«Πάντα σε αναζήτηση ενός πιο ελεύθερου τρόπου, διατηρώντας συγχρόνως τα πλεονεκτήματα της διαίρεσης και της αντίθεσης», γράφει στις σημειώσεις του το 1895 ο Πωλ Σινιάκ λίγες εβδομάδες πριν ξεκινήσει τη σύνθεση «Κόκκινη σημαδούρα» ένα από τα αριστουργήματά του στο λιμάνι του Σαιν-Τροπέ. Γαλήνη, ευφορία, ένα θέαμα κατευναστικό για το ανθρώπινο μάτι.
Το 1980, λίγους μήνες πριν ενταχθεί η Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Η κόκκινη σημαδούρα του Πωλ Σινιάκ, ο «ζωγράφος του μέλλοντος, ένας κολορίστας που όμοιός του δεν υπάρχει στον κόσμο», σύμφωνα με τον Βίνσεντ βαν Γκογκ, περνάει τα ελληνικά σύνορα φθάνει στην Εθνική Πινακοθήκη για να παρουσιαστεί στην έκθεση «Αριστουργήματα των γαλλικών μουσείων» σε επιμέλεια του Δημήτρη Παπαστάμου. Μέχρι πριν από λίγες ημέρες, όπου η Κόκκινη σημαδούρα θα τοποθετηθεί ξανά ενώπιον των Ελλήνων θεατών, ποτέ δεν έχει ξαναγίνει αφιέρωμα στο κίνημα του Νεοϊμπρεσιονισμού. Συντροφιά με 54 έργα ακόμα από εννέα κορυφαία ευρωπαϊκά μουσεία συνθέτει το πρώτο ολοκληρωμένο αφιέρωμα για το κίνημα του νεοϊμπρεσιονισμού που γίνεται στην Ελλάδα με τίτλο «Ο Νεοϊμπρεσιονισμός στα χρώματα της Μεσογείου» στο Ίδρυμα Β&Ε Γουλανδρή.
Ένα καλλιτεχνικό κίνημα διόλου εύκολο, τόσο για τους ίδιους τους ζωγράφους-εκφραστές, όσο και για τους λάτρεις της Τέχνης να αποδεχτούν. Για τους ζωγράφους είναι κοπιαστικό, απαιτεί γνώση του χρώματος και των τεχνικών του φωτός, πειραματισμούς, γραμμική ισορροπία και χρωματική αρμονία, ωριμότητα τόσο από άποψη διάρθρωσης της σύνθεσης όσο και χρωματικής γκάμας. Από την άλλη, οι κριτικοί τέχνης υιοθετούν στα άρθρα τους νέες, δύσκολες και επιστημονικές έννοιες όπως «ψυχοσωματικές καμπύλες», «καμπύλες μνημονικής συνέχειας». Η αποδοχή του θα χρειαστεί λίγο χρόνο από την πλευρά των κριτικών αλλά και νέες προκλήσεις από την πλευρά των ζωγράφων. Η ανάγκη για νέες εικόνες, νέα πεδία εξερευνήσεων θα τους οδηγήσει στο Νότο, μακριά από το ασφυκτικό κλίμα του Παρισιού. Και εκεί οι Νεοϊμπρεσιονιστές, πασιφιστές, ειρηνιστές έχουν μια αναρχική θεωρία για τη χρώμα και τη σύνθεση και αυτή τη «σατανική ευκολία του πινέλου» θα λάμψουν για τα επόμενα χρόνια.
Μέχρι λίγο μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο καθώς μετά το 1930 το κίνημα παύει να έχει θιασώτες και περνάει σχεδόν στην αφάνεια, μετά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα. Το ιδανικό της αρμονίας και των χρωμάτων, της ισορροπίας και του φωτός δεν βρίσκει πεδίο εξέλιξης και αποδοχής: «Το κίνημα το “επανακαλύπτουμε” το 1968 από τον αμερικανό ιστορικό τέχνης Ρόμπερτ Χέρμπερτ που οργανώνει στο Μουσείο Γκουγκενχάιμ μια μεγάλη έκθεση αφιερωμένη στον νεοϊμπρεσιονισμό, ενώ στη Γαλλία αρχίζουμε να ενδιαφερόμαστε ξανά για το κίνημα από τη δεκαετία του ’80», επισημαίνει για την πολυετή απουσία του από τα καλλιτεχνικά δρώμενα η Marina Ferretti Bocquillon, επίτιμη επιστημονική διευθύντρια του Μουσείου Ιμπρεσιονισμού του Ζιβερνύ και συν-επιμελήτρια της έκθεσης μαζί με την Μαρία Κουτσομάλλη Moreau.
Πρόκειται για μία «έκθεση δύσκολη στη διοργάνωση, απαιτητική στις τεχνικές προδιαγραφές και η προετοιμασία της διήρκησε τρία χρόνια», όπως επεσήμανε η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή, κατά τη συνέντευξη Τύπου που παραχωρήθηκε το μεσημέρι της Τρίτης (9/1) στο αμφιθέατρο του Ιδρύματος Γουλανδρή, με συν-ομιλήτριες τη Μαρίνα Μποκιγιόν-Φερέτι (Marina Ferretti Bocquillon), Επίτιμη Επιστημονική Διευθύντρια του Musée des impressionnismes Giverny και τη Charlotte hellman Cachin, Διευθύντρια του Αρχείου Signac και δισέγγονη του καλλιτέχνη Πωλ Σινιάκ.
Όλα άρχισαν από ένα ελεύθερο πνεύμα – Μια σύντομη διαδρομή πίσω στον χρόνο και την ιστορία του Νεοϊμπρεσιονισμού
Δεν θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για το κίνημα του Νεοϊμπρεσιονισμού χωρίς να κάνει αναφορά στο όνομα του Ευγένιου Ντελακρουά. «Τη γνωστή μορφή που έφερε μια επανάσταση στη γαλλική και κατά συνέπεια στην ευρωπαϊκή τέχνη από το 1820 και μετά, πρωτοπορώντας με την ιδέα του ότι η παλέτα πρέπει να απλοποιηθεί και ο ζωγράφος δεν μπορεί να υποκύπτει στη δύναμη του πινέλου του αλλά οφείλει να αφοσιωθεί σε κάτι άλλο, στην κυριαρχία του φωτός και του χρώματος», αναφέρει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau. Η συνειδητοποίησή του ότι τα συμπληρωματικά χρώματα αναδεικνύονται καλύτερα όταν στέκονται καλύτερα το ένα δίπλα στο άλλο είναι η κορυφαία του πράξη. Χρωματική ζωντάνια, εκφραστικότητα, υποκειμενικότητα.
Δίπλα του θα συμπορευθούν κορυφαία ονόματα αναμεσά τους ο Πισαρό, ο Μονέ, ο Σεζάν, ο Ντεγκά, ο Μορισό που παρά τις μεγάλες διαφορές τους, οι κοινές τους ανησυχίες θα τους φέρουν κοντά. Απλοποιούν την παλέτα τους, τα χρώματα τους δεν αναμιγνύονται παρά μόνο στην παλέτα τους, εισάγουν την καθημερινή ζωή στις συνθέσεις τους, δίνουν προτεραιότητα στο εφήμερο, στη στιγμή. Ο Ιμπρεσιονισμός έχει γεννηθεί και σύντομα θα δεχθεί από μια πλευρά έντονη κριτική και αμφισβήτηση.
Υπάρχει όμως και μια άλλη πλευρά. Εκείνη ενός ανυπότακτου και επαναστατικού πνεύματος του Ζωρζ Σερά που θα εντυπωσιαστεί με όσα βλέπει και του συνεχιστή μετά τον θάνατό του, Πωλ Σινιάκ. Ο Ζωρζ Σερά οραματίζεται μια ζωγραφική μακριά από το εφήμερο, λουσμένη στο χρώμα από την άποψη της φυσικής επιστήμης και όχι της τέχνης, με την καρτεσιανή της διάσταση. Με το θαυμάσιο έργο Ένα κυριακάτικο απόγευμα στην Γκραντ Ζατ ο Ζωρζ Σερά θέτει τους νέους κανόνες του νέου τρόπου ζωγραφικής και κατορθώνει να δημιουργήσει μια νέα σχολή που πρεσβεύει τέσσερις βασικές αρχές: η ελευθερία του χρώματος- τα καθαρά χρώματα μπαίνουν κατευθείαν στον καμβά, η διάταξη των χρωμάτων σέβεται τους νόμους της συμπληρωματικότητας – τα αντίθετα χρώματα μπορούν να συγκατοικήσουν για να λαμψει το έργο. Για αυτό άλλωστε και προσθέτει τη μικρή τελεία ώστε να αποτυπώσει καλύτερα αυτή τη διαίρεση.
Είναι λοιπόν η στιγμή που το κίνημα βαφτίζεται, και ενώ επικρατούν ήδη δύο υποψήφιοι τίτλοι, «πουαντιγισμός» για την τελεία και «ντιβιζιονισμός» λόγω της διαίρεσης των χρωμάτων, ο Γάλλος κριτικός τέχνης Φελίξ Φενεόν, θέλοντας να κάνει τον συσχετισμό με το κίνημα του ιμπρεσιονισμού προτείνει τον όρο «Νεοϊμπρεσιονισμός».
«Χρειάζεται περισσότερο από ένα τέταρτο του αιώνα για να γίνει αποδεκτή μια εξέλιξη στην τέχνη» έχει γράψει ο Σινιάκ γνωρίζοντας ότι τίποτα δεν θα είναι απλό και εύκολο. Ειδικά μετά τον θάνατο του Σερά, σε ηλικία μόλις 31 ετών, τον Μάρτιο του 1891. Μια απροσδόκητη τραγωδία που θα αφήσει τον Σινιάκ μοναδικό ηγέτη του Νεοϊμπρεσιονισμού. Οι νεοϊμπρεσιονιστές χάνουν έναν δάσκαλο, έναν οδηγό, έναν φίλο. Είναι όμως αυτή τη κρίσιμη στιγμή που ο Σινιάκ αναλαμβάνει να παίξει τον ρόλο του «Αποστόλου Παύλου» του κινήματος αναλαμβάνοντας τα ηνία.
Νέοι καλλιτέχνες είναι έτοιμοι να τον ακολουθήσουν: Ο Ανρί-Εντμόν Κρος, o Μαξιμιλιάν Λους και o Τέο βαν Ρίσελμπεργκ είναι από τους πρώτους που θα αναζητήσουν ελευθερία και έμπνευση μακριά από το Παρίσι, στη γαλλική Ριβιέρα επιζητώντας να δώσουν μια νέα πνοή στην τέχνη τους. Ο Κρος και ο Σινιάκ ήταν οι πρώτοι που θα κατευθυνθούν στο Νότο. Μαζί επιλέγουν την ακτή του Βαρ ενώ σύντομα οι φίλοι τους Λους και Ρίσελμπεργκ δεν αργούν να τους ακολουθήσουν. Σύντομα νεοι θιασώτες θα προστεθούν όπως ο Ενρί Ματίς, Ανρί Μανγκέν, και Λουί Βαλτά.
Σ’ αυτή την περίοδο επικεντρώνεται και η έκθεση του μουσείου στα χρόνια ελκυόμενοι από τον όμορφο ουρανό των Καννών που η Κυανή Ακτή, όπου «οι τόνοι στους βράχους των δρόμων και στη πέτρα των σπιτιών θυμίζουν ρουμπίνια, και τοπάζια».
Τα 55 έργα της έκθεσης παρουσιάζονται μέσα από 4 θεματικές ενότητες: «Αναγέννηση στις ακτές της Μεσογείου», «Ελευθερώνοντας το χρώμα», «Η έλξη προς την ακουαρέλα» και «Διάλογος με τους φωβιστές».
Φως και χρώμα στις ακτές της Μεσογείου
«Ανατρέχω στα ξυπνήματα των ωραίων ημερών του Τροπέ. Μέσα στο όμορφο χρυσαφένιο φως, η πόλη ξεπροβάλλει ανάμεσα στα κίτρινα φύλλα των δέντρων της [Πλας ντε] Λις και το τρυφερό μπλε της θάλασσας», γράφει στο ημερολόγιό του ο Σινιάκ το 1898.
Η ανακάλυψη των ακτών της Μεσογείου ξεκινάει και συνεχίζεται με ενθουσιασμό: Τουλόν, Μασσαλία, Αντίμπ, Βενετία, Κωνσταντινούπολη… Τις πιο χαρακτηριστικές μαρτυρίες της έλξης του για τον Νότο, τις δίνει ο Σινιάκ τόσο στα γραπτά του όσο και στις συνθέσεις του. Σαιν-Τροπέ. Κρήνη στην Πλας ντε Λις το έργο που κοσμεί και την είσοδο της έκθεσης αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά της χρωματικής ενορχήστρωσης του Σινιάκ. Μια εικαστική, αρμονική συμφωνία των επτά βασικών χρωμάτων, μια αρμονική σύνθεση ανάμεσα στη φύση και στον άνθρωπο.
Το 1905 ο κριτικός Louis Vauxcelles γράφει για τον γαλλικό νότο: «Τράβηξαν όλοι προς τα εκεί, σαν σμάρι αποδημητικών πουλιών. […] μια μικρή γενναία αποικία ζωγράφων που ζωγράφιζαν και συνδιαλέγονταν σ’ εκείνο το μαγευτικό μέρος».
Στην επαφή με τον ήλιο της Μεσογείου, πότε ευεργετικό πότε ανελέητο, οι Σινιάκ, Βαν Ρίσελμπεργκ, Κρος και Λους εμβαθύνουν στις εικαστικές αναζητήσεις τους, προσανατολίζοντας το νεοϊμπρεσιονιστικό κίνημα σε μια ζωγραφική με περισσότερα χρώματα και περισσότερες αντιθέσεις. Η τελεία μεγαλώνει, σε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται ψηφίδα και αλλάζει πιο ελεύθερα. Το Νυχτερινό του Κρος αντιπροσωπευτική έκφραση αυτής της εξέλιξης. Η πινελιά του είναι εύκαμπτη, δυναμική και με το χρώμα δείχνει άνετος και θαρραλέος.
Στο έργο του Τέο Βαν Ρίσελμπεργκ Ο Πωλ Σινιάκ στο τιμόνι του Olympia θαυμάζουμε το πορτρέτο του Σινιάκ – το δεύτερο μεγάλο του πάθος είναι η θάλασσα. Παρά τις αμφιβολίες του Σινιάκ για το έργο «Φοβάμαι πως ο πίνακας θα είναι μουντός», γράφει στο ημερολόγιό του, θαυμάζουμε μερικές εντυπωσιακές ριζοσπαστικές για την εποχή ιδέες: η προοπτική που διαλέγει επικεντρώνεται στη θάλασσα και όχι στο σκάφος, την οποία αποδίδει ταραγμένη σε αντίθεση με τη γαλήνη του καπετάνιου Σινιάκ.
Ο Κρος και ο Λους δεν διστάζουν να μεταφέρουν αυτή την εξέλιξη στην ανθρώπινη φιγούρα, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο αλληγορικές σκηνές που δεν αργούν να γοητεύσουν πολλούς νέους καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων και τον Ματίς.
Σύντομα οι ζωγράφοι θα ασχοληθούν με την ακουαρέλα. Η έλξη θα προκύψει πρώτα στον Σινιάκ που ενθαρρυμένος από τον Πισαρό θα ξεκινήσει με ζήλο να τη δουλεύει με την άφιξη του Σαιν-Τροπέ το 1892 απαθανατίζοντας με σπάνιο ταλέντο τις ομορφιές της στιγμής. «Είμαστε οι ζωγράφοι που θυσιάζουμε το πραγματικό χάριν του ωραίου», γράφει για τις ακουαρέλες του που μπορεί να θαυμάσει κανείς στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. Δίπλα στον Σινιάκ θα βρει ενδιαφέρον στις ακουαρέλες και ο Ματίς με το έργο του Τοπίο του Σαιν-Τροπέ το δειλινό που μας ταξιδεύει στις γαλήνιες, μακάριες ημέρες ενός καλοκαιρινού πρωινού. Τα χρώματα που χρησιμοποιεί είναι καθαρά ένα «μεγαλείο αφάνταστο» όπως θα γράψει ο Σινιάκ.
Η γοητεία όλων αυτών των συνθέσεων που απαθανατίζουν με τα χρώματα και τις φωτοσκιάσεις τους στιγμές φευγαλέας ευτυχίας μιας ζωής από καιρό ξεχασμένης, είναι ένα από τα μεγαλύτερα προνόμια αυτής της έκθεσης.
Info έκθεσης:
Ο Νεοϊμπρεσιονισμός στα χρώματα της Μεσογείου | 10 Ιανουαρίου – 7 Απριλίου 2024 | Ίδρυμα Β&Ε Γουλανδρή
Στο πλαίσιο της έκθεσης πραγματοποιούνται ξεναγήσεις για το κοινό, κάθε Παρασκευή και Σάββατο, ενώ μια ειδικά σχεδιασμένη διαδραστική ξενάγηση, με τίτλο «Καρτ ποστάλ απ’ τη Μεσόγειο», υλοποιείται κάθε Σάββατο.
