Μπορεί ο Τζουζέπε Βέρντι να μην ήταν τυπικός χριστιανός ήταν, όμως, θερμός πατριώτης. Ένας γνήσιος ουμανιστής με βαθιά πίστη στον άνθρωπο. Στις 29 Ιουνίου στο Ηρώδειο, ο διασημότερος συνθέτης του ιταλικού ρομαντισμού, ανυψώνει τις φωνές των ανθρώπων με το δημοφιλέστερο Ρέκβιεμ.
Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, με τον Λουκά Καρυτινό στο πόντιουμ, παρουσιάζει το επικών διαστάσεων συμφωνικό – χορωδιακό έργο που υμνεί το εφήμερο του ανθρώπου. Τα ζοφερά του πάθη, τις επικλήσεις, τις διαψεύσεις αλλά και τη συναισθηματική ανάταση που γεννούν οι μεγάλες ιδέες.
Τα ύψη και τα τάρταρα του συναισθηματικού μας κόσμου ξεδιπλώνονται σε μια δημιουργία που γράφτηκε με αφορμή τον θάνατο του Ιταλού συγγραφέα Αλεσάντρο Μαντσόνι, θεμελιωτή της ιταλικής γλώσσας και υπέρμαχο της απελευθέρωσης και ενοποίησης της Ιταλίας.
Σολίστ, η διεθνώς ανερχόμενη Φινλανδή υψίφωνος Μίινα-Λίισα Βέρελε, η μεσόφωνος από την Τυνησία Ριχάμπ Σαγιέμπ, ο υποψήφιος για Grammy τενόρος Μπάρι Μπανκς και ο βαθύφωνος Αλέξανδρος Σταυρακάκης, ο μοναδικός Έλληνας που έχει διακριθεί με το Α΄ Βραβείο στον Διεθνή Διαγωνισμό Τσαϊκόφσκι. Συμμετέχουν η Χορωδία της ΕΡΤ, η Χορωδία των Μουσικών Συνόλων του Δήμου Αθηναίων και η Amadeus Mixed Choir.
Συμπαραγωγή της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών και του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου.
Το πρόγραμμα με μια ματιά
ΤΖΟΥΖΕΠΕ ΒΕΡΝΤΙ (1813-1901)
Messa da Requiem (εις μνήμην του Αλεσάντρο Μαντσόνι)
Το σχόλιο της Μίινα-Λίισα Βέρελε
Το μέρος της σοπράνο στο Ρέκβιεμ του Βέρντι είναι πολύ απαιτητικό από τεχνική άποψη και απαιτεί βαθιά γνώση του μπελ κάντο. Υπάρχουν νότες με τεράστιο εύρος, από πολύ υψηλές έως πολύ χαμηλές.
Το σχόλιο της Ριχάμπ Σαγιέμπ
Ο Βέρντι έχει γράψει ένα καταπληκτικό μέρος για τη μεσόφωνο, η οποία τραγουδά συνεχώς και δίνει συνέχεια στην ιστορία. Η φωνή της μεσοφώνου είναι γραμμένη με τόσο όμορφα λυρικό τρόπο που προσωπικά αισθάνομαι ότι η μόνη πρόκληση στο Ρέκβιεμ είναι να αποδοθεί η συναισθηματική και θεατρική πτυχή του κομματιού.
Το σχόλιο του Μπάρι Μπανκς
Η μεγαλύτερη πρόκληση για μένα και νομίζω και για όλους τους τενόρους που ερμηνεύουν το Ρέκβιεμ του Βέρντι είναι τα μεγάλα σε έκταση μέρη που πρέπει να τραγουδήσει κανείς για να υποστηρίξει την μεγαλειώδη ενορχήστρωση.
Το σχόλιο του Αλέξανδρου Σταυρακάκη
Το Ρέκβιεμ είναι μια από τις αγαπημένες μου συνθέσεις του Βέρντι και ένα έργο που πάντα ήθελα να ερμηνεύσω. Έχω ακούσει αμέτρητες ηχογραφήσεις του από την εποχή που εργαζόμουν ακόμη ως πωλητής σε δισκοπωλείο – πιθανότατα τις περισσότερες ηχογραφήσεις από όλα τα έργα του Βέρντι – οπότε όταν το μελέτησα για πρώτη φορά με τον καθηγητή μου, είχα μια ξεκάθαρη ιδέα ως προς το τι θέλω να αποτυπώσω. Δεν μπορώ να πω ότι υπάρχουν προκλήσεις σε αυτό, αλλά μόνο η αγνή χαρά του τραγουδιού.
Το σχόλιο του μαέστρου
Ανά τους αιώνες, πολλοί συνθέτες έχουν εμπνευστεί από την νεκρώσιμη ακολουθία της Καθολικής εκκλησίας, τα γνωστά σε όλους Ρέκβιεμ. Ο θάνατος είχε πάντα τις δικές του τελετουργίες και υπήρξε ανέκαθεν πηγή αφάνταστης αγωνίας, λύπης, παράκλησης και λύτρωσης.
Τα Ρέκβιεμ αρχικά παρουσιάζονταν για τις ανάγκες της εκκλησίας, όμως ο Βέρντι, όπως και ο Ροσσίνι και ο Πουτσίνι, με το ιδιαίτερο λυρικό ύφος τους, συνθέτουν Ρέκβιεμ για να εκτελούνται στις αίθουσες συναυλιών.
Ο Βέρντι ίσως είναι ο καλύτερος εκφραστής των ανθρώπινων παθών. Το ακούμε στις όπερές του, αλλά στο Ρέκβιεμ, χρησιμοποιώντας την βερντιάνικη διάλεκτό του, κατορθώνει να ανυψώσει, κοντά στον Θεό, την ανθρώπινη ψυχή. Αν υπάρχει δρόμος για την σωτηρία του ανθρώπου μέσω της Αγάπης, τότε το Ρέκβιεμ του Βέρντι είναι ο συμπαντικός σηματοδότης του.
Για την ιστορία…
GIUSEPPE VERDI (1813 – 1901)
Messa da Requiem (στη μνήμη του Αλεσάντρο Μαντσόνι) για τέσσερις σολίστ, μικτή χορωδία και ορχήστρα
1. Requiem
2. Dies irae
3. Offertorio
4. Sanctus
5. Agnus Dei
6. Lux aeterna
7. Libera me
Ο Τζουζέπε Βέρντι δεν ήταν ένας καλοκάγαθος χριστιανός με αταλάντευτη πίστη στον Θεό· ήταν όμως ένας συνειδητοποιημένος ουμανιστής με ακλόνητη πίστη στον Άνθρωπο. Ως μεγάλος συνθέτης όπερας «τραγούδησε» τον ανεξάντλητο συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου, από τα πιο ζοφερά πάθη του ως τις πιο ευγενείς του εξάρσεις, με ανυπέρβλητη αμεσότητα και ειλικρίνεια. Παράλληλα, υπήρξε ένας ένθερμος, φιλελεύθερος πατριώτης.
Ανενδοίαστα συνέδεσε -με τη μουσική αλλά και την κοινωνική του δράση- το όνομά του με το Risorgimento, το πολιτικό κίνημα του 19ου αιώνα που έθεσε ως στόχο την ενοποίηση της κατακερματισμένης σε διαφορετικά κρατίδια Ιταλίας υπό τη βασιλεία του Βίκτωρα Εμμανουήλ Β’ (αυτό επετεύχθη αρχικά το 1861 και ολοκληρώθηκε δέκα χρόνια μετά με την πλήρη προσάρτηση των παπικών κρατών και την ανακήρυξη της Ρώμης ως πρωτεύουσας της ενιαίας πια Ιταλίας).
Ένα από τα ινδάλματα του Βέρντι υπήρξε ο συμπατριώτης του συγγραφέας Αλεσάντρο Μαντσόνι. Το μνημειώδες μυθιστόρημά του Οι αρραβωνιασμένοι (I promessi sposi), που αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, συγκρίσιμο με έργα όπως ο Δον Κιχώτης ή ο Φάουστ, θεμελίωσε τη σύγχρονη ιταλική γλώσσα και εξέφρασε μοναδικά τα αισθήματα των αγωνιστών για την απελευθέρωση και ενοποίηση της Ιταλίας.
Ο θάνατος του Μαντσόνι, στις 22 Μαΐου 1873, συγκλόνισε τον Βέρντι σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην αντέξει να παρευρεθεί στην κηδεία. Ο βαθύς πόνος του, όπως τόσο συχνά συμβαίνει στους δημιουργούς, διοχετεύτηκε άμεσα στην ενεργό δράση και συγκεκριμένα στη σύνθεση ενός Ρέκβιεμ ως φόρου τιμής στον μεγάλο εκλιπόντα.
Ο Βέρντι (παρόλο που στο παρελθόν είχε απορρίψει την ιδέα σύνθεσης ενός Ρέκβιεμ θεωρώντας πως θα ήταν άχρηστο να προσθέσει ένα ακόμα σε τόσα ήδη υπάρχοντα) ήρθε αμέσως σε επαφή με τον δήμαρχο του Μιλάνου για να εξασφαλίσει την τυπική συγκατάθεση και οργάνωσε μόνος του ως την τελευταία πρακτική λεπτομέρεια την παρουσίαση του νέου του έργου, που είχε ολοκληρωθεί στις 10 Απριλίου 1874, στον καθεδρικό ναό του Αγίου Μάρκου στο Μιλάνο στις 22 Μαΐου 1874, ακριβώς στην επέτειο ενός χρόνου από τον θάνατο του Μαντσόνι.
Της θριαμβευτικής πρεμιέρας ακολούθησαν εκτελέσεις στη Σκάλα του Μιλάνου, το Παρίσι, το Λονδίνο και τη Βιέννη. Παντού το Ρέκβιεμ έγινε δεκτό με ενθουσιασμό, που θα μπορούσε να συνοψισθεί στη σχετική δήλωση του Γιοχάνες Μπραμς: «Μόνο μία ιδιοφυία θα μπορούσε να γράψει ένα τέτοιο έργο».
Ωστόσο, η επίσημη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία δεν αντιμετώπισε το έργο θετικά: διόλου τυχαία, ο πάπας Πίος Ι’ απαγόρευσε με εγκύκλιό του το 1903 να παρουσιάζονται στις εκκλησίες μουσικά έργα που απομακρύνονταν από τις παραδοσιακές αισθητικές αρχές του Γρηγοριανού Μέλους ή του Παλεστρίνα και υπερτόνιζε την ανάγκη, η εκκλησιαστική μουσική να ενισχύει το θρησκευτικό αίσθημα των πιστών.
Υπό αυτό το πρίσμα, πράγματι το Ρέκβιεμ του Βέρντι -παρά τον τίτλο και το περιεχόμενό του- δεν είναι ένα τυπικά θρησκευτικό έργο. Από τη γένεσή του μέχρι σήμερα, πολλοί είναι εκείνοι που βλέπουν σε αυτό έντονο το στοιχείο της όπερας και δεν έχουν τόσο άδικο, αν αναλογιστεί κανείς ότι το έργο γράφτηκε από έναν από τους μεγαλύτερους συνθέτες όπερας όλων των εποχών και πως τόσο η δραματικότητά του όσο και η τελειομανής φροντίδα για την ανάδειξη της ανθρώπινης φωνής παραπέμπουν ευθέως στον ηχητικό κόσμο της βερντιανής όπερας.
Ωστόσο, η βαθύτερη ουσία του Ρέκβιεμ (και ίσως ένας από τους λόγους της διαχρονικής του απήχησης) είναι η ανθρωποκεντρική του διάσταση. Ο Βέρντι δεν επιχείρησε ούτε να ενισχύσει την πίστη, ούτε να εγείρει τον φόβο για την Ημέρα της Κρίσης ούτε να τονώσει την ελπίδα της αιώνιας ανάπαυσης στον παράδεισο.
Ερχόμενος αντιμέτωπος με το αμετάκλητο γεγονός του θανάτου, τη σφραγίδα της ανθρώπινης τραγικότητας, θέλησε η μουσική του να υμνήσει τον Άνθρωπο, να περιγράψει την άσβεστη μεταφυσική αγωνία του, το δέος του απέναντι στο άγνωστο, τη στάση του απέναντι στο Θεό ταλαντευόμενη ανάμεσα στην πίστη και στην αμφιβολία. Η βαθιά συναισθηματικότητα της μουσικής επικεντρώνεται και εκφράζει πολύ περισσότερο το μυστήριο της εφήμερης ανθρώπινης ύπαρξης, που είναι άλλωστε πιο γοητευτικό μυστήριο από εκείνο της ύπαρξης του Θεού.
Η επίκληση στον Θεό για την πολυπόθητη ανάπαυση των κεκοιμημένων ψυχών, στην αρχή του έργου, αποτυπώνεται μουσικά με χαμηλόφωνη και συνάμα σπαρακτική κατάνυξη από την ορχήστρα και τη χορωδία (στο άκουσμα των εναρκτήριων χειρονομιών οι λάτρεις του ευρωπαϊκού κινηματογράφου πιθανόν θα ανακαλέσουν στη μνήμη τους τη Νοσταλγία του Αντρέι Ταρκόφσκι), που διακόπτει απότομα μία στιβαρή, πολυφωνικά περίπλοκη ενότητα για τη χορωδία (Te decet hymnus) a cappella.
Ακολουθεί το πιο μακροσκελές μέρος του Ρέκβιεμ, που αναφέρεται στη Μέρα της Κρίσης ως Μέρα Οργής (Dies irae). Υποδιαιρείται στις ακόλουθες ενότητες: Dies irae (από τις πιο ανάγλυφες μουσικές αποτυπώσεις του τρόμου σε όλη τη μουσική ιστορία), Tuba mirum (που εισάγεται με μία φανφάρα από τέσσερις τρομπέτες εκτός σκηνής), Mors stupebit (σόλο του μπάσου που συνοδεύεται από ένα επίμονο, αινιγματικό σχήμα στα έγχορδα και τη γκρανκάσα), Liber scriptus (σόλο της μεσοφώνου με παρεμβάσεις της χορωδίας), Quid sum miser dicturus (το θρηνητικό φωνητικό τρίο συνοδεύεται από ένα κυματοειδές σόλο του φαγκότου), Rex tremendae (οι πιο χαμηλές ως προς το τονικό ύψος δυνάμεις της ορχήστρας και της χορωδίας εκφράζουν το μεγαλείο του Θεού και οι υψηλότερες το ανθρώπινο αίτημα του Ελέους), Recordare (λυρικό ντουέτο της υψιφώνου και της μεσοφώνου που ζητούν άφεση αμαρτιών), Ingemisco (προσευχή του τενόρου), Confutatis (προσευχή του μπάσου) και Lacrimosa (το θρηνητικό σόλο της μεσοφώνου μεταμορφώνεται σταδιακά με τη συνδρομή των υπολοίπων σολίστ και της χορωδίας οδηγούμενο προς μία εκστατική, ειρηνική κορύφωση).
Η συσσωρευμένη ένταση καταλαγιάζει στο επόμενο μέρος (Offertorio), στο οποίο η χορωδία σιγεί, προτού αναλάβει πρωταγωνιστικό ρόλο στο Sanctus, μία περίτεχνη διπλή φούγκα για διπλή χορωδία μεγάλων δεξιοτεχνικών απαιτήσεων και αμείωτης ενεργητικότητας. Στον αντίποδα αυτής της πολυπλοκότητας, οι γυναίκες σολίστ τραγουδούν σε απόσταση οκτάβας μία απέριττη μελωδική γραμμή σε στιλ ψαλμωδίας, όπως κατόπιν κάνει και η χορωδία, καθ’ όλη τη διάρκεια του Agnus Dei, του συντομότερου και απλούστερου μέρους όλου του έργου.
Στο αιθέριο σόλο της μεσοφώνου υπό την εξίσου αιθέρια ορχηστρική συνοδεία (Lux aeterna) αντιπαραβάλλονται στιγμές «μακάβριες» με σκοτεινά ηχοχρώματα από τις αντρικές σολιστικές φωνές. Το καταληκτικό Libera me είχε γραφτεί (στην αρχική του μορφή) από τον Βέρντι προγενέστερα των υπολοίπων μερών, συγκεκριμένα μετά τον θάνατο του Ροσίνι (3 Νοεμβρίου 1868) στο πλαίσιο μίας απόπειρας να γραφτεί ένα ρέκβιεμ από διάφορους σημαίνοντες Ιταλούς συνθέτες της εποχής (από ένα μέρος ο καθένας) στη μνήμη του μεγάλου συνθέτη.
Για ποικίλους λόγους, οργανωτικούς και οικονομικούς, το εγχείρημα δεν τελεσφόρησε· o Βέρντι, που είχε αναλάβει τότε τη σύνθεση του Libera me, το αξιοποίησε στο Ρέκβιεμ προβαίνοντας βεβαίως στις απαραίτητες προσθήκες και τροποποιήσεις. Η υψίφωνος εκλιπαρεί για την ελευθερία από τον θάνατο, με εναγώνιες φράσεις τρόμου, τον οποίο «επιβεβαιώνει» η επιστροφή του Dies irae από ορχήστρα και χορωδία.
Αντίστοιχα όμως, επιστρέφουν και οι αρχικές φράσεις του Requiem aeternam, που αυτή τη φορά τραγουδιούνται από την υψίφωνο και τη χορωδία a cappella (μία από τις πιο συγκινητικές στιγμές του φωνητικού ρεπερτορίου όλων των εποχών). Η δυναμική φούγκα που ακολουθεί καθιστά την καταληκτική προσευχή της υψιφώνου ακόμα πιο λυτρωτική.
Η απαλή τελική συγχορδία της ντο μείζονας κλείνει στοχαστικά και καθόλου θριαμβευτικά ένα Ρέκβιεμ που (ως έργο τέχνης μάλλον παρά ως έργο πίστης) προσφέρει κάτι πολύ περισσότερο από την απλή σαγήνη των ήχων ή μία πρόσκαιρη μεταφυσική παρηγοριά: τη βιωματική μας επανασύνδεση με τις πιο βαθιές αξίες και τα ιδανικά του ανθρωπισμού.
Τίτος Γουβέλης
