλίβουν για: τον άνδρα, τη μάνα, τα παιδιά, το σεξ, το σώμα, το χώμα, το χωριό, τη μειωμένη πρόσβαση στα αγαθά, το διαβατήριο, τους προγόνους, την ιστορία που τις κρατά δέσμιες.
Βιώνουν διαρκώς πολυεπίπεδες και συνεχείς ματαιώσεις: οικονομική καταπίεση, μια εχθρική φυλετική κοινωνία, μηδαμινές ευκαιρίες, το χαμένο έδαφος μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, τα απόνερα από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τη γέννηση ενός ανεξάρτητου κράτους εξαρτημένου από γείτονες και μεγάλες δυνάμεις. Ένα περικλειστο κράτος, σαν τις ζωές τους: Η θάλασσα είναι δίπλα και δεν μπορούν να τη φτάσουν και πραγματικά και συμβολικά.
Αυτό το πολύπλοκο και πολύτιμο υλικό φτάνει στα χέρια της Μαρίας Μαγκανάρη που υπογράφει τη δραματουργία και τη σκηνοθεσία, που όμως αδυνατεί να το επεξεργαστεί και να το μετατρέψει σε παραστασιακό γεγονός. Η έλλειψη συνεργάτη δραματουργού είναι παραπάνω από εμφανής:
H απουσία ουσιαστικής σύνδεσης των μονολόγων μεταξύ τους αποδυναμώνουν τους συνεκτικούς ιστούς του εγχειρήματος καθώς και η απουσία βασικών θεματικών πόλων πάνω στους οποίους θα χτιστεί το παραστασιακό οικοδόμημα. Οι παλινδρομήσεις στην επιλογή υποκριτικού ιδιώματος αποδυναμώνουν το τελικό αποτέλεσμα, παρά τις έντιμες προθέσεις.
Οι συντελεστές
Η μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου, πέρα από το βιβλίο, λειτουργεί θαυμάσια και θεατρικά: εύστοχη, ευθύβολη, γλαφυρή.
Εξαιρετικό το μουσικό σύμπαν του ταλαντούχου Θοδωρή Οικονόμου.
Ο τρόπος που κινεί, αλλά και αντιμετωπίζει το γυναικείο σώμα η Σεσίλ Μικρούτσικου είναι συγκινητικός. Η συμβολή της εξόχως σημαντική.
Τα κοστούμια του Παύλου Θανόπουλου είναι καίρια και λειτουργικά. Το γκρίζο ομοιόμορφο φόρεμα που λειτουργεί ως καμβάς και για τις τρεις ηθοποιούς, ώστε να εγγραφεί πάνω τους η κάθε κοινωνική επιτέλεση λειτουργεί ευθύβολα.
Τα σκηνικά που υπογράφουν η Μαρία Μαγκανάρη και ο Παύλος Θανόπουλος βασίζονται σε μια εξαιρετική ιδέα με ενδιαφέρουσα εκτέλεση και χρήση. Αλλά και με κάποιες αστοχίες. Ένας θεατρικός τόπος που αποτυπώνει τους βασικούς χώρους ενός οικογενειακού σπιτιού. Αποτυπώνει όχι τη χρηστικότητα αλλά την ιδέα του οικιακού χώρου της πατριαρχικής αντίληψης:
Η κουζίνα-κατεξοχήν «γυναίκειος χώρος» κατά τα πατριαρχικά προτάγματα- όπως και η κρεβατοκάμαρα, αλλά και το τραπέζι ως εστία φροντίδας από τη γυναίκα-σύζυγο και μάνα προς τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Κανένας προσωπικός χώρος δικός της. Κανένα αποτύπωμα της δικής της προσωπικότητας. Μόνο χώροι που επιτελεί τους ρόλους που της έχει φορτώσει το πατριαρχικό κατεστημένο. Τον ίδιο χώρο χρησιμοποιούν ταυτόχρονα και τα τρία μέλη του θιάσου αποδεικνύοντας ότι δεν είναι σκηνικός χώρος αλλά ψυχικό τοπίο πατριαρχικού εγκλωβισμού.
Οι ερμηνείες
Η Μαρία Μαγκανάρη στη «Σούπα» προσπαθεί να συντάξει μια ερμηνεία που να απηχεί τα ίχνη του διηγήματος, αλλά όχι με ένα ευθύβολο αποτέλεσμα. Υπάρχουν οι ερμηνευτικές προθέσεις αλλά όχι η παραστασιακή απόδοσή τους. Στον εναρκτήριο μονόλογο «Ο άνθρωπος της συνήθειας», η ηρωίδα αποδίδεται με υποκριτικούς κώδικες εύπεπτου κωμικού θεάματος.
Η Aμαλία Καβάλη, αν και πολύ καλή ηθοποιός, στα «γονίδια» θα ενδώσει στη συγκινησιακή φόρτιση και θα ενδυθεί μια συναισθηματική ερμηνεία που έρχεται σε αντίθεση με το πρωτογενές υλικό των διηγημάτων. Αποκρυσταλλώνοντας σε ένα αδύναμο ερμηνευτικό αποτύπωμα. Στο μονόλογο-φινάλε της παράστασης, αν και ο ρυθμός της και τα ερμηνευτικά αντανακλαστικά της απηχούν τις υποκριτικές της δυνατότητες, η αισθητική του κωμικού κώδικα που επιλέγεται θαμπώνει την ποιότητα του αποτελέσματος.
Η Μαρία Σκουλά είναι μια εξαιρετική ηθοποιός με ισχύ μεγατόνων. Σε όσους μονολόγους ερμήνευσε είχε εξαιρετικές στιγμές: χιούμορ, θυμού, κυνισμού, αγριότητας, απελπισίας. Ακόμα διαφαίνονται στην ερμηνεία της τα ίχνη της πρόβας, και ο σχεδιασμός του ρόλου, αλλά είναι θέμα χρόνου να απαλειφθούν. Το υποκριτικό της αποτύπωμα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον
Ξεχωριστή στιγμή της παράστασης
Καθώς κάθε μία από τις ηθοποιούς ενδύεται ερμηνευτικά κάποιο από τα διηγήματα της Μπουζάροφσκα οι συνάδελφοί της θα δημιουργήσουν με τη βουβή τους ενσώματη παρουσία πάνω στη σκηνή μια αθόρυβη αλλά ισχυρή σκηνική γυναικεία αλληλεγγύη. Από τις πιο έντονες και ενδιαφέρουσες στιγμές του παραστασιακού εγχειρήματος.
Συνοψίζοντας…
Η αμηχανία χειρισμού του εξαιρετικού πρωτογενούς υλικού και η πλήρης απουσία δραματουργικής επεξεργασίας οδηγούν σε ένα άνισο παραστασιακό αποτέλεσμα. Αβέβαιοι οι σκηνοθετικοί χειρισμοί σε ένα ασχημάτιστο και ασθμαίνον σκηνοθετικό όραμα με ημιτελές παραστασιακό αποτύπωμα, παρά τις έντιμες προθέσεις. Η σκηνογραφία, η κινησιολογία και η μουσική είναι ιδιαίτερα εύστοχες.
Photos: ©Μαρία Τούλτσα
(Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από το εισαγωγικό κείμενο του βιβλίου της Ελλ.έκδοσης (Gutenberg) που υπογράφει η καθηγήτρια σλαβικών σπουδών και μεταφράστρια Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, από το video του ελλ.εκδοτικού οίκου που μιλάει η συγγραφέας για τα βιβλία της, και από τις δύο συνεντεύξεις της συγγραφέως στη Lifo στη Βένα Γεωργακοπούλου στις 26.5.2023 και την πρόσφατη στην Εφημερίδα Αυγή στην Αλεξάνδρα Χριστακάκη στις 30.01.24)
