Μας θυμάμαι να ταξιδεύουμε με το αυτοκίνητο με κατεύθυνση τον Βορρά. Το μικρό μίνι κούπερ της μαμάς και του μπαμπά, ποτέ δεν κατάλαβα πως κατάφερε να μας χωρέσει. Δύο ενήλικες ύψους ένα και ογδόντα ο καθένας, δύο παιδιά και βαλίτσες. Θυμάμαι το απίστευτα βαρετό ταξίδι με 80 χλμ ανά ώρα διασχίζοντας τον Θεσσαλικό κάμπο όταν ακόμα η Εθνική οδός ήταν καρμανιόλα. Και εμείς να μετράμε τα αυτοκίνητα και να μηδενίζουμε σε κάθε άσπρο που βλέπαμε. Λίγα τα όσα μας κέντριζαν το ενδιαφέρον τότε.
Η δυνατή μουσική από τα αγροτικά που προσπερνούσαμε, πάντα φορτωμένα με κάποιο πρόβατο ή πλαστικές άσπρες καρέκλες του «γύφτου» όπως άκουγα να τις λένε οι μεγάλοι και τα μεγάλα ποτιστήρια που με πίεση εκτόξευαν νερό στα χωράφια. Εκείνα τα τεράστια ποτιστήρια που δίνουν ζωή στις καλλιέργειες, άρρηκτα συνδεδεμένα με τον Θεσσαλικό κάμπο και την υπαίθρια ελληνική ζωή όπως και τα πανηγύρια στα χωριά, τις περισσότερες φορές υπαίθρια και αυτά, δίνουν υπόσχεση γλεντιού στους χωρικούς, στους αγρότες, στους απανταχού Έλληνες του κάμπου.
Ανάμεσα στο πανηγύρι και το χωράφι, την αγροτική αποθήκη και την εκκλησία βρίσκονται οι ζωές, οι φωνές και η φαντασία των δημοτικών μουσικών, αλλά κι ενός ολόκληρου κόσμου που συμπορεύεται, μακριά από τα κοσμοπολιτικά αστικά κέντρα. Αυτά είναι τα στοιχεία που θα πυροδοτήσουν το ενδιαφέρον του συνθέτη και δημιουργού διαμεσικών έργων Θανάση Δεληγιάννη και του δραματουργού και φιλόλογου Γιάννη Μιχαλόπουλου, τα πανηγύρια της Θεσσαλίας και της Στερεάς Ελλάδας, να ξεκινήσουν μια ιδιότυπη και άκρως ενδιαφέρουσα καλλιτεχνική έρευνα.
Και στην καρδιά της έρευνας μια γυναίκα, μια γυναίκα σύμβολο των πανηγυριών, η Κική Μαργαρώνη, γνωστή ερμηνεύτρια δημοτικών τραγουδιών στην περιοχή Ξηρόμερο από τη δεκαετία του ’70 έως και το 2000, ώστε να αναδείξουν τη θέση της γυναίκας στο παραδοσιακό πανηγύρι. Μια γυναίκα σεβαστή από όλους, επαγγελματίας και ξεχωριστή.
Κική Μαργαρώνη – Η αρχή των πάντων
«Η Κική Μαργαρώνη μας ενέπνευσε και μας συγκίνησε. Για αυτό ξεκινήσαμε μια έρευνα γύρω από τα μέρη που τραγούδησε και από τον κόσμο που την άκουγε. Την περικυκλώσαμε, και συνεχώς ρωτούσαμε για εκείνη», θα πει ο Θανάσης Δεληγιάννης.
Ωστόσο η επικοινωνία μαζί της θα αποδειχθεί δύσκολη και δεν θα καταφέρουν οι δύο καλλιτέχνες να τη συναντήσουν, αν και η τιμή που της κάνουν μεγάλη. «Όταν ανακαλύψαμε ότι ζει, είναι 70 χρονών περίπου, επικοινωνήσαμε μαζί της, μοιραστήκαμε τον θαυμασμό μας για εκείνη, και της ζητήσαμε να γνωριστούμε και να μας μιλήσει. Αλλά μας έβαλε σε πάγο, και αν προσπαθήσαμε αρκετά, στο τέλος καταλάβαμε ότι έχει τους λόγους της που δεν θέλει να βρεθούμε. Ήταν μια χειρονομία σεβαστή για εμάς, καθώς είναι μια γυναίκα που έχει αποσυρθεί, είτε μόνη της, είτε γιατί η ζωή την απέσυρε».
Και μπορεί η δική της πόρτα να παρέμεινε κλειστή, ωστόσο για το καλλιτεχνικό δίδυμο, ανοιχτές είναι πολλές άλλες. Νέες διαδρομές, νέα μονοπάτια εξερεύνησης ενός κόσμου πολύ κοντά τους, πλούσιου ηχητικά, πολιτισμικά, οικονομικά, κοινωνιολογικά, μακριά πλέον από τη βιογραφία απλώς ενός ονόματος, όσο σπουδαίου και αν είναι.
«Ένα εξαιρετικό σύμπλεγμα στοιχείων που μας έδωσε την αφορμή και τα υλικά να δημιουργήσουμε το δικό μας καλλιτεχνικό κόσμο», σημειώνει ο Θανάσης Δεληγιάννης. «Έχει όμως και ένα ηθικό νόημα όλο αυτό, γιατί στο πρόσωπό της Κικής Μαργαρώνη βλέπουμε και όλους τους μουσικούς του πανηγυριού, που το πλατύ κοινό δεν τους ξέρει, που εργάστηκαν πολύ σκληρά για να κάνουν τους άλλους να γλεντάνε ή να κλαίνε, υπήρξαν και είναι εξαιρετικοί μουσικοί και η κυρίαρχη ιδεολογία τους βύθισε σε άγνοια και τους υποτίμησε», θα συμπληρώσει ο Γιάννης Μιχαλόπουλος.
Margaroni Project και η συνέχεια στη Μπιενάλε της Βενετίας
Αποστολές στην επαρχία με εργαλεία εθνογραφικά αλλά και επιτόπια έρευνα, από τη Θεσσαλία μέχρι και το Ξηρόμερο, θέλουν να μελετήσουν τον μουσικό πολιτισμό και την κληρονομιά του στην ελληνική περιφέρεια, και να καταγράψουν με νέα εκφραστικά μέσα την εξέλιξή του στις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80. «Πήγαμε με ερωτήματα και όχι με έτοιμες κατασκευές ή απαντήσεις», θα αναφέρει ο Θανάσης Δεληγιάννης.
Ηχογραφούν, κινηματογραφούν, ψάχνουν, βρίσκουν και δοκιμάζουν απαντήσεις σε ερωτήματα για τη γυναίκα, την εργασία με ρυθμούς εποχικούς, το αγροτικό τοπίο της επαρχίας. Βίντεο, συνεντεύξεις, φωτογραφίες, ηχογραφήσεις πεδίου, χάρτες, βιβλία, δίσκοι, κασέτες, και ένα γεωργικό μηχάνημα, ένα τεράστιο αυτόματο ποτιστήρι στήνουν μεγάλου μεγέθους υβριδικές site specific εγκαταστάσεις σε βιομηχανικά κτήρια της Αττικής, στη Λεγάκη και στην Ύδρας σε ανάθεση του Onassis Culture.
«Σύντομα συνειδητοποιήσαμε ότι αυτή η υβριδική εγκατάσταση που δεν είναι ούτε παράσταση, ούτε συναυλία, ούτε ντοκιμαντέρ, άρα δεν είναι εύκολο κάπου να καταταχθεί, ότι όλο αυτό μπορεί να είναι μια πλατφόρμα με πολλές αφηγήσεις, μουσικές, απαντήσεις. Έτσι σκεφτήκαμε να γίνει πρόταση για την εκπροσώπηση της Ελλάδας στην Μπιενάλε».
Και τώρα, η εικαστική πρόταση «Ξηρόμερο/ Dryland» μια «διακαλλιτεχνική, υβριδική εικαστική εγκατάσταση», με επίκεντρο το ελληνικό πανηγύρι θα εκπροσωπήσει την Ελλάδα στην 60ή Μπιενάλε Βενετίας, τον Απρίλιο του 2024 με εθνικό επίτροπο το ΕΜΣΤ σε ένα περίπτερο 250 τμ. Και ενώ ακόμα δεν έχουν γίνει γνωστές όλες οι λεπτομέρειες αυτής της μεγάλης εγκατάστασης ένα είναι σίγουρο: η Βενετία προσφέρει μια μοναδική εμπειρία ελληνικού πανηγυριού.
Πανηγύρια χωρίς τουρίστες, αργοί χοροί, γυναίκες που χορεύουν και τραγουδούν, η εργατική συνθήκη των μουσικών και των αγροτών στους ρυθμούς κάθε εποχής διαφορετική οικιστική οργάνωση, αγροτικά τοπία, η πλατεία, το τρακτέρ, το πότισμα, το καρούλι, το χωράφι, η αφίσα, η Κασέτα, η μετακίνηση, το χώμα, το βαμβάκι, το τσιμέντο και, κυρίως, η παρουσία/απουσία των υδάτινων πόρων. Φιγούρες βγαλμένες από έναν άλλον κόσμο, που γράφει ιστορία σε μικρές γωνιές της χώρας μας, μουσικοί ήρωες, συχνά «δεύτερα ονόματα» και όχι διασημότητες εξωφύλλων στα μαγκαζίνο της εποχής, συχνά παραμορφωτικά ντεσιμπέλ και εκκωφαντική «έκο», οι βασιλιάδες του κλαρίνου, που έστηναν το κοσμικό και πολιτιστικό γεγονός για κάθε χωριό, πόλη ή περιοχή.
Ο «Λάκης», ο φωτογράφος που εμφανίζεται συχνά στο απόσπασμα που βλέπουμε μέσα στην αίθουσα 5 του Onassis Air, δίπλα ακριβώς από τη Στέγη, στη γειτονιά του Νέου Κόσμου, είναι γνωστός στην περιοχή του Αγρινίου ενώ κάθε χρονιά ανακοινώνει την ίδρυση του νέου του κόμματος στην πλατεία Μοναστηρακίου.
«Ο Λάκης είναι γνωστή φυσιογνωμία σε πολλά από τα πανηγύρια της περιοχής. Ανεβαίνει στο πατάρι και ανακοινώνει τα ονόματα, και χορεύει. Είναι ένας επαγγελματίας του πανηγυριού, ανήκει σε αυτό το οικοσύστημα, ως ο φωτογράφος τους», θα αναφέρει για αυτή την φιγούρα, ο Γιάννης Μιχαλόπουλος.
«Δουλέψαμε με γυναίκες τραγουδίστριες και άνδρες οργανοπαίχτες. Ρωτήσαμε την εμπειρία τους και προσπαθήσαμε να κατανοήσουμε τι σημαίνει να είσαι τραγουδίστρια τότε και τώρα, πώς αντιλαμβάνονται τη θέση τους πάω στο πατάρι», θα αναφέρει ο Θανάσης Δεληγιάννης.
Η θεατρολόγος Φωτεινή Παπαχριστοπούλου θα βοηθήσει στη κινησιολογία των γυναικών, ζητώντας τους να μπουν μέσα στο μηχανισμό του ποτιστηριού και να τραγουδούν και των ανδρών που συμμετέχουν άλλοτε παίζοντας μουσική και άλλοτε σπρώχνοντας το ιερό ποτιστήρι. «Ο όρος πρόβα είχε αντικατασταθεί από τη λέξη δοκιμές γιατί δεν θέλαμε να επιφορτιστεί με την αγωνία μιας παράστασης. Είχε πολλές δυσκολίες αυτό το έργο κυρίως γιατί δεν έπρεπε να υπάρχει επιτήδευση στην κίνηση και κάθε σώμα είναι διαφορετικό αλλά παράλληλα ήταν και μια ανεπανάληπτη στιγμή», θα μοιραστεί η Φωτεινή Παπαχριστοπούλου.
Ο ήχος της μουσικής, του νερού, των ανθρώπων, των οχημάτων και των γεωργικών μηχανών συγκροτούν ένα πολύμορφο ηχητικό οικοσύστημα που με μεγάλο κόπο και πάθος φροντίζει ο Κώστας Χαϊκάλης. Την καλλιτεχνική ομάδα του residency συμπληρώνουν η video artist και εικαστικός Έλια Καλογιάννη και ο φωτογράφος και κινηματογραφιστής Γιώργος Κυβερνήτης.
Η επιλογή του τίτλου «Ξηρόμερο/ Drylands» με την αναφορά στον δήμο της Αιτωλοακαρνανίας έχει διττό χαρακτήρα: να δηλώσει το τοπωνύμιο αλλά και να παραπέμψει στον οικολογικό τόνο του πρότζεκτ. «Το νερό είναι πρωταγωνιστής, είναι στοιχείο του Θεσσαλικού τοπίου. Για αυτό και το τεράστιο ποτιστήρι ήταν απαραίτητο. Ένα εργαλείο που επέτρεψε την επέκταση της καλλιέργειας και βοήθησε τη ζωή των αγροτών. Τα πανηγύρια άλλωστε διοργανώνονται κοντά σε περιοχές που υπάρχει καλλιεργήσιμη γη», αναφέρει ο Γιάννης Μιχαλόπουλος.
Εναλλακτικός τίτλος ήταν «Η δυσκολία του νερού» για να τονιστεί η μεγάλη αντίφαση της υπερχρήσης του νερού από τη μια για το πότισμα, και από την άλλη η απουσία του νερού για λοιπές χρήσεις. Για αυτό και συχνά όσοι δουλεύουν στην καλλιέργεια, σήμερα μετανάστες, χρησιμοποιούν το ποτιστήρι για τις ανάγκες της υγιεινής τους.
«Ξηρόμερο είναι μια περιοχή στην Αιτωλοακαρνανία με πολλά χωριά που τα πανηγύρια τους τη δεκαετία του ’80 ήταν θρυλικά. Και μάλιστα είναι όντως ξηρόμερο, χωρίς νερά δηλαδή. Αυτό το αντιδιαστέλλουμε με την εύφορη Θεσσαλία που υπάρχουν νερό και πλούσιες αρδευόμενες εκτάσεις, και χρησιμοποιούμε ένα ποτιστικό μηχάνημα, ένα καρούλι ποτίσματος συγκεκριμένα, το οποίο θα ταξιδέψει στα κανάλια της Βενετίας και όλη η έκθεση θα πλαισιωθεί γύρω από το μηχάνημα αυτό», θα προσθέσει ο Θανάσης Δεληγιάννης.
Πρόκειται λοιπόν για μια πολυμορφική εγκατάσταση με βιντεοπροβολές, ηχητικά περιβάλλοντα, μουσική, φωτιστικά σώματα, στην οποία η εμπειρία της θέασης θα αλλάζει διαρκώς. «Στόχος μας είναι να αναδείξουμε τις ποικίλες και αποσιωπημένες όψεις του ελληνικού πανηγυριού, τη χαρά, αλλά και το πένθος που υπάρχει μέσα σε κάθε γιορτή, το προσωπικό βίωμα από τον αγροτικό χώρο».
Η καλλιτεχνική ομάδα που συνυπογράφει το έργο ΞΗΡΟΜΕΡΟ/DRYLAND συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία του δημιουργού διαμεσικών έργων και συνθέτη Θανάση Δεληγιάννη και του δραματουργού και ερευνητή Γιάννη Μιχαλόπουλου που έχουν από κοινού τη σύλληψη και την καλλιτεχνική επιμέλειά του. Τον πρωτο πυρήνα συνδημιουργών σχημάτισαν η video artist και εικαστικός Έλια Καλογιάννη, ο φωτογράφος και κινηματογραφιστης Γιώργος Κυβερνήτης και ο ηχοληπτης και sound designer Κώστας Χαικάλης. Στην ομάδα προστέθηκε ο εικαστκός και αρχιτέκτονας Φώτης Σαγώνας.
Καλλιτεχνικοί συνεργάτες του project είναι η ηθοποιός Φωτεινή Παπαχριστοπούλου και το Studio Precarity (Βασιλική- Mαρία Πλαβού και Μάριος Σταμάτης).
Επιμελητής της ελληνικής συμμετοχής είναι ο Πάνος Γιαννικόπουλος και επίτροπος το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
Πληροφορίες
H 60ή Μπιενάλε Βενετίας θα διεξαχθεί από τις 20/4 ως τις 24/11/2024.
