«Η ΜΑΝΑ μου βαφτίστηκε 9 χρονών και η αδελφή της 7, γιατί ο παππούς μου περίμενε την αδελφή του τη Λέγκω που είχε πάει στην Αμερική μετανάστρια, όπως οι περισσότεροι από την Ήπειρο. Θυμάται τον παππού μου που την πήγε με το τζιπ στην Πρέβεζα και περιμένοντας τη Λέγκω, αυτή η βάφτιση καθυστερούσε πολύ, είχε φτάσει 9 χρονών και δεν είχε βαφτιστεί. Την λέγανε ακόμα μπέμπα στο σχολείο. Ο παππούς μου δεν ήταν καν παρών, δεν τον ένοιαζε, αλλά κυρίως τον πλήγωνε η ιδέα ότι δεν θα ήταν η Λέγκω στη βάφτιση. Η Λέγκω ήρθε μετά από 40 χρόνια στα Γιάννενα».
Αυτό είναι μέρος από την προσωπική ιστορία της οικογένειας Κουρμαντζή με ΝΤΖ, όπως συνηθίζει να επισημαίνει η ΜΑΝΑ της Αφροδίτης Παναγιωτάκου, την οποία θα τη συστήσω σκοπίμως πρώτα ως η δημιουργός του έργου «ΜΑΝΑ» που μαζί με τον Μανώλη Μανουσάκη μας καταβυθίζουν σε ένα έργο-εμπειρία -και μετά ως Διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση. Το έργο ΜΑΝΑ λοιπόν το βιώνουμε, σίγουρα αισθάνοντας τυχεροί στην τοποθεσία της πόλης των Ιωαννίνων, εκεί που αυτό το διάστημα συντελείται κάτι μοναδικό, διεθνών και υψηλών προδιαγραφών που λέγεται “Plásmata II: Ioannina”. Τα γνωστά πλέον “Plásmata” που από το Πεδίον του Άρεως στην Αττική αυτή τη φορά εξελίχθηκαν, αναγεννήθηκαν και ριζώθηκαν στα Γιάννενα.
Άλλωστε «Γιαννιώτης δεν είναι όποιος έχει γεννηθεί στα Γιάννενα αλλά όποιος έχει ξαναγεννηθεί στα Γιάννενα», αναφέρει η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, όταν μιλάει για τα Plásmata II. Μας εξομολογείται ότι στα Γιάννενα δεν πας πουθενά ως Αφροδίτη Παναγιωτάκου, στα Γιάννενα είναι η κόρη της Κουρμαντζή, εξηγώντας πρώτα για το έργο ΜΑΝΑ με ιδιαίτερη συγκίνηση και άγχος:
«Ενώ ξεκίνησε ένα έργο για τα Γιάννενα έγινε ένα πολύ προσωπικό έργο και το άγχος μου δεν έχει να κάνει επειδή εγώ εκτίθεμαι, αλλά έχω το άγχος, επειδή θα το δει η μάνα μου, η οποία δεν ξέρει ότι το έργο λέγεται ΜΑΝΑ, δεν ξέρει ότι είναι ένα έργο για εκείνη, δεν ξέρει τι θα δει. Με αυτό τον τρόπο της λέω ένα δημόσιο ευχαριστώ».
Μας περιγράφει για τη μητέρα της, ότι είναι μία τοπικίστρια με ιστορικό βάθος και γνώση, η οποία σε όλη τη ζωή της ασχολείται συνέχεια με τα Γιάννενα. Και για να προσπαθήσω τώρα να περιγράψω και το έργο, το οποίο είναι εξαρχής θα πω εμπειρία, και η οποία δεν πιστεύω ότι δεν μπορεί να μην σε «πάρει» μαζί της, δεν γίνεται να μην σε οδηγήσει στα έγκατά σου και εν συνεχεία στο φως σου. Το έργο ΜΑΝΑ διαδραματίζεται ή μάλλον βιώνεται σε ένα καταφύγιο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που δεν έχει ανοίξει ποτέ για το κοινό και κανείς δεν ήξερε τι είναι εκεί μέσα. Διαρκεί περίπου 20 λεπτά αν και ο χρόνος, όταν μπαίνεις στις σκοτεινές σήραγγές του δεν έχει και καμία σημασία. Εκεί αρχίζει και φωτίζεται μια ιστορία, η ιστορία μιας οικογένειας.
«Μπήκαμε σε αυτή την ιστορία της οικογένειάς μου κι ελπίζω το προσωπικό μου να γίνει προσωπικό μας και το “μου” να γίνει συλλογικό “μας”.», λέει σχετικά η Αφροδίτη Παναγιωτάκου.
Οι οδηγίες σε αυτό το έργο είναι ξεκάθαρες πριν μπούμε, καθώς είναι ένα έργο, στο οποίο δεν μπορείς να κινηθείς μόνος σου: «Μέσα σας περιμένει ο οδηγός, τον οποίο πρέπει να ακολουθείτε. Δεν θα σας μιλάει και σας παρακαλούμε να μη μιλάτε κι εσείς. Θα βάλουμε το κινητό μας στο αθόρυβο… Αν δεν νιώθετε άνετα σε κλειστούς χώρους σας παρακαλώ να με ενημερώσετε. Αν οποιαδήποτε στιγμή χρειαστείτε να βγείτε έξω μπορείτε να απευθυνθείτε σε εμάς…»
Μέσα στο καταφύγιο η μυρωδιά, οι ήχοι οι εικόνες εισβάλλουν μεταξύ των τειχών του εγκαταλελειμμένου χώρου αλλά εισβάλλουν με έναν τρόπο απευθείας και μέσα μας. Με την καθοδήγηση ανθρώπων περνάμε από τον έναν χώρο στον άλλον, ακολουθώντας την ιστορία σε ένα έργο πολυμεσικό: Ήχοι από βροχή, ο ήχος της πόλης, ήχοι από πουλιά και προβολές στον τοίχο με 360 κάμερα -όλα αυτά είναι data καταγεγραμμένα από την πόλη των Ιωαννίνων.
Ακούμε στίχους που απαγγέλει ο Γιάννης ο Δάλλας, ο οποίος είναι πολύ σημαντικός για τη μάνα της Αφροδίτης Παναγιωτάκου, όπως μας είπε καθώς ήταν οικογενειακός φίλος και ο επιβλέπων καθηγητής στο διδακτορικό της. Ακούμε ένα τραγούδι που συνδέει τα σημεία του χώρου, και το τραγουδάει ο παππούς της, ο Τάκης Κουρμαντζής, ο πατέρας της μάνας της, και προέρχεται από ηχογράφηση από μία βιντεοκασέτα από τον Μάρτιο του 1983, ηχογράφηση από το «Να η ευκαιρία», στο οποίο είχε πάρει το πρώτο βραβείο, κάτι που βλέπουμε καδραρισμένο και στον τοίχο του καταφύγιου. Φράσεις από τη φωνή της μάνας της ακούγονται ενώ τη συναντάμε σε παλιές φωτογραφίες, όταν ήταν νέα, και την οποία τώρα έχει ηχογραφήσει η Αφροδίτη Παναγιωτάκου χωρίς να το καταλάβει, ενώ αφηγείται για την αργοπορημένη βάφτισή της λέγοντας για τη Λέγκω και την ιστορία της.
Η πολυεστιακή αυτή εγκατάσταση χρησιμοποιεί ζωντανές ψηφιακές εικόνες με παράλληλη κίνηση στον χώρο και τα δεδομένα, όπως μας είπε η Αφροδίτη Παναγιωτάκου είναι όλα βγαλμένα από την πόλη: Τα κρουστά είναι η σταγόνα πάνω στον τσίγκο στην καταρρακτώδη βροχή, τα πουλιά είναι ξημερώματα στη λίμνη, οι ήχοι νερού έχουν καταγραφεί με υγρόφωνο μέσα από τη λίμνη, το ίδιο ισχύει και για ό,τι εικόνα βλέπουμε, είναι με 360 κάμερες ή εικόνες από το κινητό της ίδιας.
Στο τέλος του έργου μέσα από το ταξίδι στις σήραγγες του καταφύγιου, βρισκόμαστε σε ένα περιβάλλον, εκεί που κατά τη δημιουργό συντελείται η αναγέννησή της, «σαν πίκρα» για να ξαναγεννηθεί στα Γιάννενα. Μέσα στη σπηλιά ήχοι, μυρωδιές, χρώματα, πραγματικές σταγόνες να στάζουν στο χώμα και τα φώτα συντελούν μία απόκοσμη εμπειρία. Στο τέλος της οποίας οδηγούμαστε πάλι στο φως ανηφορίζοντας και βγαίνοντας έξω από τη σπηλιά, στον πραγματικό κόσμο. Ως εμπειρία είναι ό,τι πιο κοντά έχω ζήσει με την Αλληγορία του Σπηλαίου κατά την πλατωνική Πολιτεία, καθώς είναι το πρώτο πράγμα που μου ήρθε στον νου με το που βγήκα στο φως.
Πίσω κι έξω πλέον στην Πολιτεία των Ιωαννίνων τα “Plásmata II” «είναι μια σειρά από συμβάντα στον δημόσιο χώρο, παρά μια έκθεση με τον κλασικό τρόπο. Κάθε έργο που μπορεί κανείς να δει στην παραλίμνια διαδρομή είναι ένα συμβάν από μόνο του. Έχει ενταχθεί στον χώρο κι έχει αποζημιώσει την ύπαρξή του», αναφέρει ο Πρόδρομος Τσιαβός, επιμελητικός διευθυντής.
Ξεκινώντας από τη ΜΑΝΑ, ένα τρομερό έργο των φετινών πλασμάτων είναι η ώρα να περάσω σε όλα τα Plásmata II για να μεταφέρω όσο γίνεται την όλη εμπειρία. Στην παραλίμνια διαδρομή των Ιωαννίνων και για περίπου 1,8 χιλιόμετρα οι κάτοικοί της και οι επισκέπτες της μέχρι τις 9 Ιουλίου θα συναντούν στα βήματά τους 29 διαφορετικούς σταθμούς από τους οποίους 11 είναι οι νέες αναθέσεις σε Έλληνες δημιουργούς και οι οποίοι δούλεψαν στα Γιάννενα σε διάρκεια σχεδόν ενός έτους για να δημιουργήσουν αυτά τα έργα, τα πλάσματά τους. Αυτά μιλούν για το τοπικό με τα περισσότερα έργα να έχουν πολύ προσωπικά στοιχεία και ταυτόχρονα επειδή μιλούν για το πολύ τοπικό, μιλούν και για το παγκόσμιο, όπως λέει ο Πρόδρομος Τσιαβός σχετικά:
«Ήρθαμε στα Γιάννενα για να μπορέσουμε να αναρωτηθούμε πάνω στο τι σημαίνει να αντιμετωπίζουμε την τεχνολογία, ως κάτι το οποίο μαζί με τη φύση και τον άνθρωπο βρίσκουν ένα όλον. Είναι μια έκθεση, η οποία είναι για τον ψηφιακό κόσμο, αλλά δεν εγκλωβίζεται σε αυτόν ενώ μπορούμε να δούμε εντυπωσιακά έργα με οθόνες, εντάσσοντας οργανικά τα αντικείμενα στη φύση».
Κυρίαρχη μεταφορά για να μπούμε στη φιλοσοφία της έκθεσης συνεχίζει ο Πρόδρομος Τσιαβός είναι ότι: «Ο κισσός στηρίζει το τείχος και το τείχος στηρίζει τον κισσό- έτσι παρουσιάζουμε την τεχνολογία στην έκθεση, μια συμβιωτική σχέση που έχει μέσα της και την έγνοια, και την προστασία, και την αγάπη και το νοιάξιμο αλλά και τη σκληρότητα και την πέτρα και όλα αυτά προτείνουν ίσως ένα μοντέλο για την κατανόηση της τεχνολογίας και του σχεδιασμού της, το οποίο δεν είναι ηγεμονικό αλλά έχει τον χαρακτήρα της αγκαλιάς».
«Υπήρξαν πολλά νέα έργα – νέες αναθέσεις στους καλλιτέχνες με προϋπόθεση ως επιμελητική οδηγία, τα έργα αυτά να γεννηθούν μέσα από την πόλη, οπότε τα data, τα δεδομένα, τα υλικά έχουν προέλθει μέσα από τα Γιάννενα, ριζωματικά. Για εμάς είναι ζητούμενο βλέποντας οι Γιαννιώτες τα έργα να αναγνωρίσουν τι δουλειά έχουν τα έργα αυτά εδώ», λέει η Αφροδίτη Παναγιωτάκου. «Οι καλλιτέχνες δούλεψαν στα Γιάννενα, έζησαν εδώ, συνομίλησαν, έψαξαν, και βρήκαν καινούργιες ιστορίες».
Περπατώντας «Ανάμεσα στη λίμνη και στο τείχος του Κάστρου κάναμε την έκθεση. Φύση και πολιτισμός γίνονται ένα και στο σημείο που συναντώνται έγινε η έκθεση. Και τα έργα προσπαθήσαμε να γίνουν ένα με το περιβάλλον, να σεβαστούν τον χώρο», λέει η επιμελήτρια Δάφνη Δραγώνα.
Με φως της έκθεσης το χρώμα της λίμνης Παμβώτιδας, συναντάμε την περφόρμανς του Πάνου Σκλαβενίτη “#thehead | Zéte”, σε ένα καρναβαλικό κόσμο εμπνευσμένο από ηπειρώτικα έθιμα της Ηπείρου και των Βαλκανίων. Το πολυφωνικό τραγούδι μέσα από ζωομορφικές και φυτομορφικές φιγούρες μάς κατακλύζει με την ενέργεια και τα ζωντανά χρώματα που φέρουν τα ανθρώπινα σώματα – αρχέγονα πλάσματα που κουνιούνται φορώντας μάσκες σε μία εκστατική κατάσταση.
Στο ζωντανό γλυπτό του Ματίας Φριτς, Mycelium Network, κρυμμένο στο καταφύγιο του παλιού Κάστρου των Ιωαννίνων, διάφορες συστάδες μυκηλίων διαμορφώνουν μια ζωντανή γλυπτική εγκατάσταση που αλλάζει καθημερινά. Σε αυτό καλλιεργούνται και φιλοξενούνται έξι είδη μανιταριών: πέντε από αυτά είναι βρώσιμα, ενώ το έκτο είναι ένα εξαιρετικά ισχυρό μανιτάρι με θεραπευτικές ιδιότητες.
Μετά τη μυρωδιά των μανιταριών περπατώντας σου έρχεται μία άλλη μυρωδιά από την υπαίθρια οσφρητική εγκατάσταση των Θεόκλητου Τριανταφυλλίδη και Λαμπριλένας Κωνσταντέλου, το Pheromone Spa με μεγάλα γλυπτά, σαν αποικίες μυρμηγκιών από τις οποίες βγαίνουν αρώματα αιθέριων ελαίων και ανθρώπινων φερομόνων, που έχουν επίδραση θεωρητικά στην ανθρώπινη σεξουαλικότητα. Στη λογική pheromone που τα μυρμήγκια κινούνται κι επικοινωνούν, τα γλυπτά-διαχυτές συνοδεύουν το έργο του Θεόκλητου Τριανταφυλλίδη “BugSim” που προβάλει σε ultra-widescreen οθόνη, μια πολυάσχολη αποικία μυρμηγκιών που φτιάχνει μια μωβ λάσπη για την κατοικία τους σε έναν τεχνητής νοημοσύνης περιβάλλον με μια ομάδα από έντομα που προσπαθεί να συνεργαστεί και να το διατηρήσει σε ισορροπία. Ένα σαλιγκάρι και ένα σκαθάρι συνεισφέρουν στο έργο, ενώ ένα αλογάκι της Παναγίας και μια αράχνη συμπληρώνουν το οικοσύστημα της μικροπανίδας.
Όλα τα έργα είναι όντως βαλμένα ή βγαλμένα με τόσο φυσικό τρόπο, σαν ενσωματωμένα στη φύση, καθώς τα συναντάς στο διάβα σου σε μέρη του Κάστρου, στην πλευρά της λίμνης ενώ κάποια από αυτά κάνουν διάλογο με ήδη υπάρχοντα, όπως τα γλυπτά του ’90 κι έργα από την Μπιενάλε του ’96. Έτσι τα Plásmata II δεν έρχονται να προσγειωθούν επιθετικά αλλά αναγνωρίζουν την τέχνη που υπάρχει ήδη στην πόλη, το πολιτιστικό και το φυσικό περιβάλλον, «έρχονται να αλληλεξαρτηθούν», όπως λέει ο επιμελητικός σύμβουλος Γιώργος Τζιρτζιλάκης, «εναποθέτοντας σεβασμό στους γλύπτες της γενιάς του ’90».
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα δύο πολύ διαφορετικά γλυπτά μεταξύ τους που κάνουν ένα διάλογο, αυτό της προτομής του Αλέξανδρου Πάλλη από τον μεγάλο Έλληνα δάσκαλο Κωνσταντίνο Δημητριάδη που τοποθετήθηκε το 1935, και στέκει πλέον δίπλα στο “Helin” από το Studio Christian Mio Loclair, ένα γλυπτό αλγοριθμικά δημιουργημένο από χιλιάδες 3D μοντέλα προτομών, με την άφθαρτη ψηφιακή καθαρότητα, χωρίς κανένα χαρακτηριστικό στο πρόσωπό της. Ο Αλέξανδρος Πάλλης, για την ιστορία υπήρξε υπέρμαχος της δημοτικής γλώσσας, εκτύπωσε στην Αλεξάνδρεια τη μετάφραση των Ευαγγελίων με έξοδα της βασίλισσας Όλγας. Η αναδημοσίευσή τους και η αντίδραση των γλωσσαμυντόρων, των υπέρμαχων της καθαρεύουσας, οδήγησε στα βίαια επεισόδια των «Ευαγγελικών». Αν και πέθανε στο Λίβερπουλ, τα οστά του Πάλλη φαίνεται να έχουν μεταφερθεί στο νησί των Ιωαννίνων.
Στο παραπάνω αλλά και στο γενικότερο σκεπτικό γι’ αυτό τον λόγο στα Plásmata II συναντάμε και τις «Στάσεις», όπως τις ονομάζουν οι επιμελητές, δηλαδή τα τοπόσημα των Ιωαννίνων που φώτισαν με ειδική σήμανση και καλούν τους θεατές να σταματήσουν, να δουν και να ξανακοιτάξουν. «Τι κρύβεται πίσω από ένα τείχος;», λέει η μία στάση διαβάζοντας για τον μύθο της πόλης και την ιστορία της πεντάχρονης Μανταλένας, που βρίσκεται στο περιθώριο της επίσημης ιστορίας, και η οποία την ημέρα των Θεοφανίων του 1402, παρακολουθούσε τη λιτανεία του Σταυρού που ερχόταν από τη λίμνη και έμπαινε στο κάστρο. Το μπαλκόνι όμως υποχώρησε και η Μανταλένα έγινε μέρος των θρύλων της πόλης, όπως και το τείχος πίσω από το οποίο συνέβησαν όλα αυτά. Κάπως έτσι και οι αστικοί μύθοι της πόλης, οι θρύλοι «ενσωματώνονται με την υλικότητα, τη βλάστηση πάνω στο τείχος, την ύλη πάνω σε μία άλλη ύλη».
Δηλαδή «Είναι μία έκθεση η οποία δεν διαρθρώνεται μόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο», αναφέρει ο Πρόδρομος Τσιαβός, «μια έκθεση που σου ζητάει προκειμένου να την απολαύσεις και να πάρεις το μέγιστο από αυτήν, να δώσεις. Να ξαναδείς την πόλη σου, να περάσεις χρόνο κοιτώντας και επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση σου με αυτήν».
Μία άλλη ιστορία είναι και το μαρμάρινο γλυπτό του Χρήστου Λάμπρου του 1996 που δημιουργήθηκε για τους Γιαννιώτες που κρέμασαν οι Ναζί κατά την Κατοχή στα πλατάνια και για τους φίλους που «έφυγαν»: Ένα δάκρυ για την Κυρά Φροσύνη. Σχεδόν 30 χρόνια μετά, αυτό το δάκρυ γίνεται η φωνή που περιλαμβάνει κι άλλα μέσα από μια οικειοποίηση με stencil, στο αρχικό του νόημα, αφού προστίθεται μια φωνή κατά της πατριαρχίας. «Κανένα μόνο».
Σε αυτό το σημείο να παραθέσω ατόφιο το μήνυμα της καλλιτέχνιδας Μαρίας Λουίζου, η οποία μπροστά απ’ την εγκατάστασή της από κεραμικά γλυπτά «Έξι ανάσες το λεπτό», μας είπε:
«Κάνω τη δουλειά αυτή για τα θύματα βίας και κακοποίησης, για τα άτομα που πενθούν γι’ ανθρώπους και τόπους που έχασαν, για θύματα τέτοια που μπορεί ποτέ να μην μπορέσουν να βγάλουν μια άχνα. Ονειρεύομαι χιλιάδες από αυτά τα κεραμικά κοστούμια να προσκαλούν τα άτομα αυτά να κάνουν τη φωνή τους να ακουστεί».
Τα εντυπωσιακά μεγάλα σε ανθρώπινο μέγεθος κεραμικά γλυπτά είναι εμπνευσμένα από την παράδοση και λειτουργούν ως πήλινες ηχητικές στολές, ως καβούκια που υποδέχονται τα σώματα διαφορετικών ερμηνευτών/ερμηνευτριών ή επισκεπτών/επισκεπτριών το καθένα. Δημιουργούν χώρο για να στεγάσουν τις φωνές που αγωνίζονται να ενωθούν με άλλες και να ακουστούν καθαρά λειτουργώντας ως μουσικά κελύφη. Με αναφορές στην ηπειρώτικη πολυφωνία –μέσα από τις ονομασίες των πέντε κεραμικών (Παρτής, Κλώστης, Ισοκράτης, Προλογιστής, Ρίχτης)– αλλά και στην τέχνη της κεραμικής, το έργο ανατρέχει συγχρόνως στον πολιτισμικό πλούτο και το ιστορικό παρελθόν των πόλεων της Ηπείρου που βασίζεται στη σύνθεση του ηπειρώτικου θρήνου.
Μπαίνοντας στα αρχέγονα στοιχεία και στη λίμνη, τις μυθικές μορφές, συναντάμε τη «Μέδουσα» της Κατερίνας Κομιανού, ένα έργο μέσα στη λίμνη ξεβρασμένο, ένα γλυπτό από μπρούτζινο σώμα και λαστιχένιες «πλεξούδες» γύρω από ένα ψηφιακό βίντεο. Το έργο αναφέρεται στον γνωστό μύθο της Μέδουσας, αλλά και στη γυναικοκτονία της κυρα-Φροσύνης και 17 ακόμη γυναικών στη λίμνη Παμβώτιδα από τον Αλή Πασά:
«Χρησιμοποίησα τη μέδουσα σαν μια φεμινιστική αναφορά και ως σύνδεση με τον μύθο», αναφέρει η καλλιτέχνιδα. «Βλέπουμε το σώμα της μέδουσας φτιαγμένο από μπρούτζο κι ένα κομμάτι φυσικό, το οποίο έχει μεταμορφωθεί σε κάτι άφθαρτο, ένα πλάσμα που δεν καταλαβαίνεις την προέλευσή του, αν είναι στη ζωή ή όχι, από ποια εποχή προέρχεται, το φύλο. Το βίντεο δείχνει το κορμί μιας αμαζόνας, την οποία την έχει ξεβράσει η λίμνη, όπως και το πλάσμα σε μια προσπάθεια σύνδεσης με την αρχαιότητα, συνδέοντας γυναίκες διαφορετικών εποχών, την αμαζόνα της αρχαιότητας με την Κυρά Φροσύνη και τις υπόλοιπες γυναίκες και τη μέδουσα του μέλλοντος πια».
Στη Λίμνη η βιντεοεγκατάσταση – άμεσο μήνυμα για την κλιματική αλλαγή του John Gerrard, με το έργο Flare (Oceania), θα είναι η σημαία με τη φωτιά που σίγουρα θα κυματίζει σε εικόνες για καιρό στα social media, όμως λογικό είναι από κοντά να είναι ένα έργο τρομερά εντυπωσιακό για τον τρόπο που εντάσσεται μέσα στη λίμνη, ενώ δεν είναι μέσα της, καθώς θα απαιτούσε μια τσιμεντένια κατασκευή η προβολή της και γι’ αυτό τον λόγο προχώρησαν σε μία κατασκευή που δημιουργεί τρία επίπεδα, με την εικόνα, το φυσικό τοπίο και την καταστροφή στην αναπαράσταση.
Συγκεκριμένα μια σημαία από φλόγες υψώνεται σε μια προσομοίωση θαλάσσιου τοπίου σε πραγματικό χρόνο, βασισμένη σε φωτογραφίες που τραβήχτηκαν από τον Uili Lousi στον τόπο των προγόνων του, το νησιωτικό αρχιπέλαγος Τόνγκα στον Ειρηνικό ωκεανό. Το έργο “Flare (Oceania)” είναι ταυτόχρονα μια «σημαία κινδύνου» για την κλιματική αλλαγή και μια έκκληση για δράση στην κατεύθυνση μείωσης των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, όπως προβλέπει η Συμφωνία του Παρισιού για την Κλιματική Αλλαγή. Ο John Gerrard εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι πάνω από το 90% της θερμότητας που εκπέμπουν οι βιομηχανικές κοινωνίες σήμερα, και ιδιαίτερα στον Παγκόσμιο Βορρά, απορροφάται από τους ωκεανούς. Τι Τόνγκα, τι Παμβώτιδα, η ανθρωπότητα είναι μία και η σημαία σύμβολο του θερμαινόμενου ωκεανού υπενθυμίζει σε όλους μας ότι η κλιματική αλλαγή δεν έχει σύνορα και η ανθρωπότητα μοιράζεται μια κοινή μοίρα.
Παραμένοντας στη Λίμνη το έργο επίσης με ξεκάθαρο μήνυμα για το λιμναίο οικοσύστημα, είναι η γλυπτική εγκατάσταση της Στεφανίας Στρούζα. Κι αυτό ένα έργο που καρφώνεται στο μυαλό σου, για την ξεχωριστή μορφή του και για το πόσο συνδιαλέγεται και μεταβάλλεται με το τοπίο και τον καιρό, καθώς βλέποντας το και μέσα στη βροχή, ολοκληρωνόταν και ηχητικά με τον ήχο που έβγαζε το νερό πάνω στο αλουμίνιο και το ατσάλι του, κάποια από τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένο. Το αρχαίο όνομα της λίμνης των Ιωαννίνων (Παμβῶτις) σημαίνει «αυτή που τρέφει τους πάντες», μας λέει η καλλιτέχνιδα και συνιστά προϋπόθεση της ζωής για το λιμναίο οικοσύστημά της. Το έργο λοιπόν, πραγματεύεται τις χημικές μεταβολές που υφίσταται η λίμνη ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας στην περιοχή. Ένα από τα κυριότερα, ο ευτροφισμός (δηλαδή η υπερανάπτυξη της χλωρίδας), έχει ως αποτέλεσμα την έλλειψη οξυγόνου στη λίμνη, με συνέπεια την ασφυξία κάποιων ζωικών οργανισμών, ένα φαινόμενο που δίνει στα νερά της έναν πράσινο χρωματισμό που μοιάζει τεχνητός. Η γλυπτική εγκατάσταση της Στρούζα μεταβάλλεται χρωματικά με τον ερχομό της νύχτας, ενώ με τη σφυρήλατη τεχνική που είναι φτιαγμένο, γίνεται αναφορά και στην παραδοσιακή γιαννιώτικη αργυροτεχνία.
Το έργο ύμνος στη γιαννιώτικη αργυροτεχνία και της κεντητικής είναι η τεράστια επιτοίχια γλυπτική εγκατάσταση της Μαρίας Βαρελά, /ˈfilo/. Ο τρομερός φωτισμός, είναι χαρακτηριστικό δείγμα της δουλειάς και από τεχνικής άποψης του προσώπου που χάθηκε πρόσφατα κι αναπάντεχα του επικεφαλής Μηχανικού Φωτισμού της Στέγης, Κώστα Αλεξίου, στον οποίο και αφιερώνεται όλη η έκθεση. Φωτίζει λοιπόν τη λεπτομέρεια σε μεγέθυνση, ενός ολόκληρου κόσμου. Από πού προέρχεται αυτός ο κόσμος, αξίζει να εξηγηθεί:
Η συρματερή τεχνική ή «φιλιγκράνα» (filigree) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της γιαννιώτικης αργυροτεχνίας. Αντίστοιχα, το «πιρπιρί», το βαρύτιμο αμάνικο γυναικείο πανωφόρι των Ιωαννίνων, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της λεγόμενης «τερζήδικης» κεντητικής. Η ηπειρώτικη έκφραση, «ένα πιρπιρί τρεις γενιές», περιγράφει το πέρασμα αυτού του ενδύματος από μητέρα σε κόρη, επομένως και τη σύνδεση διαφορετικών γενεών.
H εγκατάσταση της Βαρελά εξετάζει τη σχέση της γιαννιώτικης συρματερής αργυροχοΐας με αυτήν του κεντητού διακόσμου του πιρπιρί και επικεντρώνεται στο κοινό χαρακτηριστικό τους: τη μονοκονδυλιά του σχεδίου, αλλά και την αλληλεξάρτησή τους, η οποία οδήγησε στην προοδευτική και παράλληλη εξαφάνισή τους. Ο τίτλος του έργου αντλεί από την ιταλική λέξη /ˈfilo/, τη ρίζα της λέξης φιλιγκράνα, η οποία αναφέρεται στο υλικό της διακόσμησης – δηλαδή στο νήμα ή το σύρμα. Το σχέδιο που απεικονίζεται στο έργο της Βαρελά προκύπτει από την εκπαίδευση ενός αλγορίθμου μηχανικής μάθησης και τον συνδυασμό των δύο τεχνικών, ενώ διερευνά το κατά πόσο η τεχνολογία μπορεί να είναι παρούσα και να υποστηρίξει τη συνέχιση μιας παραδοσιακής τεχνικής και τέχνης.
«Συνέλεξα φωτογραφίες μέσα από έναν αλγόριθμο μηχανικής μάθησης», αναφέρει η Μαρία Βαρελά, «έκανα την πρόσμιξη των δύο τεχνικών οπτικοποιώντας ένα διάλογο που δημιουργήθηκε στο γυναικείο σώμα από τεχνίτες μόνο άνδρες που δημιουργούσαν κοσμήματα για τις γυναίκες. Λεπτομέρεια σε μεγέθυνση – ένας ολόκληρος κόσμος-μοτίβα – που υπάρχει και αξίζει να τη δούμε και πώς επικοινωνεί μέσα από το γυναικείο σώμα».
Οι “Maenads, The Passing” είναι η ηχητική εγκατάσταση – επίσης εμπειρία που είτε κατηφορίζοντας είτε ανηφορίζοντας τη νότια πύλη του Κάστρου των Ιωαννίνων, φωτισμένη στα κόκκινα ακούς αυτό το πολυφωνικό έργο με τα μοιρολόγια από την περιοχή της Ηπείρου, να ηχούν στα κελιά του Κάστρου. Ένα πέρασμα από τη ζωή στον θάνατο, όπως η μοιρολογίστρα είναι εκεί για να σιγουρέψει ότι το πέρασμα θα γίνει καλά. Ακούμε μια χορωδία από πολλές φωνές, από ανθρώπινους και μη ανθρώπινους θρήνους, η οποία ερμηνεύει ένα έργο γενετικής τεχνητής νοημοσύνης (generative Artificial Intelligence). Αντλώντας από τα ηπειρώτικα μοιρολόγια της περιοχής του Πωγωνίου και αξιοποιώντας τις σύγχρονες τεχνολογίες μηχανικής μάθησης και φωνητικής σύνθεσης, η νότια πύλη του Κάστρου των Ιωαννίνων μετατρέπεται σε έναν χώρο όπου αποκτούν φωνή το παρελθόν και το μέλλον, οι λύπες και οι χαρές.
Όσο πλησιάζεις τα κελιά, τον χώρο παραμονής κάποτε των φρουρών η εγκατάσταση αυτή αποκτά κι έναν πιο interactive χαρακτήρα ακούγονται αλλιώς οι θρήνοι, τα μοιρολόγια, σε ένα υλικό που ποτέ δεν είναι το ίδιο. Εγώ απλώς κατέληξα να βρω τη δική μου κόκκινη φωτεινή σχισμή και διαπίστωσα ότι είχαν περάσει ήδη πέντε λεπτά που άκουγα τα μοιρολόγια, ενώ παρατηρούσα μέσα από αυτήν μια αράχνη να πλέκει τον ιστό της.
Το έργο, το οποίο καθήλωνε αμέσως τους πάντες είναι το Transfiguration από την Universal Everything, το πιο μεγάλο έργο-βίντεο, μια διαρκώς μεταβαλλόμενη κινούμενη φιγούρα που μεταμορφώνεται μπροστά στα μάτια μας, με έναν ρυθμό που συμβάλλει στη δική μας συναισθηματική ταραχή. Όσο το πλάσμα αυτό περπατά, τόσο περισσότερο εξελίσσεται. Τα πέτρινα βήματά του αντηχούν μέταλλο, υγρό και ξύλο… Ο ηχητικός σχεδιασμός εντείνει την αίσθηση ενός κολοσσιαίων διαστάσεων ρεαλισμού, σαν να εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια μας τα γεωλογικά δομικά στοιχεία της ζωής.
Πλάσματα μαγικά βρίσκουμε στο «αλληγορικό γλυπτικό σύστημα», όπως αποκαλεί το έργο της η Μαλβίνα Παναγιωτίδη, A Darkness Gathers Though It Does Not Fall, η οποία κάνει χρόνια έρευνα για τη μαγεία και τον αποκρυφισμό στα λαογραφικά πεδία στην Ελλάδα. Η εγκατάσταση εδώ εστιασμένη στην Ήπειρο βασίζεται στη μελέτη των πρακτικών μαντείας, μαγείας και διαφορετικών επωδών (ξόρκια) στις τοπικές παραδόσεις των Ιωαννίνων και της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου:
«Ξεχώρισα μαντείες και ξόρκια κι επωδούς που υπήρχαν στις κοινωνίες εδώ, και το κάθε γλυπτό αποτελείται από κυματομορφές και από θραύσματα από ζωικά και ανθρώπινα μέλη και σπλάχα που συνθέτουν θα λέγαμε ένα άλλο ξόρκι ή μαντεία, σε αλληλεπίδραση με τη φύση. Η μαγεία κατά κάποιο τρόπο και η τεχνολογία ενώ φαίνονται πολύ αντίθετα συστήματα έχουν και πολλά κοινά, έχουν μια μυθολογία και τα δύο, που υπάρχει μέσα από τις ιστορίες και την επικοινωνία εμφυσώντας ζωή στο ανθρωπολογικό πλέγμα», αναφέρει η καλλιτέχνιδα.
«Ρους» είναι το έργο της Νικομάχης Καρακωστάνογλου, ένα ψηφιακό γλυπτό, που θα μπορούσε να θεωρηθεί η έναρξη και η λήξη της έκθεσης, καθώς περιγράφει την αδιάκοπη ροή της ύλης, ένα ίχνος πάνω στο τείχος του Κάστρου. Ο «Ρους» στην ψηφιακή του μορφή είναι μια συνέχεια ενός φυσικού έργου της Kαρακωστάνογλου, το οποίο χυτεύτηκε από μπρούτζο στο φυσικό του ανάπτυγμα, συνολικού μήκους 18 μέτρων, και το οποίο δεν θα δούμε ποτέ στην υλική του μορφή. Αφού δημιουργήθηκε, το γλυπτό τοποθετήθηκε σε σκαλωσιά και σε τοίχο-προσομοίωση του τείχους των Ιωαννίνων: βιντεοσκοπήθηκε κατά τις νυχτερινές ώρες, ενώ το υλικό από αυτή την καταγραφή αποτέλεσε την καινούρια «πρώτη ύλη» της αφήγησης του νέου ψηφιακού έργου.
Μπαίνοντας για τα καλά στο Παραλίμνιο έχει βραδιάσει και κάπως ονειρικά κι εύκολα λόγω του τοπίου και όπως ακριβώς ταιριάζει και από το όνομα του συστήματος τεχνητής νοημοσύνης “Wandering Mind” διαβάζουμε τα φωτεινά γράμματα που λένε: “You start to wonder whether it’s a dream”, μία στον ουρανό και μία κάτω καθρεφτισμένο στο νερό της λίμνης.
Μαγεία, ονειρικά πλάσματα, απόκοσμα, ιστορικά, ηπειρώτικα γεμάτα θρήνους, ήχους, μια νερένια πόλη, με θρύλους, ιστορίες και εξαιρετικής ομορφιάς μοτίβα και διάκοσμους όλα αυτά γεννιούνται και ξαναγεννιούνται στα “Plásmata II: Ioannina”. Σε αυτά συντελείται κάτι που πιστεύω έχει τεράστια σημασία: στα Γιάννενα συμβαίνει ένα γεγονός, το οποίο προβάλει την πόλη όχι για τη φυσική της ομορφιά αλλά γιατί αυτό το διάστημα συμβαίνει κάτι ξεχωριστό και υψηλών προδιαγραφών, ικανό να φέρει ανθρώπους απ’ όλο τον κόσμο.
Όμως ταυτόχρονα συμβαίνει και κάτι πολύ προσωπικό, που αφορά την παράδοση, την ιστορία και τις προσωπικές μνήμες των ανθρώπων που έζησαν και ζουν στα Γιάννενα. Συνεχίζοντας τη σκέψη αυτή και προχωρώντας σε ακόμα πιο προσωπική σφαίρα, φαντάζομαι θα είναι τρομερά όμορφο να επιστρέφεις στον τόπο που συνδέεσαι και αγαπάς δημιουργώντας και τιμώντας πρόσωπα και επιστρέφοντας με αυτό τον τρόπο και στον ίδιο τον τόπο ό,τι καλύτερο μπορείς. Παρατήρησα περαστικούς και παιδιά για πώς καθηλώθηκαν στη φιγούρα της μεγάλης οθόνης που συνεχώς μεταμορφώνεται, πώς έπαιξαν βιώνοντας κάτι νέο που ενθουσίασε στο διαδραστικό έργο “Parallels”, πώς φωτίστηκαν τα πρόσωπά τους, για το ΜΑΝΑ δεν είδα τίποτα, ήταν κατάδυση σε άλλη εμπειρία, το μόνο όμως που θα πρότεινα είναι να έμενε εκεί για μεγαλύτερο διάστημα ή και γιατί όχι μόνιμα. Και το είπε και πολύ ωραία κάποια στιγμή ο Τζιρτζιλάκης: «Ενώ όλη η Ελλάδα έχει πάθει μία νεύρωση με το Αιγαίο, αυτή η έκθεση άλλαξε τον προσανατολισμό προς τα Ψηλά Βουνά».
Αξίζει να πάτε στα Γιάννενα για τα “Plásmata II”, όχι για μια βόλτα, όχι ως μια καλή αφορμή, αλλά γιατί αυτό τον καιρό είναι γεμάτο «πλάσματα» που φωτίζουν τον δρόμο μας και τα πρόσωπά μας.
