Στον απόηχο της εισβολής της Κύπρου, που γιγαντώθηκε μέσα στη δεκαετία του ’80 ένα νέο κίνημα διαμορφώνεται με τεράστια ορμή και πάθος. Ένα κίνημα Grass Roots με εμπνευστές τις γυναίκες που μην έχοντας άλλο όπλο στα χέρια τους, παρά τη φωνή τους, ξεσηκώνονται.
Ήταν το 1975, έναν χρόνο μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, που 30.000 γυναίκες ενώνονται και βαδίζουν σιωπηλά προς την κατεχόμενη Αμμόχωστο. Το 1987 και το 1989, χιλιάδες γυναίκες περνούν την «πράσινη γραμμή» και έρχονται αντιμέτωπες με τον κατοχικό στρατό σε μια εποχή που κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο, ενώ παράλληλα το δράμα της Κύπρου απέκτησε διεθνή ορατότητα. Το 1988, εκατό γυναίκες της Κύπρου καταλαμβάνουν την Ακρόπολη της Αθήνας ως πράξη διαμαρτυρίας.
Ένα grassroots κίνημα γυναικών της Κύπρου, που με εκπληκτική στρατηγική και πολιτική οξυδέρκεια οργανώνει πορείες που έσπαζαν τη γραμμή αντιπαράταξης, καθώς και μια παράλληλη εκστρατεία διεθνοποίησης του Κυπριακού προβλήματος. Για αυτό άλλωστε και οι γυναίκες σε όλες αυτές τις πορείες, κινηματογραφούν όλα όσα συμβαίνουν. Θέλουν ο κόσμος να μάθει ότι καταπατούνται βασικά δικαιώματα ελευθερίας όπως το βασικό δικαίωμα της διακίνησης μέσα στην ίδια τους την πόλη.
Επιστολές θα σταλούν στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας του εξωτερικού ενώ το Lobbying που θα κάνουν είναι αξιοζήλευτο. Η κινητοποίηση ήταν τεράστια. Τα τοπικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ήταν συνεχώς εναντίον τους και δεχόντουσαν έναν φοβερό πόλεμο.
Αυτό είναι με λίγα μόνο λόγια το έργο «Οι γυναίκες επιστρέφουν» μία αληθινή αλλά ξεχασμένη ιστορία ηρωισμού, που παρουσιάζουν στην Πειραιώς 260, δύο Κύπριες δημιουργοί, η Μαγδαλένα Ζήρα και η Νέδη Αντωνιάδη.
Μια παράσταση ντοκουμέντο, στην οποία έξι ηθοποιοί ενσαρκώνουν ένα πλήθος ρόλων, ζωντανεύοντας προσωπικές μαρτυρίες και αφηγήσεις. Μια αφορμή για να μιλήσουν για οικουμενικές αλήθειες.
Πώς ξεκίνησαν όλα
Όλα ξεκίνησαν το 2019 όποτε και έγινε η πρώτη παρουσίαση του project ΣΕΖΟΝ γυναίκες, μιας πλατφόρμας που περιλαμβάνει θεατρικές παραστάσεις, παράλληλες δράσεις και διατομεακές συνεργασίες, που εξετάζουν τη κυρίαρχη αφήγηση για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Εκεί θα ξεκινήσει μια συζήτηση που θα αναζωπυρώσει αναμνήσεις από την παιδική ηλικία της Μαγδαλένας Ζήρα και της Νέδης Αντωνιάδη με τις οποίες και μιλήσαμε με αφορμή τη νέα παράσταση.
Αυτή η συζήτηση θα γίνει και το έναυσμα για να αρχίσουν σιγά σιγά να το δουλεύουν στο μυαλό τους:
«Είχαμε μια αμυδρή εικόνα των μαμάδων μας στο σπίτι μετά από την πορεία αλλά και τον τρόπο που εξιστορούσαν την ιστορίας τους», αναφέρουν στην κουβέντα μας. Σύντομα με μια μικρή έρευνα που θα κάνουν αναζητώντας γυναίκες με αυτά τα κοινά βιώματα, θα βρουν την αρχή μόνο ενός νήματος που ενώνει πολλές και όχι μια δυο γυναίκες. Κατάφεραν να μιλήσουν με πενήντα περίπου από τις διοργανώτριες του κινήματος αλλά και γυναίκες που συμμετείχαν στο κίνημα, καθημερινές γυναίκες που βλέποντας την ορμή που είχε, θέλησαν να συμμετέχουν.
«Η μία άνοιγε την πόρτα στην άλλη. Και κάθε φορά ακούγαμε την ίδια συγκλονιστική και τραγική συνάμα ιστορία. Σε κάποια φάση περάσαμε από όλα αυτά τα συναισθήματα της ελπίδας, της μαχητικότητας και μετά της ματαίωσης που νομίζω ότι ένιωσαν αυτές οι γυναίκες κάνοντας έναν τεράστιο αγώνα, ο οποίος όχι μόνο δεν κατέληξε στη λύση του Κυπριακού αλλά έχει γίνει και μια τεράστια προσπάθεια να σβηστεί από τη συλλογική μνήμη», αναφέρει η Μαγδαλένα Ζήρα.
Ακούγοντας όλες αυτές τις ιστορίες και έχοντας στα χέρια τους ένα τόσο σπουδαίο υλικό, οι δύο γυναίκες θα βυθιστούν σε αυτά και θα γράψουν το έργο όσο πιο αυθεντικά και ειλικρινά μπορούσαν. Και ταυτόχρονα θα ανακαλύψουν και νέες πτυχές που δεν είχαν φανταστεί. Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για δύο γυναίκες, της επόμενης από την εισβολή γενιάς, μεγαλωμένες μέσα σε μια συγκεκριμένη αφήγηση από το κατεστημένο για θέματα διεκδίκησης των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ερωτήματα λοιπόν βασικά που ανακύπτουν μέσα στο έργο είναι και το ποιος επιτρέπεται να διεκδικεί, για ποιο πράγμα αξίζει να πεθάνει κανείς, ποια είναι η ευθύνη μιας γενιάς προς τις επόμενες, ή πώς μοιάζει μια ηρωίδα;
«Αναθεωρήσαμε την ταυτότητα της γυναίκας ηρωίδας. Σκεφτήκαμε πολύ τι θα πει ηρωισμός, και πώς έχουμε μάθει να προσδιορίζουμε την έννοια του ήρωα και της ηρωίδας. Αυτό ήταν ένα έντονο ξύπνημα για εμάς. Το ιστορικό γεγονός λοιπόν αυτό γίνεται το έναυσμα για να επαναπροσδιορίσουμε και να αναδείξουμε την πολυπλοκότητα της γυναικείας ταυτότητας και του χώρου που πρέπει να κατέχει μια γυναίκα στον δημόσιο χώρο», λέει η Νέδη Αντωνιάδη.
Η ιστορία αφορμή να μιλήσουμε για τη γυναικεία ταυτότητα
Η ιστορία και η λεπτομερής περιγραφή των γεγονότων που τη διαμόρφωσαν, δεν είναι σε αυτό το έργο πρωταγωνιστές. Στόχος είναι η δημιουργία και κατάθεση ενός οικουμενικού έργου, που αφορά τις γυναίκες στις εμπόλεμες ζώνες, τα Grass roots κινήματα, την περιθωριοποίηση της γυναίκας από τον δημόσιο λόγο, την ανισότητα στην πολιτική σκηνή, για τις πολλαπλές ταυτότητες μιας γυναίκας.
Η Κύπρος υπό την κυριαρχία της Βρετανίας για πολλά χρόνια θα παραμείνει ανεπηρέαστη από σπουδαία κινήματα που καθόρισαν εκείνες της δεκαετίες την υπόλοιπη δύση ενώ όσα κινήματα πήραν μορφή κάποια στιγμή στην ιστορία της, η αποσιώπησή τους από το κατεστημένο και τις πολιτικές δυνάμεις, θα αποβεί μοιραία για τη διάδοσή τους.
Σύμφωνα με τις γυναίκες που συμμετείχαν δεν πρόκειται για ένα φεμινιστικό κίνημα. Για τις καλλιτέχνιδες όμως είναι:
«Ήταν η πρώτη, και πιο μεγάλη, χειραφετημένη, δημόσια μαζική γυναικεία παρουσία στην Κύπρο και αυτό από μόνο του είναι μια πράξη που δίνει ένα άλλο status στη γυναίκα», αναφέρει η Μαγδαλένα Ζήρα.
Και η μεγάλη αλήθεια είναι πως αν αναζητήσουμε το γυναικείο πρότυπο στην Κύπρο μεταπολεμικά, θα σχηματίσουμε μια διαφορετική εικόνα από τα δυτικά πρότυπα: «Θα συναντήσουμε τη μαυροφορεμένη μάνα του αγνοούμενου, τη γυναίκα που κλαίει πάνω στο συρματόπλεγμα, αυτή που πάει στα μνημόσυνα, ένα θύμα περισσότερο που δεν έχει καμία κυριότητα στην ιστορία της, αλλά περιμένει από τον στρατό και τους άνδρες πολιτικούς να λύσουν το πρόβλημα. Στην πραγματικότητα όμως αυτές οι γυναίκες είχαν πολιτικό λόγο, ήταν επαγγελματίες, είχαν μόρφωση και επιχειρηματολογούσαν. Ανακαλύψαμε λοιπόν ένα άλλο πρότυπο, όχι μονολιθικό», συνεχίζει η Μαγδαλένα Ζήρα.
Έτσι θα σπάσουν καλούπια, θα αμφισβητούν πρότυπα που τους είχαν κληροδοτηθεί. Θα ανακαλύψουν τη γενεαλογία και την κληρονομιά του τραύματος που όταν δεν αντιμετωπιστεί με ειλικρίνεια, κληρονομείται στις επόμενες γενιές και απλά γιγαντώνεται και μολύνεται αλλά και των στερεοτύπων που διαμορφώνουν λανθασμένους προσανατολισμούς, γνώμες και μετατοπίσεις:
«Ήταν λοιπόν για εμάς μια βαθιά εμπειρία, όχι μόνο καλλιτεχνική, αλλά και ταυτότητας. Έγινες ένα σπουδαίο μάθημα ιστορίας και συλλογικότητας. Γνωρίσαμε το κίνημα Grass roots που επειδή ήταν συνειδητά μη κομματικό, πολεμήθηκε από το κατεστημένο», συμπληρώνει η Μαγδαλένα Ζήρα.
Γρήγορα θα συνειδητοποιήσουν ότι δυστυχώς κινήματα σαν αυτό, έχει συγκεκριμένη ημερομηνία λήξης. Γιατί αν δεν μετουσιωθεί σε μια δράση με πολιτικό πρόσημο, τότε σβήνει με το πέρασμα του χρόνου. «Δεν κατάφερε ποτέ να γίνει πολιτικό κίνημα, γιατί μάλλον ήταν πολύ μπροστά για την εποχή του. Ήταν ένα φιλειρηνικό κίνημα, μη εθνικιστικό, μια παθητική αντίσταση με μοντέλο τον Γκάντι που δεν είχε τίποτα να κάνει με τις κυρίαρχες σχολές της πολιτικής», αναφέρει η Μαγδαλένα Ζήρα.
Η δραματουργία της παράστασης – Μνήμη και εμπειρία
Το υλικό που συγκεντρώθηκε ήταν τεράστιο και η αναζήτηση ενός άξονα πάνω στον οποίο θα στηνόταν δραματουργικά η παράσταση, ιδιαίτερα απαιτητική. Μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις, επιστολές, αρχειακό υλικό, αποκόμματα από εφημερίδες αλλά και video που οι ίδιες οι γυναίκες είχαν μαγνητοσκοπήσει, ήταν στοιχεία που έπρεπε να συρραφούν.
Υπήρχαν επιστολές προς το Ευρωκοινοβούλιο, το Κογκρέσο, τις Πρεσβείες, επιφανείς συγγραφείς όπως η Σιμόν Ντε Μποβουάρ που τους δήλωσε την αμέριστη συμπαράστασή τους. Όλα αυτά τα ντοκουμέντα, είχαν παραδοθεί από το ίδιο το κίνημα των γυναικών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, στο τμήμα Ιστορικών Σπουδών και έτσι οργανώθηκε ένα εξαιρετικά πλούσιο αρχείο που είχαν πλέον πρόσβαση.
«Όταν βρέθηκε το σημείο της σύγκρουσης με το κατεστημένο να είναι ο βασικός ανταγωνιστής και όχι η κατοχή που είναι μόνο η συνθήκη, με πρωταγωνίστριες τις γυναίκες που είναι ο πυρήνας, τότε διαμορφώθηκε μια δομή που ακολουθώντας την κλιμάκωση των πορείων, ήταν εφικτό να στηθεί δραματουργικά η αφήγηση μέσα από ένα ιστορικό momentum και ταυτόχρονα να αναδειχθούν οι βασικές θεματικές που προέκυπταν από τις συνεντεύξεις όπως η θυσία, ο ηρωισμός, η ευθύνη, οι χαμένες ευκαιρίες, οι ενοχές, η μητρότητα, ο φόβος, το φύλο», εξηγεί η Μαγδαλένα Ζήρα που είναι πίσω από το σκηνοθετικό τιμόνι.
Το κινηματογραφικό αρχείο γίνεται μέρος της παράστασης αλλά πρωταγωνιστής παραμένει η προσωπική μαρτυρία, ενώ προσπαθούν να γίνουν δημιουργικές ώστε να γίνει μια θεατρική εμπειρία πολύπλευρη.
Έννοια μεγάλη της Μαγδαλένας Ζήρα είναι η αποφυγή μακροσκελών μονολόγων που συνήθως βασίζεται και το θέατρο verbatim ή αυτολεξεί, ένα θεατρικό είδος που χρησιμοποιεί πραγματικές μαρτυρίες ως τον κύριο άξονα της δομής του. Εδώ η μνήμη, ο πλάγιος λόγος, οι διάλογοι αποτελούν συστατικά στοιχεία της δραματουργίας ενώ τα αποσπάσματα από τις εφημερίδες της εποχής αναλαμβάνουν τον ρόλο του κατεστημένου, του ανταγωνιστή πάνω στη σκηνή.
«Για εμάς επίσης ήταν πολύ σημαντικό το έργο να γίνει μια συνομιλία ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν. Να υπάρχει μια ένωση μεταξύ της μαρτυρίας, της υποκριτικής αλλά και του βιώματος από τους θεατές. Επί σκηνής οι ηθοποιοί, συνέχεια ενσαρκώνουν αυτούς τους ρόλους και μεταδίδουν την ιστορία στους θεατές», προσθέτει η Νέδη Αντωνιάδη.
Οι γυναίκες επιστρέφουν – Αντλώντας από τη ρίζα με βλέμμα προς τα έξω
Δυο γυναίκες Κύπριες οι ίδιες, έχουν βρεθεί στο εξωτερικό, έχουν δουλέψει εκτός συνόρων αλλά επιστρέφουν στα πάτρια εδάφη. Η Μαγδαλένα Ζήρα επιστρέφει στην Κύπρο σε μια στιγμή που είχε δύο προτάσεις, μία στη Νέα Υόρκη και μία στην Κύπρο:
«Ήταν μια στιγμή sliding doors για μένα. Κατέληξα να θέλω και να είμαι ριζωμένη στον τόπο μου. Γιατί ως καλλιτέχνις τρέφεσαι από τη ρίζα σου. Kαι όταν στη δουλειά σου αναζητάς την αυθεντικότητα, το κοινωνικό αντίκτυπο και φυσικά δικά σου προσωπικά θέματα ταυτότητας, αυτό μπορεί να συμβεί μόνο όταν είσαι κοντά στη ρίζα σου», αναφέρει η Μαγδαλένα Ζήρα.
«Με εμένα είναι λίγο διαφορετικά γιατί γεννήθηκα στην Αμερική και διαρκώς βρισκόμουν ανάμεσα στην Κύπρο και την Αμερική. Παρόλες τις δυσκολίες, νομίζω το να σε σχηματίζει το πολύ αμερικάνικο lifestyle της δεκαετίας τους ’80 και του ’90 και μετά να γυρνάς στην Κύπρο, όπου η τηλεόραση ξεκινούσε στις 5 το απόγευμα, ήταν πολύ ενδιαφέρον και ξεχωριστό που μου επέτρεψε να μεγαλώσω χωρίς γεωγραφικούς περιορισμούς. Έτσι αντλώ και εγώ από την ταυτότητά μου αλλά έχω βλέμμα προς τα έξω», σχολιάζει η Νέδη Αντωνιάδη.
Info παράστασης:
