Καταγράφουμε τη ζωή μας, τις στιγμές μας σε στίχους, σε παραβάσεις, σε σεκάνς. Αυτό σκέφτομαι στον δρόμο της επιστροφής από το καφέ της Δεξαμενής, έχοντας συζητήσει με τον Νίκο Καραθάνο για το βουητό από τις Σφήκες που ακούμε συνέχεια γύρω μας, για το θέατρο και τα ψέματά του, για την αλήθεια της ζωής, για την κάθε μέρα που ψάχνουμε τρόπο να αντέξουμε.
«Το θέατρο δεν είναι αλήθεια, είναι στα ψέματα. Για αυτό αντέχεται. Η αλήθεια δεν αντέχεται. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μη μυθολογεί τη ζήση του. Τη κάνει κάθε μέρα, κάθε πρωί, όπως ο ίδιος θέλει. Με θεούς και δαίμονες. Και καλά κάνει. Υπάρχει άνθρωπος που να μην κάνει το προσωπικό του σινεμά κάθε ώρα και στιγμή;».
Ο Νίκος Καραθάνος δεν είναι μόνο ένας ηθοποιός και σκηνοθέτης. Οι κόσμοι που πλάθει επί σκηνής μοιάζουν με ένα προσωπικό παραμύθι, μια εξομολογητική ματιά μέσα από μια κλειδαρότρυπα. Όπως εξηγεί, στο θέατρο βλέπουμε αυτό που χάνουμε κάθε λεπτό, μια προσπάθεια για επαφή, ένα δευτερόλεπτο αλήθειας γεμάτο ψέματα, όμορφα ειπωμένα.
Συναντιόμαστε με αφορμή την παράσταση «Σφήκες» που σκηνοθετεί η Λένα Κιτσοπούλου για το Εθνικό Θέατρο και το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, και η οποία κάνει πρεμιέρα στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου. Η συζήτηση μοιραία κατευθύνεται σε λαϊκά δικαστήρια και φανατισμένους επικριτές, στις απόψεις που όλοι έχουμε και πρέπει απεγνωσμένα να εκφράσουμε, στα βουητά, στον πόλεμο των social media και των εκπομπών, στην ανάγκη του ανθρώπου να υπάρξει, σε μια Νύχτα στην Επίδαυρο, στην τέχνη, στη ζωή. Σε θέματα σχεδόν θρησκευτικά, όπως τα χαρακτηρίζει. Φυσάει αεράκι…
Αριστοφάνης, Λένα Κιτσοπούλου και οι σφηκοφωλιές
«Κοίτα τι αεράκι φυσάει τώρα, έτσι μπαίνει και μέσα στα έργα. Ένας καινούριος αέρας, τι είναι αυτό, τώρα. Δεν είναι μουσείο, δεν είναι κάτι παλιό, δεν είναι αποθήκη. Είναι ποίηση.
Τι θαυμάσιος άνθρωπος αυτός ο Αριστοφάνης. Σου ξεφεύγει τελείως. Έχει το θάρρος να μιλάει για κάτι στον καιρό του που νομίζεις πως στους αιώνες που θα έρθουν δεν θα μας ενδιαφέρει αυτό που λέει. Αλλά ταυτοχρόνως συνεχίζει να ζει. Ο Αριστοφάνης είναι ένας ποιητής. Ξέρεις τι είναι να ανακαλύπτεις ποίηση στα πιο ταπεινά αισθήματα; Στη μοχθηρία, στην τρέλα του, στην αρρώστια του ανθρώπου. Να τον βάζεις στο κέντρο της ιστορίας και να τον κάνεις ήρωα. Δεν καλύπτει την αρρώστιά του με φάρμακα. Δίνει χώρο στον καθένα που μας ενοχλεί. Έχει το θάρρος να ενοχλεί και να ενοχλεί πολύ. Αυτό είναι συστατικό της τότε δημοκρατίας.
Μόνο αυτό κάνει (ερμηνεύει). Με αφάνταστη αγάπη. Δεν τον ενδιαφέρει ένας καλός άνθρωπος. Τον ενδιαφέρει τι μπορεί να γίνει ένας άνθρωπος, τι σκέφτεται, τι κάνει. Τον κάνει ποιητή, τον πάει ως τα άκρα.
Η Λένα είναι μια συμμαθήτρια του Αριστοφάνη. Τον καταλαβαίνει. Είναι στον καιρό της, την ενδιαφέρει κάτι αληθινό. Αυτά τα έργα καμιά φορά τα βάζουμε σε ένα λαογραφικό, μουσειακό δωμάτιο. Η Λένα δεν κάνει αυτό. Θέλει να ανακαλύψει τον λόγο που το κείμενο είναι ζωντανό τώρα.
Μια φορά μικρός έπαιζα στην Επίδαυρο, δεν θυμάμαι την παράσταση. Όταν έφευγαν οι θεατές ακούω τη φωνή μιας γυναίκας -δεν της άρεσε η παράσταση που είδε- και είπε: εγκαταλείπω το θέατρο δια παντός. Να δηλώνεις δημόσια ότι φεύγεις, γιατί δεν υπάρχει αλήθεια εδώ, σας εγκαταλείπω μια για πάντα. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση αυτή η κουβέντα. Ίσως κάπου αλλού η ζωή να έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Τι θάρρος ε! Όταν έχουν μεγάλη επιτυχία οι παραστάσεις, ανοίγονται σε περισσότερο κόσμο και διαφορετικούς ανθρώπους.
Από την άλλη μου έχει τύχει να έρθει άνθρωπος να μου πει εμένα δεν μου αρέσει το θέατρο, δεν πηγαίνω, με το ζόρι με φέρανε, σήμερα ήταν καλά, μια μεσήλικη κυρία με έξυπνα μάτια και εκείνη την ώρα ήταν σαν να διάβαζα όλα τα βιβλία του κόσμου μπροστά μου. Αρχίζει και σε αφορά τι πραγματικά ενδιαφέρει τον κόσμο. Πώς μπορείς να τον κουνήσεις με μια καλή παράσταση. Η διάθεση στο παγκόσμιο θέατρο αυτή τη στιγμή είναι μια διάθεση ντοκουμενταρίστικη, μια απόπειρα να μιλήσει για πράγματα. Μια προσπάθεια να είσαι στο παρόν σου, να είσαι στον καιρό σου. Λέει ο Παπαβασιλείου: αλίμονο στον άνθρωπο που δεν κολυμπάει στη θάλασσα του καιρού του. Καμιά φορά κάνουμε θέατρο και απέχουμε από το κολύμπι».
ενός τύπου λαϊκό δικαστήριο (ίσως)
Τον ρωτώ αν έχει πονέσει από το κεντρί, από το τσίμπημα σφήκας. Μου απαντά πως έχει ανοσία. Συζητάμε για το βουητό εν γένει αλλά και για εκείνο γύρω από την παράσταση «Μια Νύχτα στην Επίδαυρο». Τονίζει πως δεν πρέπει να ανακατεύεται πολύ με το τι νιώθουν οι άλλοι άνθρωποι για τις παραστάσεις.
«Από παιδί, είτε υπήρχαν τα social media, είτε δεν υπήρχαν, αυτόν τον θόρυβο των ανθρώπων πάντοτε τον ένιωθα. Ακούς συνέχεια ένα βουητό από γνώμες, συνήθως κακές, δηλητηριώδεις. Συνέχεια παίρνει το αυτί σου να λέει κάτι κακό για τον άλλο. Ήταν φοβερή απόλαυση για τους ανθρώπους να κατηγορούν ο ένας τον άλλο. Να απορρίπτουν. Να σχολιάζουν τα απόκρυφα του άλλου. Πάντοτε είχα μια απέχθεια στον σχολιασμό του απέναντι. Γιατί σας νοιάζει ο άλλος; Τι μας νοιάζει αν έχει λεφτά ή δεν έχει; Τι χάσιμο ζωής. Τι ζώο είναι αυτό που γίνεται ο άνθρωπος, να φορτώνει τις κακίες του και να περπατάει και να προσποιείται και να θέλει να είναι καλύτερος από τον άλλο. Να θέλει να μειώνει για να ανέβει αυτός. Τι πόλεμος!
(για το Μια Νύχτα στην Επίδαυρο) Άλλος έκλαιγε, άλλος θύμωνε. Αυτό που θέλαμε να βγάλουμε ήταν το πείτε την αλήθεια, πώς είστε, τώρα. Αφού έτσι είναι η ζωή μας. Είναι όλα διπλά. Γελοία και απολύτως πραγματικά. Πολλές φορές η ζωή μας θυμίζει έντομο, ένας αέναος θόρυβος από απόψεις, γνώμες, απελπισμένες χειρονομίες».
η αλήθεια του τώρα και η ζωή που γλιστρά
Του περιγράφω τι βλέπω εγώ μέσα από τα δικά μου μάτια στο θέατρό του. Του μιλώ για τη συγκίνηση, όταν άκουσα στον Προμηθέα του τη φράση για την Έλλη, τη χρυσοχέρα, που έβγαζε απ’ τη στάχτη πρόσφορο και από το ξίδι μύρο. Μου μιλά για τη ζωή όπως την αντιλαμβάνεται εκείνος.
«Αυτά τα μάτια έχεις, αυτό βλέπεις. Το τι αφορά τον κόσμο, το τι αφορά έναν καλλιτέχνη, είναι ένα πράγμα. Η ύπαρξή σου. Είτε μιλάς για τον καφέ, είτε μιλάς για έναν αρχαίο μύθο. Το πόσο σε πονά και βρίσκεις τον εαυτό σου μέσα στον χρόνο και τη ζωή. Πώς ξυπνάνε τα κύτταρά σου μέσα από αυτή τη δοκιμασία. Τι σημαίνει να ζω. Τι σημαίνει στο «Μια νύχτα στην Επίδαυρο» ένας άνθρωπος να αλλάζει γνώμες στο δευτερόλεπτο; Τι σημαίνει να λέει το σώμα του δέκα ψέματα και να πιστεύει άλλα είκοσι; Να ζητάει αναγνώριση και αγάπη -κι όλα αυτά για ένα δευτερόλεπτο και ας είναι και ψέμα. Και είναι και ψέμα. Όλα αυτά είναι τραγικά. Αλλά όλα αυτά συνιστούν τη ζωή.
Είναι όμορφος ο άνθρωπος στην πτώση του. Είναι πολύ όμορφος. Είναι αστείος, είναι πολύπλοκος, είναι ωραίος, είναι σαν ινδική θεότητα, μεταμορφώνεται σε χίλια δύο πράγματα. Είναι ευάλωτος, θλιβερός. Αστείος γιατί τίποτα δεν διαρκεί. Νομίζει ότι κάτι έκανε. Μπορεί και να έκανε. Και αν δεν έκανε, και;
Πάντα ο άνθρωπος έχει έναν φόβο του τι βιώνει εκείνη την ώρα. Αν πάμε τώρα σε μια παραλία στην Αίγινα λέμε είναι όπως στη Σάμο. Μα είσαι στην Αίγινα. Ναι, αλλά είναι όπως στη Σάμο. Πάντοτε μια άλλη εικόνα έρχεται να μπει μπροστά στην εικόνα που έχουμε μπροστά μας. Είναι αργός ο άνθρωπος, αργός στην αντίληψή του. Πρέπει να αδειάσει για να δεχτεί -είναι γεμάτος. Γεμάτος από απόψεις. Έχει πολλά ο σκουπιδοτενεκές του.
Έλεγε στον Ερρίκο Δ’ του Πιραντέλλο ότι όλοι κρατάμε μια κορνίζα του εαυτού μας με τα δύο μας χέρια. Κάτι γλιστράει από τα μανίκια. Τι γλιστράει; Η ζωή. Όσο πιο δέσμιος είναι ένας καλλιτέχνης στο να εγκαθιδρύσει μια ταυτότητα, τόσο γλιστράει η ζωή. Αν κάτσω να μετράω το κοινό, πάει η ζωή μου, έφυγε. Αρχίζω και κυνηγάω πράγματα. Όταν κάνεις μια παράσταση, δεν σκέφτεσαι την επόμενη. Την κάνεις σαν να είναι η τελευταία σου. Μακάρι να ήξερα να φτιάχνω κάτι και να το αναπαράγω συνέχεια. Μακάρι».
η οικογένεια που δημιουργεί ο καθένας για τον εαυτό του
Ζητώ να μάθω τι τον απασχολεί περισσότερο σε όσα βλέπει γύρω του, τι τον κινητοποιεί και τι τον σκοτεινιάζει. Μου μιλά για φωτεινές μικρές εικόνες και για σκοτεινά συμβάντα που μας καλούν σε μεγάλες αλλαγές. Οικογένεια, αναμνήσεις, εικόνες, απώλειες και τέχνη:
«Άντε βγάλ’ τα πέρα με την οικογένεια. Τι να λειτουργήσει; Ποια είναι η λειτουργία της; Να σε προστατεύσει, να είναι πάντα εκεί; Ο καθένας μας αχθοφορεί την οικογένειά του. Θα ήθελα να είναι γεμάτη αγάπη. Όταν λέω αγάπη δεν εννοώ κάτι γλυκερό. Αυτή την έννοια της αγάπης: στέκομαι απέναντι και σε κοιτάζω, σε θαυμάζω, σε εμπεριέχω.
Θυμάμαι μια ατάκα από μια ελληνική ταινία που γνωρίζει ο ένας τον άλλον, δεν έχουν πει ακόμα το όνομά τους και γυρνάει και λέει: τι είδους πεύκο είσαι εσύ; Αυτοί οι δεσμοί, όσο κακοποιημένοι είναι, όσο οδυνηρές μνήμες και αν έχουνε, πάντοτε τους ξαναεφευρίσκεις. Πάντοτε ψάχνεις μια οικογένεια που θα δημιουργήσεις εσύ. Να νιώσεις οικογένεια.
Ξέρεις, πιο μικρός, είχα μια συλλογή αναμνήσεων, ένα άλμπουμ από εικόνες στο μυαλό μου στις οποίες αναφερόμουν. Τις λάτρευα, τις νοσταλγούσα, έκλαιγα για αυτές, ήθελα να τις αναπαράγω. Μεγαλώνοντας, μου αρέσει το καθετί. Το πρόσωπό σου τώρα, το χέρι σου που κάνει έτσι, το πρόσωπο ενός ανθρώπου, αυτό θεωρώ το πιο όμορφο πράγμα στον κόσμο, τη μικρή λεπτομέρεια. Εκεί μπορεί να σταθώ. Στο πιο λίγο.
Αυτό που νιώθουν όλοι, νιώθω για όσα συμβαίνουν γύρω. Τι μου στέκεται περισσότερο; Ο θάνατος ανθρώπων στο πλοίο, το Μάτι, τα τρένα που συγκρούστηκαν…Θεωρώ ότι είναι τεράστια αδικία και δεν μπορώ να ξεκολλήσω από αυτήν. Θεωρώ πολύ χαμηλό το επίπεδο των ανθρώπων που μας κυβερνούν. Θα έπρεπε να έχουμε φτάσει σε ένα σημείο ως κοινωνία από τη στιγμή που θα συμβεί ένα τέτοιο γεγονός όπως το τρένο, να τα αλλάξουμε ακαριαία όλα, τα πάντα. Προς τιμήν αυτών των ανθρώπων που φύγανε. Απλώς το διαχειριζόμαστε. Ακούω ανόητους ανθρώπους να εκφέρουν απολογίες για αυτό. Ενώ ως κοινωνία έπρεπε να σηκωθούμε και να το αλλάξουμε την ίδια ώρα, την ίδια στιγμή. Δεν είναι ωραίο να ξεχνάμε.
Είναι ανικανότητά μας, γιατί έχουμε εκχωρήσει τη ζωή μας και τη διαχείρισή μας σε ανθρώπους -από όλα τα κόμματα- χαμηλού επιπέδου που νοιάζονται για άλλα πράγματα και όχι για εμάς. Πρέπει να κάνουμε τη δική μας δημοκρατία μέσα στη δική μας μικρο-κοινότητα και να διαχειριστούμε με τόλμη τη ζωή μας, να την πάρουμε στα χέρια μας. Στο μέρος που του αναλογεί του καθενός.
Όλοι έχουμε την τάση στη ζωή να σφραγιστούμε σαν γελάδια. Να ανήκουμε κάπου. Όλοι σφραγιζόμαστε. Αυτό ζούμε. Είναι γνώρισμα του ανθρώπου να ξέρει να σε αναγνωρίζει, να σε μυρίζει, από τι είσαι. Είμαστε οπαδοί ενός πράγματος, να ξέρω πως κάπου ανήκω. Ζητάμε μια οικογένεια, ίδιες απόψεις, ίδια γούστα.
Οι οικογένειες είναι και ένα περίεργο πράγμα μαζί. Πάντοτε όμως θα δακρύζουμε μπροστά σε μια ταινία, στο Άγγλος Ασθενής όταν ερωτεύονται, χάνεται η αγάπη τους και λέει αυτή δεν υπάρχουν σύνορα, δεν υπάρχουν χώρες. Πάντοτε θα ζητάμε να διαλύσουμε αυτό που είμαστε και να ζήσουμε μια οικουμενικότητα πανανθρώπινη, όπου όλοι είμαστε ίσοι».
μπροστά στην τέχνη όλοι είμαστε ίσοι
«Με ρωτάς γιατί θα συγκινηθούμε; Καταργεί την απόσταση. Βλέπουμε μπροστά μας αυτό που χάνουμε, κάθε μέρα, κάθε λεπτό. Αυτό που δεν πιάνουμε, αυτό που δεν καταλάβαμε. Αυτό που μας λείπει. Αυτή την έκλαμψη του νου -που μας μιλάει το στομάχι μας. Κάτι μας συγκινεί επειδή το χάσαμε. Χάσαμε τη στιγμή να είμαστε μαζί, χάσαμε την ηλικία που ήμασταν κάπως, φεύγουν τα πράγματα.
Να μπει αλλιώς, να βγει αλλιώς ο θεατής. Αυτό σημαίνει διάλογος. Αυτό σημαίνει, ίσως, και δημοκρατία».
*Ευχαριστούμε τους Παύλο Γιαβή και Νεκτάριο Νικολόπουλο για τη φιλοξενία τους στο ιστορικό καφενείο «Η Δεξαμενή» και τη διάθεση του χώρου του για τη φωτογράφιση.
