«Ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του μυαλού και των χεριών πρέπει να είναι η καρδιά»
Metropolis (1927)
Η Έφη Μπίρμπα αποπειράται να μεταφέρει στη σκηνή τη νουβέλα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, η «Καρδιά του Σκύλου» (1925). Μια επιλογή που μπορεί να χαρακτηριστεί γενναία αλλά και ριψοκίνδυνη. Το παραστασιακό αποτέλεσμα είναι ενδιαφέρον αλλά άνισο, γεγονός που οφείλεται στον σκηνοθετικό χειρισμό ενός δύσχρηστου, πολυπρισματικού και πολύπλοκου πρωτογενούς υλικού που παρόλη την αδιαμφισβήτητη αντοχή του μέσα στον χρόνο, το επιχρωματίζει ένα έντονο ιστορικοπολιτικό συμφραζόμενο. Στην ερώτηση αν έχει αξία μια τέτοια «δύσβατη» επιλογή η απάντηση είναι: αδιαμφισβήτητα ναι.
Η νουβέλα
Στη Μόσχα του 1924 μας μεταφέρει ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, όπου ένας αδέσποτος, υποσιτισμένος σκύλος μόλις έχει ζεματιστεί από βραστό νερό που του πέταξε ένας μάγειρας. Έντρομος, πονεμένος, πεινασμένος και αξιοθρήνητος περιμένει το επικείμενο τέλος. Όμως η τύχη θα του χαμογελάσει και θα βρει τον «σωτήρα» του στο πρόσωπο του διάσημου χειρουργού και καθηγητή Preobrazhensky που δελεάζοντάς τον με ένα φτηνό αλλαντικό θα τον περιμαζέψει στο υπερπολυτελές διαμέρισμά του, όπου θα περιποιηθεί το τραύμα του, θα τον φροντίσει και θα του δώσει το όνομα Σάρικ (μικρή μπαλίτσα).
Σύντομα ο Σάρικ από περιπλανώμενο αδέσποτο θα μετατραπεί σε έναν σκύλο με κολάρο και ιδιοκτήτη. Ο κύριός του είναι αστός, αντιμετωπίζει τους Μπολσεβίκους με περιφρόνηση, αγαπά την πολυτέλεια, παραμένει «ανέγγιχτος» από το σταλινικό καθεστώς, διατηρώντας μάλιστα σκανδαλώδη προνόμια, λόγω των ιατρικών υπηρεσιών που προσφέρει σε υψηλόβαθμα στελέχη του κόμματος. Έχει ενδιαφέρον ότι πηγή έμπνευσης του συγγραφέα για τον χαρακτήρα του καθηγητή αποτέλεσε ο Serge Abrahamovitch Voronoff, ο Γάλλος χειρουργός ρωσικής καταγωγής που κέρδισε φήμη και πλούτο, με κορύφωση τη δεκαετία 1920 με 1930 καθώς με αντιγηραντικές θεραπείες υποσχόταν την επιστροφή της ρώμης και της σεξουαλικής ικανότητας ηλικιωμένων ανδρών, με χειρουργικές επεμβάσεις από ιστούς γεννητικών οργάνων πιθηκοειδών. Εν τέλει οι αμφιλεγόμενες θεραπείες του αποδείχθηκαν ασύστολα ψεύδη.
Η ευδαιμονία του Σάρικ θα διακοπεί απότομα, όταν αποκαλυφθεί ότι ο λατρεμένος του αφέντης τον προορίζει για πειραματόζωο. Θα τον χειρουργήσει και θα του μεταμοσχεύσει ανθρώπινη υπόφυση και ανδρικά γεννητικά όργανα ενός νεκρού, αλκοολικού κατά συρροή εγκληματία, δημιουργώντας ένα καινούριο ανθρώπινο ον. Το πείραμα θα έχει παταγώδη αποτυχία. Ο πρώην σκύλος, ο καινούριος άνθρωπος, το προϊόν ενός εργαστηριακού πειράματος ο Σάρικωφ -όπως επιβάλλει να τον αποκαλούν- μετατρέπεται σε ένα τερατώδες ον, χωρίς αρχές, συνείδηση, συναισθήματα. Τον ενδιαφέρουν μόνο οι απολαύσεις και η ικανοποίηση των ορέξεών του. Μετατρέπει τη ζωή του καθηγητή-δημιουργού του σε κόλαση. Απαιτεί ταυτοποιητικά έγγραφα, εντάσσεται στους κόλπους του σταλινικού καθεστώτος και εργάζεται στραγγαλίζοντας γάτες, που γίνονται φτηνά πανωφόρια για την εργατική τάξη και εν τέλει καταγγέλλει τον καθηγητή στη μυστική αστυνομία
Ο βοηθός του καθηγητή προτείνει είτε να χορηγήσουν αρσενικό, σκοτώνοντας το πειραματόζωο, είτε να προχωρήσουν σε βελτιωτική χειρουργική επέμβαση, όμως ο καθηγητής αρνείται. Παραδέχεται την παταγώδη αποτυχία του πειράματος. Μετά από ένα ταραχώδες πέρασμα από τον ανθρώπινο βίο, ο Σάρικ θα μετατραπεί ξανά σε έναν ευτυχισμένο μακάριο οικόσιτο σκύλο, που διατηρεί κάποιες θολές μνήμες από την εξανθρωποίησή του.
Έργο σκληρό, ευφυές, βιτριολικό, ειρωνικό, πολυθεματικό. Η «Καρδιά του Σκύλου» γράφεται στην εποχή του Σταλινισμού, μια εποχή ακραίων πολιτικών εκκαθαρίσεων που κυριολεκτικά «θρυμμάτιζε το γυαλί ανάμεσα στις δύο τάξεις». Αν και πλέον έχει απομακρυνθεί από το ιστορικοπολιτικό του συμφραζόμενο ,δεν έχει απωλέσει τη δύναμη και τη γοητεία του. Εντάσσεται στο είδος της αλληγορικής, κοινωνικής σάτιρας, ένα είδος αγαπητό και με ισχυρή παράδοση στη Ρωσία.
Ο συγγραφέας του ασκεί -μέσω της σάτιρας- κριτική στο σταλινικό καθεστώς και στην έννοια του «Νέου Σοβιετικού ανθρώπου» που θα είναι ταγμένος στο καθεστώς και αφοσιωμένος στα κομμουνιστικά ιδεώδη. Αποτελεί μια γλαφυρή απεικόνιση της ταξικής σύγκρουσης στο σοβιετικό περιβάλλον. Επίσης, ως γιατρός, επικρίνει την πρακτική της ευγονικής, την αλαζονεία της επιστήμης, της αιτιοκρατίας αλλά και την υπό διαμόρφωση νοοτροπία της ιατρικοποίησης των ασθενειών και την απομάκρυνση από την ανθρωποκεντρική Ιατρική (υπενθυμίζεται ότι εκείνη την εποχή υπήρχε έξαρση της πρακτικής της λοβοτομής, μία από τις πιο σκοτεινές στιγμές της επιστήμης).
Το σταλινικό καθεστώς παρουσιάζεται ως μετασχηματισμός μιας νέας τάξης πραγμάτων. Ο ίδιος ο Στάλιν αρέσκεται σε τακτικές ηθικής, αλλά και πραγματικής εξόντωσης των αντιπάλων του. Κάτι που υπέστη και ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ με την απαγόρευση των έργων του. Του απευθύνθηκε σχετικά με μια σειρά επιστολών, μάλιστα σε μία από αυτές αναφέρει: «Το να μην γράφω είναι για μένα σαν να είμαι θαμμένος ζωντανός».
Η έκδοση του βιβλίου απαγορεύτηκε και παρέμεινε αδημοσίευτο μέχρι το 1987, όπου και εκδόθηκε στα χρόνια της Περεστρόικα. Ωστόσο, το βιβλίο διακινούνταν παράνομα σε μια αυτοσχέδια έκδοση και το οποίο ήταν άκρως «επικίνδυνο», καθώς εκδότης και αναγνώστης κινδύνευαν να συλληφθούν. Εκτός Σοβιετικής Ένωσης το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Αγγλία το 1968, ενώ ακολούθησαν πολλές εκδόσεις και το 1973 έγινε όπερα με τον τίτλο “The Murder of Comrade Sharik”.
Δραματουργία – Διασκευή – Σκηνοθεσία
Η δραματουργική επεξεργασία από την Έφη Μπίρμπα είναι μετέωρη και η διασκευή (Έφη Μπίρμπα-Άρης Σερβετάλης) αμήχανη σε σχέση με την επεξεργασία του πρωτογενούς υλικού και αυτό δυσκολεύει την ευθυβολία του παραστασιακού εγχειρήματος.
Απουσιάζει η αποτύπωση της βαθύτητας των ιδεών. Η ένταση της διελκυνστίδας Δημιουργού (γιατρού)-δημιουργήματος (σκύλου). Η πορεία της εξανθρωποίησης (συνειδητοποίηση-επανάστασης και αυτονόμησης του πειραματόζωου) μένει ημιτελής.
Εκλείπει η βαθύτητα και οι αποχρώσεις των διακυμάνσεων του Σάρικ, καθώς και τα περάσματά του από τη μία κατάσταση στην άλλη. Εκτός των άλλων η διασκευή εμμένει σε μια μονόχορδη αφήγηση.
Έχω την αίσθηση ότι η αμηχανία της διασκευής και η μετέωρη δραματουργία είναι οι αιτίες που ένα τόσο υψηλής αισθητικής παραστασιακό εγχείρημα, αδιαμφησβήτητα δουλεμένο στη λεπτομέρειά του, δεν αποτύπωσε παραστασιακά το εξαιρετικό -στη σύλληψή του, αλλά όχι στην πραγμάτωσή του- σκηνοθετικό όραμα. Βέβαια, δεν είναι καθόλου εύκολο να αναδιαμορφώσεις τη συγκεκριμένη νουβέλα στις ανάγκες της εποχής μας και να την αποδεσμεύσεις από το ιστορικοπολιτικό της συμφραζόμενο, υψώνοντάς την σε ένα φιλοσοφικό παραστασιακό δοκίμιο των καιρών μας.
Οι συντελεστές
Αδιαμφισβήτητοι σύμμαχοι της σκηνοθέτιδος σε αυτό το δύσβατο παραστασιακό εγχείρημα είναι:
Η μουσική σύνθεση-επιμέλεια ήχου του Vangelino Currentzis, ο οποίος δημιούργησε ένα συναρπαστικό ηχητικό σύμπαν σε έναν αντιστικτικό «διάλογο» κλασικής μουσικής (Μπαχ, Σιμπέλιους, Λιστ, Μπελίνι) με πρωτότυπη μουσική σύνθεση, που «μεταγλωτίζει» τον γλωσσικό κώδικα της νουβέλας σε μουσική νοηματοδοτώντας με διαύγεια και καθαρότητα.
Η συναρπαστική σκηνογραφία-δημιουργία της ίδιας της σκηνοθέτιδος-διαμορφώνει μια τριπλή εικαστική συνύπαρξη: Από τη μία το πολυτελές, μεγαλοαστικό σαλόνι με χρωματισμούς και αντικείμενα που «αφηγούνται» τη χρονική περίοδο γραφής της νουβέλας, από την άλλη το χειρουργικό -ιατρικό περιβάλλον με την ψυχρή, αδυσώπητη, κυριαρχική απόχρωση του μπλε κοβαλτίου, καθώς και η ζωντανή κινηματογράφηση του Γρηγόρη Πανοπούλου που αποκαλύπτει το τοπίο του νου του σκύλου-Σάρικ δημιουργούν ένα ισχυρό χωροχρονικό τρίπτυχο. Μοιάζει να έχει κάποιες εύστοχες αναφορές -τόσο αισθητικές, όσο και θεματικές- από την εξπρεσσιονιστική ταινία Metropolis (1927).
Οι δυναμικοί φωτισμοί του Σάκη Μπιρμπίλη και τα υψηλής αισθητικής κοστούμια των Έφη Μπίρμπα και Βασιλείας Ροζάνα.
Οι ερμηνείες
Ο ιδιότυπος υποκριτικός κώδικας που αντλεί την καταγωγή του από το σωματικό θέατρο (διαφορετικός σωματικός κώδικας για κάθε ήρωα-οικείος τρόπος για τον Άρη Σερβετάλη, τον Μιχάλη Θεοφάνους, αλλά και για τον Αντώνη Μυριαγκό) καταλήγει να μην λειτουργεί ενισχυτικά των άλλων εκφραστικών μέσων αλλά να τα αποδυναμώνει. Τα ισχυρά στοιχεία σωματικού θεάτρου (κίνηση: Μιχάλης Θεοφάνους) υπερτερούν και αποδυναμώνουν τη δύναμη των νοημάτων που προσπαθούν να υπηρετήσουν, ενώ η νουβέλα ακροβατεί ανάμεσα στο γκροτέσκ και στο τερατώδες, αποδεικνύεται ανίσχυρη η προσπάθεια ανάδειξης των γκροτέσκων αυτών ποιοτήτων. Το δε στοιχείο του τερατώδους απουσιάζει εντελώς.
Συγκεκριμένα:
Η Ηλέκτρα Νικολούζου, η Χαρά-Μάτα Γιαννάτου και η Αλεξάνδρα Καζάζου συγκροτούν ένα ιδιότυπο χορικό, κι ενώ οι ίδιες είναι απόλυτα πειθαρχημένες και πιστές στη σκηνοθετική γραμμή του, το οποίο όμως δεν λειτουργεί επαρκώς αδικώντας την προσπάθεια των τριών καλών ηθοποιών.
Και στην ερμηνεία του Σπύρου Δέτσικα αποδυναμώνεται η ισχύς του γκροτέσκου στοιχείου.
Ο Μιχάλης Θεοφάνους, ο δύστροπος και σχολαστικός βοηθός του καθηγητή, αν και δεν είναι εμπνευσμένος, δεν είναι άστοχος.
Εξαίρεση αποτελεί η ερμηνεία του Αντώνη Μυριαγκού, καθηγητή Πρεομπραζένσκι, που παραπαίει ανάμεσα στην αφήγηση και τον χαρακτήρα. Δημιουργεί μια ενδιαφέρουσα υποκριτική σπουδή που συνδυάζει την αστική αλαζονεία και τον ελιτισμό, την εμμονή με την υψηλή αισθητική σε συνδυασμό με το υπερφίαλο επιστημονικό ναρκισσισμό.
Η ερμηνευτική προσπάθεια του Άρη Σερβετάλη στον ρόλο του πειραματόζωου- Σάρικ αγγίζει τα όρια της αυτοθυσίας. Η έντονη και συνεχής καθ’ όλη τη διάρκεια της παραστασης σωματική του καταπόνηση αποδεικνύει τη βαθύτατη πίστη του τόσο στο σκηνοθετικό όραμα όσο και σε ολόκληρη την ομάδα που το υπηρετεί. Ο τρόπος που επιλέγει να διακονεί την τέχνη του, εμπνέει έναν βαθύ σεβασμό.
Συνοψίζοντας…
Ειλικρινείς προθέσεις, γενναία και ριψοκίνδυνη επιλογή του πρωτογενούς υλικού, υψηλή αισθητική, άνισο αποτέλεσμα, αβαθείς ερμηνείες, ανολοκλήρωτο -αν και ενδιαφέρον στη σύλληψή του- σκηνοθετικό όραμα.
Ωστόσο, παρά τις όποιες αδυναμίες, η ύπαρξη ενός τέτοιου παραστασιακού εγχειρήματος στους άγριους καιρούς που ζούμε είναι παραπάνω από επιτακτική.
Info παράστασης:
Καρδιά του Σκύλου | Θέατρο Κιβωτός
