Πρωτοπόρα της τέχνης, η Marina Abramovic έχει κερδίσει παγκόσμια αναγνώριση ως καινοτόμα καλλιτέχνιδα της performance art απασχολώντας τα τελευταία 50 χρόνια τους απανταχού λάτρεις των Τεχνών θετικά ή αρνητικά δοκιμάζοντας τα όρια της δικής της σωματικής και πνευματικής αντοχής στο έργο της σε μια ανοιχτή δημόσια πρόσκληση συμμετοχής των θεατών.
Έργα όπως το Rhythm 0 (1974) προσκάλεσαν το κοινό να αλληλεπιδράσει ελεύθερα με την Abramović με όποιον τρόπο επέλεγε – με το γνωστό αποτέλεσμα να βρεθεί με ένα γεμάτο όπλο που στόχευε στο κεφάλι της. Μεταγενέστερα έργα όπως το The Artist Is Present (2010), στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, ώθησαν το κοινό να αναρωτηθεί για τα δικά του συναισθήματα, καθισμένο σιωπηλά απέναντι από την καλλιτέχνιδα.
Για μια ακόμη φορά η Abramovic έρχεται για να προκαλέσει έντονα συναισθήματα με τη νέα της σόλο έκθεση στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών στο Λονδίνο. Μια έκθεση ατρόμητη, τολμηρή, προκλητική και σκληρή όσο και η ίδια. Άλλωστε από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, η Αμπράμοβιτς έχει κατά καιρούς διακινδυνεύσει την υγεία της, τη λογική της, ακόμη και τη ζωή της υποβάλλοντας διαρκώς, στον βωμό της τέχνης της, σε αδυσώπητα μαρτύρια που ξεπερνούν την ανθρώπινη λογική αλλά και αντοχή.
Τα παιδικά της χρόνια και η σκληρή ανατροφή
Η Αμπράμοβιτς μεγάλωσε στο κομμουνιστικό Βελιγράδι. Γεννήθηκε το 1946, κόρη γονέων που ήταν και οι δύο διάσημοι αντάρτες μαχητές στον στρατό του στρατάρχη Τίτο κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μέρος του χαρακτήρα της διαμορφώθηκε από την τρομερά αυστηρή μητέρα της:
«Δεν ήξερα καν ότι ήταν εθνική ηρωίδα μέχρι που πέθανε», θυμάται η Abramovic σε συνέντευξη που έδωσε στην Guardian και τον δημοσιογράφο Tim Adams. «Αν είχα διαβάσει έστω και μια σελίδα από τα ημερολόγιά της όσο ζούσε, η σχέση μου μαζί της και η ζωή μου θα ήταν εντελώς διαφορετική. Ήθελε να με κάνει πολεμιστή, ώστε να μην υποφέρω όπως εκείνη. Και ο μόνος τρόπος που ήξερε ήταν αυτή η απίστευτη ψυχρότητα. Δεν με φίλησε ποτέ στη ζωή μου. Αν κοιμόμουν ακατάστατα, με ξυπνούσε στη μέση της νύχτας για να στρώσει το κρεβάτι μου ίσια. Τώρα, όταν μένω σε ξενοδοχείο, οι άνθρωποι δεν ξέρουν ότι έχω χρησιμοποιήσει το κρεβάτι. Ξαπλώνω τελείως ίσια».
Με τους γονείς της να ασχολούνται με τα καθήκοντα του κομμουνιστικού κόμματος, η Abramovic μεγάλωσε κυρίως με τη γιαγιά της, η οποία καθημερινά την πηγαίνει στη λειτουργία. «Δεν έπαιξα ποτέ με κούκλες- έπαιζα μόνο με σκιές. Ήμουν ένα πολύ παράξενο παιδί». Παρατηρώντας τις τελετουργίες της εκκλησίας, έφτασε να πιστεύει ότι αν μπορούσε να πιει όλο το νερό από την κολυμπήθρα θα γινόταν αγία. «Στεκόμουν λοιπόν σε μια μικρή καρέκλα και έπινα το νερό. Αρρώστησα τρομερά για μέρες».
Ο κομμουνισμός βρισκόταν παντού γύρω της, στα πρόσωπα, στα σύμβολα, στις αρχές με τις εικόνες του Τίτο σε όλους τους τοίχους που περιβάλαν τη ζωή της. Για το έργο της Rhythm 5 το 1974, η Abramovic χάραξε ένα αστέρι στο έδαφος με ξύλα και τoυ έβαλε φωτιά περιχύνοντάς το αρχικά με λίτρα βενζίνης. Έκοψε τα μαλλιά και τα νύχια της και τα έκαψε στη φωτιά και στη συνέχεια ξάπλωσε στο κέντρο του αστεριού. Δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι η φωτιά θα εξαντλούσε το οξυγόνο και έχασε τις αισθήσεις της. Υπήρχε ένας γιατρός στο πλήθος που την έβγαλε από τις φλόγες. Ένα φιλμ από το γεγονός αυτό εμφανίζεται σε εκπομπή της.
Στα εφηβικά της χρόνια άρχισε να επαναστατεί ενάντια σε αυτές τις αυστηρότητες του σπιτιού και της εκκλησίας και ενάντια στο καταπιεστικό κράτος. Σχεδίαζε και ζωγράφιζε εμμονικά, δημιουργώντας εναλλακτικούς κόσμους. Τα πρώτα της έργα περφόρμανς προέκυψαν από τη συμμετοχή της στις φοιτητικές διαμαρτυρίες στα τέλη της δεκαετίας του 1960- μια έμπνευση ήταν ο μάρτυρας Γιαν Πάλαχ, ο οποίος αυτοπυρπολήθηκε στην Πράγα ως απάντηση στη σοβιετική εισβολή.
Ένα από τα βιβλία που κυκλοφορεί αυτό τον μήνα είναι το Nomadic Journey και Spirit of Places– που συγκεντρώνει όλες τις σημειώσεις και τα σχέδια που έχει κάνει σε επιστολόχαρτα ξενοδοχείων κατά τη διάρκεια μισού αιώνα ταξιδιών.
Marina Abramovic – Η έκθεση στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών
Η έκθεση, που διοργανώθηκε σε στενή συνεργασία με την ίδια την καλλιτέχνιδα, παρέχει μια επισκόπηση της εντυπωσιακής πορείας της με φωτογραφίες, βίντεο, αντικείμενα και εγκαταστάσεις. Περιλαμβάνει τέσσερα από τα εμβληματικά έργα performance της, τα οποία επανεκτελούνται από καλλιτέχνες περφόρμανς ζωντανά στις γκαλερί. Τρεις από αυτές τις περφόρμανς επαναλαμβάνονται στο Ηνωμένο Βασίλειο για πρώτη φορά: Imponderabilia, 1977, Nude with Skeleton, 2002, και The House with the Ocean, 2002.
Η έκθεση ανοίγει με το Public Participation, με δύο έργα με τα οποία η Abramovic έγινε γνωστή και εμπλέκεται άμεσα με το κοινό της: από τη ριζοσπαστική φυσική αλληλεπίδραση του Rhythm 0, 1974 μέχρι την ακινησία του The Artist is Present, 2010. Με διαφορά 36 ετών, τα δύο έργα συμπυκνώνουν την εξέλιξη της πρακτικής της.
Στη συνέχεια, το The Communist Body προβάλλει τις καταβολές της Abramovic από την πρώην Γιουγκοσλαβία και πώς τα κομμουνιστικά ιδεώδη, βιωμένα τόσο κοινωνικά όσο και προσωπικά, επηρέασαν καθοριστικά την πρακτική της. Τα έργα που παρουσιάζονται εδώ περιλαμβάνουν τα Rhythm 5, 1974 (Λονδίνο, Lisson Gallery) και The Hero, 2001.
Η καλλιτέχνις έχει μιλήσει για το βαλκανικό πνεύμα ως «μπαρόκ», σε σχέση με αυτό που περιγράφει η ίδια δραματικές ακρότητες της έκφρασης και του συναισθήματος. Περιλαμβάνεται επίσης το Balkan Baroque, 1997, ένα έργο που σχετίζεται με τους βαλκανικούς πολέμους της δεκαετίας του 1990, έργο με το οποίο συμμετείχε στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1997. Το Balkan Baroque ήταν μια απάντηση στη φρίκη του πολέμου και των εθνοτικών συγκρούσεων στην πατρίδα της, τη Γιουγκοσλαβία. Κάθισε για μέρες πάνω σε έναν τεράστιο σωρό από ματωμένα οστά αγελάδας φορώντας ένα λευκό φόρεμα και προσπάθησε ενώ απέτυχε να τα καθαρίσει από το αίμα.
Στη συνέχεια, η θεματική Body Limits συγκεντρώνει τις βασικές πρώιμες παραστάσεις της μέσω βίντεο και φωτογραφίες. Ορισμένες επικεντρώνονται στη χρήση του σώματός της και στη φυσική της αντοχή, ενώ άλλες αντιπροσωπεύουν μια αναζήτηση μετασχηματιστικής απελευθέρωσης. Εδώ υπάρχει η Abramovic και ο σύντροφός της, Ulay, που χαστουκίζουν ο ένας το πρόσωπο του άλλου, ουρλιάζουν ο ένας στον άλλον και εκτελούν μια επικίνδυνη πράξη ισορροπίας με τόξο και βέλος.
Ο δραματικός χωρισμός τους με το έργο The Lovers, Great Wall Walk, 1988 περπατώντας πάνω στο Σινικό Τείχος για 90 ημέρες σε αντίθετες κατευθύνσεις με μια σύντομη μόνο συνάντηση πριν το οριστικό και αμετάκλητο τέλος της κοινής προσωπικής και καλλιτεχνικής τους πορείας.
Στη θεματική Coming and Going, η Abramovic εξισώνει το εφήμερο της performance art με το παροδικό στη ζωή μας. Εδώ η αναπαράστασή της Nude with Skeleton, 2002, είναι εμπνευσμένη από την πρακτική των Θιβετιανών μοναχών να κοιμούνται δίπλα στους νεκρούς, ενώ στις τελευταίες γκαλερί η έκθεση επικεντρώνεται στη μεταμορφωτική εμπειρία της τέχνης της περφόρμανς και την εξίσωση αυτής με διάφορες πνευματικές παραδόσεις, ιδιαίτερα δίνοντας μορφή στη γυναικεία πνευματικότητα, όπως το Bed for Aphrodite and her Lovers, 1990. Τα έργα εδώ είναι όλο και πιο ακίνητα, όπως το Luminosity, 1997, το οποίο επαναλαμβάνεται. Η Abramović δήλωσε:
«Το έργο είναι ένα από τα πιο σημαντικά έργα που έχω δει ποτέ: Το ονομάζω υγρή γνώση. Όταν το σώμα εξαντλείται, φτάνεις σε ένα σημείο όπου το σώμα δεν υπάρχει πια. Η σύνδεσή σου με μια συμπαντική γνώση είναι τόσο έντονη, υπάρχει μια κατάσταση φωτεινότητας».
Η δημιουργία τέχνης είναι τρόπος ζωής για την Abramovic και χρησιμοποιεί το δικό της σώμα ως μέσο ως όχημα προς ένα διανοητικό άλμα, μια υπέρβαση που υπερβαίνει τους φυσικούς ανθρώπινους περιορισμούς.
Η έκθεση ολοκληρώνεται με την επανεκτέλεση του The House with the Ocean View. Η πρώτη εκτέλεση έγινε το 2002, όπου η Abramovic έζησε συνεχώς για 12 ημέρες σε ένα «σπίτι» τριών μόνο χώρων στο Sean Kelly Gallery στη Νέα Υόρκη, νηστεύοντας, πίνοντας μόνο νερό, ενώ τελετουργούσε καθημερινές εργασίες. Το κοινό κλήθηκε να την παρακολουθήσει με την προϋπόθεση ότι δεν θα μιλάει κανείς αλλά θα δημιουργούν μόνο έναν ενεργειακό διάλογο με τον καλλιτέχνη.
«Όταν ήρθα στη Νέα Υόρκη, ήταν αμέσως μετά την 11η Σεπτεμβρίου, και βρήκα τη Νέα Υόρκη τόσο πολύ αλλαγμένη. Βρήκα τη Νέα Υόρκη και τους ανθρώπους που ζουν εδώ διαφορετικούς, πιο συναισθηματικούς, πιο ευάλωτους, πιο πνευματικούς. Η ιδέα του έργου ήταν το πείραμα. Η κάθαρση του εαυτού μου – χωρίς να τρώω για 12 ημέρες, οποιοδήποτε είδος τροφής, πίνοντας μόνο καθαρό νερό, και να βρίσκομαι στην παρούσα στιγμή, εδώ και τώρα, στις τρεις μονάδες στον τοίχο, οι οποίες αντιπροσωπεύουν το σπίτι μου, όπως το μπάνιο, το σαλόνι και το υπνοδωμάτιο, όπου η σκάλα που κατεβαίνει στον χώρο έχει μαχαίρια, ώστε να μην μπορείς ποτέ να φύγεις. Αυτού του είδους ο αυστηρός τρόπος ζωής, η κάθαρση ίσως άλλαζε κάτι στο περιβάλλον και στη στάση των ανθρώπων που έρχονται να με δουν.
Αν απλά έρθουν και μείνουν ίσως ξεχάσουν τον χρόνο. Κάποιοι ήρθαν πρώτα μόνο για λίγα λεπτά και μετά έμειναν για τρεις ώρες, τέσσερις ώρες, και έρχονται την επόμενη μέρα για να μείνουν ακόμα περισσότερο, χωρίς πραγματικά να καταλαβαίνουν τι συμβαίνει. Αλλά υπάρχει κάτι σαν να πιστεύω σχεδόν ότι αν είσαι στο παρόν και είσαι εξαγνισμένος μπορείς να δημιουργήσεις ένα είδος ενεργειακού πεδίου, ότι μπορείς να αλλάξεις σε ατομικό επίπεδο τον χώρο με έναν συγκεκριμένο τρόπο με το κοινό και να αισθανθείς και απλά να είσαι στον παρόντα χρόνο».
Η πρωτιά της Abramovic και στην εκπροσώπηση
Πέρα από περιεχόμενο της έκθεσης ωστόσο, το νέο που σε ξαφνιάζει είναι το εντυπωσιακό γεγονός ότι πρόκειται για την πρώτη ατομική έκθεση γυναίκας στις Κεντρικές Πινακοθήκες της Βασιλικής Ακαδημίας Τεχνών. Και να κάποτε φάνταζε επίτευγμα να είσαι η πρωτοπόρα γυναίκα σε κάτι, τώρα αυτό το νέο είναι μάλλον απογοητευτικό και ολίγον ντροπιαστικό, όχι για την ίδια φυσικά την Abramovic αλλά για το ίδιο το γεγονός και φυσικά την πλειοψηφία των ιδρυμάτων. Είναι οδυνηρή η σκέψη πως οι γυναίκες τη σημερινή εποχή εξακολουθούν να αγωνιούν και να παλεύουν για μια ίση εκπροσώπηση.
Φυσικά και βελτιώνονται τα πράγματα αλλά ακόμα έχουμε πολύ δρόμο να διανύσουμε. Το 2021, το 58% των ατομικών εκθέσεων στις μεγάλες γκαλερί του Λονδίνου ήταν από γυναίκες καλλιτέχνιδες (το 2015, αντίθετα, το ποσοστό αυτό ήταν 25%), και με τη βοήθεια του Chanel Culture Fund, Βασιλική Ακαδημία Τεχνών αύξησε πρόσφατα το ποσοστό των γυναικών που φιλοξενούνται στα πορτρέτα της από 35% σε 48%. Αυτό το φθινόπωρο στο Λονδίνο, υπάρχει μια έκθεση για τη Sarah Lucas στην Tate Britain, ενώ το Barbican και η Tate Modern διοργανώνουν ομαδικές εκθέσεις αποκλειστικά για γυναίκες στις εκθέσεις RE:SISTERS και Women in Revolt! αντίστοιχα.
