«Τα γλυπτά μου δεν έχουν σκοπό να επιβάλλουν σεβασμό. Είναι για να τα αγαπάς και να παίζεις μαζί τους» – Κονσταντίν Μπρανκούζι
Πριν από 120 χρόνια, ένας νεαρός καλλιτέχνης διέσχισε την Ευρώπη με τα πόδια από την πατρίδα του, τη Ρουμανία, για να εγκατασταθεί στο Παρίσι. Σε αυτή την πολυσύχναστη πόλη γεμάτη καλλιτεχνικό αναβρασμό, ο Κονσταντίν Μπρανκούζι (1876-1957) επρόκειτο να εφεύρει έναν εντελώς νέο τρόπο γλυπτικής, μια οικουμενική γλώσσα για την παραγωγή απλών σχημάτων σκαλίζοντας το υλικό στα χέρια του και κατανοώντας βαθιά τις ιδιαίτερες ιδιότητες του εκάστοτε υλικού.
«Ο Κονσταντίν Μπρανκούζι ζει σε ένα πέτρινο στούντιο στην Impasse Ronsin, rue de Vaugirard. Τα μαλλιά και τα γένια του είναι λευκά, η μακριά μπλούζα του εργάτη είναι λευκή, οι πέτρινοι πάγκοι του και το μεγάλο στρογγυλό τραπέζι είναι λευκά, η σκόνη του γλύπτη που καλύπτει τα πάντα είναι λευκή, το πουλί του σε λευκό μάρμαρο στέκεται σε ένα ψηλό βάθρο απέναντι από τα παράθυρα, μια μεγάλη λευκή μανόλια μπορεί να βρίσκεται πάντα πάνω στο λευκό τραπέζι. Κάποτε είχε ένα λευκό σκύλο και ένα λευκό κόκορα». Έτσι περιέγραψε η Αμερικανίδα εκδότρια Μάργκαρετ Άντερσον την πρώτη εντύπωση που αποκομίζει κανείς μπαίνοντας στο στούντιο του Μπρανκούζι. Το φως διάχυτο εντυπωσιάζει, προκαλεί γοητεία στους επισκέπτες.
Από το 1916 μέχρι τον θάνατό του, ο Μπρανκούζι εργάστηκε σε διάφορα στούντιο, αρχικά στην Impasse Ronsin 8 και στη συνέχεια στην Impasse Ronsin 11, στο 15ο διαμέρισμα του Παρισιού. Σε αυτό το στούντιο ζούσε, δημιουργούσε και παρουσίαζε τα έργα του. Η σύνδεση των έργων μεταξύ τους είναι ζωτικής σημασίας για εκείνον, η ενότητα του έργου του καθοριστική. Ενότητα αρμονίας, ισορροπίας, ομορφιάς. Μάλιστα στο τέλος της ζωής του, ο Μπρανκούζι σταμάτησε να δημιουργεί γλυπτά και επικεντρώθηκε αποκλειστικά στη σχέση τους μέσα στο στούντιο. Αυτή η εγγύτητα έγινε τόσο θεμελιώδης που ο καλλιτέχνης δεν ήθελε πλέον να εκθέτει, και όταν πουλούσε ένα έργο, το αντικαθιστούσε με αντίγραφο από γύψο για να μην καταστρέψει την ενότητα της ομάδας.
Στη διαθήκη του, το 1956, ο Μπρανκούζι κληροδότησε ολόκληρο το εργαστήριό του (ολοκληρωμένα έργα, σκίτσα, έπιπλα, εργαλεία, βιβλιοθήκη, δισκοθήκη, φωτογραφίες κ.λπ.) στο γαλλικό κράτος, υπό τον όρο ότι αυτό θα αναλάμβανε να το ανακατασκευάσει, όπως ακριβώς ήταν κατά τον θάνατο του καλλιτέχνη. Μετά από μια αρχική μερική ανακατασκευή το 1962 εντός της μουσειακής συλλογής στο Palais de Tokyo, το ακριβές αντίγραφό του κατασκευάστηκε το 1977, απέναντι από το Πομπιντού για να στεγάσει τη συλλογή του, η οποία αποτελείται από 137 γλυπτά, 87 βάσεις, 41 σχέδια, δύο πίνακες ζωγραφικής και πάνω από 1.600 γυάλινες φωτογραφικές πλάκες και πρωτότυπες εκτυπώσεις.
Δυστυχώς μετά την πλημμύρα το 1990, έκλεισε για το κοινό. Η σημερινή ανακατασκευή, που κατασκευάστηκε από τον αρχιτέκτονα Renzo Piano, παρουσιάζεται ως μουσειακός χώρος που περιέχει το στούντιο του σπουδαίου γλύπτη.
Σήμερα, με περισσότερα από 120 γλυπτά, καθώς και φωτογραφίες, σχέδια και φιλμς του καλλιτέχνη, η μεγάλη αναδρομική έκθεση με τίτλο “Brancusi” στο Πομπιντού αποτελεί ένα σημαντικό καλλιτεχνικό γεγονός και μια μοναδική ευκαιρία να ανακαλύψει κανείς κάθε πτυχή του έργου αυτού του τεράστιου καλλιτέχνη, που θεωρείται από πολλούς ο εφευρέτης της σύγχρονης γλυπτικής.
Για τη συγκεκριμένη έκθεση όλα αυτά μεταφέρθηκαν στις εκτεταμένες, γυάλινες αίθουσες του τελευταίου ορόφου, όπου προστέθηκαν σημαντικά διεθνή δάνεια. Στο κέντρο βρίσκεται το ανακατασκευασμένο εργαστήριο, ανοιχτό από τρεις πλευρές, επιτρέποντας την εναλλασσόμενη αντιπαράθεση των γλυπτών που το περιβάλλουν- η τέταρτη πλευρά είναι μια μεγάλη οθόνη που προβάλλει ταινίες του Μπρανκούζι εν ώρα εργασίας.
Η έκθεση εξυμνεί την απόλυτη εφευρετική του δύναμη και την ακούραστη αναζήτηση της ομορφιάς.
Η τελευταία και μοναδική του έκθεση στη Γαλλία έγινε το 1995 (επιμέλεια της Margit Rowell). Η έκθεση συγκεντρώνει μια εξαιρετική συλλογή γλυπτών και παίζει με τον διάλογο μεταξύ των εκμαγείων στο εργαστήριο Brancusi και των πρωτότυπων έργων από πέτρα ή χαλκό, που είναι δάνεια από πολλούς ιδιώτες συλλέκτες και μουσεία (Tate Modern, MoMA, Guggenheim, Philadelphia Μουσείο Τέχνης, Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγο, Μουσείο Τέχνης του Ντάλας, Εθνικό Μουσείο Τέχνης της Ρουμανίας, Μουσείο Τέχνης της Craiova, κ.λπ.).
Η έκθεση “Brancusi” – Μινιμαλιστική καθαρότητα με καρδιά, σκέψη και τελειότητα
Η έκθεση φωτίζει όλες τις πηγές έμπνευσης του Μπρανκούζι, από τους καλλιτέχνες που λάτρεψε όπως ο Ροντέν, ο Πωλ Γκογκέν, τα κύρια θέματα που εξερευνούσε συνεχώς, μέχρι τις επιρροές τους από τη ρουμανική λαϊκή αρχιτεκτονική, την αφρικανική τέχνη, την κυκλαδική και την ασιατική τέχνη, προβάλλοντας τη δημιουργική του διαδικασία.
Ένα πλούσιο αρχείο εγγράφων, επιστολές, άρθρα στον τύπο, ημερολόγια, σημειώσεις καταγράφουν τις φιλίες του με καλλιτέχνες της πρωτοπορίας, όπως ο Μαρσέλ Ντυσάν, Φερνάν Λεζέ και Αμεντέο Μοντιλιάνι διαγράφοντας έτσι ολόκληρη την καλλιτεχνική του πορεία αλλά και η ζωή του.
Η έκθεση ακολουθεί μια θεματική διαδρομή που οργανώνεται γύρω από τις σημαντικότερες σειρές έργων του καλλιτέχνη, αναδεικνύοντας τις βασικές προκλήσεις της σύγχρονης γλυπτικής που ο ίδιος έθεσε. Για τον Μπρανκούζι, ο καλλιτέχνης δεν πρέπει να επιβάλλει ένα σχήμα στο υλικό, το υλικό είναι αυτό που προτείνει τα πιθανά σχήματα στον καλλιτέχνη.
Φτάνοντας στο Παρίσι από τη Ρουμανία το 1904, ο Mπρανκούζι αφομοίωσε γρήγορα τα πάντα γύρω του – αντίκες, αφρικανική φυλετική τέχνη, τη δεξιοτεχνία του Ροντέν με την επιφάνεια ως γλυπτικό δέρμα. Σε ηλικία 28 ετών τραβάει την προσοχή του Ροντέν που θα τον προσλάβει ως βοηθό του το 1907. Η ισχυρή φιγούρα του δασκάλου λειτούργησε ως αντίβαρο για τον νεαρό γλύπτη που θα αναζητήσει τη δική του φωνή. Αντί για την περίπλοκη μοντελοποίηση του Ροντέν, ο Μπρανκούζι θα προτιμήσει την άμεση γλυπτική, τις καθαρές γραμμές, την απλότητα, δίνοντας έμφαση στη συνέχεια και όχι στη θραύση.
Το 1907-1908, δημιούργησε τρία μεγάλα έργα του, Το φιλί, Η σοφία της γης και Η προσευχή, ως ένδειξη της αποφασιστικότητάς του να χαράξει τον δικό του δρόμο. Το 1909 αρχίζει να πειραματίζεται για πρώτη φορά με το μοτίβο του γυναικείου κορμού ενώ ασχολείται με τα διπλά νοήματα και τη μεταμόρφωση. Το αρσενικό και το θηλυκό συγχωνεύονται στην ίδια εικόνα όπως στο έργο του Το φιλί.
Τα πορτρέτα θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στην τέχνη του Μπρανκούζι που διαρκώς αναζητά να φτάσει στην ουσία, μακριά από εξωτερικά χαρακτηριστικά και στρεοτυπικά κριτήρια ομορφιάς αναπαριστώντας ανθρώπινες μορφές, ιδίως γυναικείες. Ενώ οι τίτλοι των γλυπτών διατηρούσαν τα ονόματα των φίλων ή των συντρόφων που τον ενέπνευσαν όπως Margit Pogany, Baroness Frachon, Eileen Lane, Nancy Cunardκαι Agnes Meyer, οι προσωπικότητές τους τείνουν να αναμειγνύονται.
Ο Μπρανκούζι αποστάζει τα πορτραίτα του σε σχεδόν αψεγάδιαστα οβάλ, διατηρώντας παράλληλα μια ομοιότητα στα στυλιζαρισμένα χαρακτηριστικά, στοιχεία που εντοπίζει κανείς στην ασάφεια της μορφής του έργου Princess X, είναι άραγε μια εξιδανικευμένη εικόνα της γυναίκας ή μια στύση (σημ. το αινιγματικό αυτό γλυπτό προκάλεσε σκάνδαλο και απαγορεύτηκε από το Salon des Indépendants του 1920), των πορτρέτων του Danaïde και Mlle Pogany με τα μεγάλα αμυγδαλωτά της μάτια).
Ως παιδί στη Ρουμανία θυμάται τον εαυτό του να ονειρεύεται πως πετάει ανάμεσα στα δέντρα και στον ουρανό. Μια ανάμνηση που κουβαλάει σε όλη του τη ζωή ορίζοντας έναν ακόμα δρόμο για τις μορφές που θα πλάσει. Για πολλά χρόνια δημιουργεί με τα χέρια του πουλιά- πρόθεσή του δεν είναι να απεικονίσει το αληθινό τους σχήμα αλλά το αλληγορικό τους νόημα, να συμβολίσει το πέταγμα, την ελευθερία. Για τον Μπρανκούζι, η πτήση συμβόλιζε το όνειρο της ανθρωπότητας να ξεφύγει από τη γήινη κατάσταση, να ανέλθει στην πνευματικότητα, στην ουσία.
Τα έργα του Maiastra και Bird in Space είναι μέρος της σειράς που ξεκίνησε για πρώτη φορά το 1910 και συνέχισε να πειραματίζεται με αυτή για τα επόμενα 30 περίπου χρόνια. Ήταν η θεματική με την οποία ασχολήθηκε περισσότερο στη ζωή του παράγοντας 29 πουλιά σε διάφορα υλικά, κυρίως μπρούντζο και μάρμαρο. Στο εργαστήριό του, παρουσίαζε μερικά πουλιά ως κατάλληλο σκηνικό για τα γλυπτά του.
Τις επόμενες δύο δεκαετίες ο Μπρανκούζι δανείζεται τα μοτίβα του από τον κόσμο της φύσης. Λοξά και οριζόντια σχήματα αναπαριστούν τα ζώα του, οι συνθέσεις τους ξεκίνησε με πέτρα, ξύλο ή γύψο και στη συνέχεια πέρασαν στον μπρούτζο, πτητικά πλάσματα (κόκορες, κύκνοι και άλλα πτηνά) και υδρόβια πλάσματα (ψάρια, φώκιες και χελώνες) απεικονίζονται συμβολικά σε σπουδαία έργα του δίχως κάποια ευδιάκριτο χαρακτηριστικό:
«Όταν βλέπεις ένα ψάρι, δεν εξετάζεις τα λέπια του. Θαυμάζεις την ταχύτητά του, τον τρόπο που το σώμα του γλιστράει και ορμάει μέσα στο νερό. Αυτό είναι λοιπόν που προσπαθώ να μεταφέρω. Αν είχα απεικονίσει τα πτερύγια, τα μάτια και τα λέπια του, θα είχα σταματήσει την κίνηση και θα πετύχαινα ένα απλό δείγμα της πραγματικότητας. Αυτό που ήθελα ήταν να αποτυπώσω τη σπίθα του πνεύματος», έχει δηλώσει ο ίδιος κάποτε σε συνέντευξή του.
Η σχέση του με την αιωνιότητα με το αντιπροσωπευτικό του έργο Ατέλειωτη Στήλη σηματοδοτούν το αποκορύφωμα της δημιουργικής του παραγωγής. Χυτό μέταλλο, με ύψος που ξεπερνά τα 30 μέτρα, ένας σύνδεσμος μεταξύ της γης και του ουρανού που φωτογραφήθηκε και κινηματογραφήθηκε από τον ίδιο τον Μπρανκούζι όλες τις ώρες της ημέρας και από όλες τις γωνίες, δίνοντας την ψευδαίσθηση ότι πολλαπλασιάζεται μέσα στον χώρο. Το σχήμα της θύμιζε τους επιτύμβιους στύλους που συναντά κανείς σε μέρη της νότιας Ρουμανίας. Και στην πραγματικότητα είναι το μοναδικό μνημειακό έργο του που ανεγέρθηκε στην πατρίδα του, στο Τίργκου Ζίου στα Καρπάθια Όρη το 1937-1938 ως φόρος τιμής στους ήρωες που έπεσαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
«Η πατρίδα μου, η οικογένειά μου, είναι η Γη καθώς γυρίζει – η ανάσα του ανέμου, το πέρασμα
των σύννεφων, το νερό που κυλάει, η φωτιά που ζεσταίνει. Πράσινο γρασίδι – αποξηραμένα βότανα – λάσπη, χιόνι», αναφέρει ο ίδιος. Ο Μπρανκούζι αναζητά την πνευματικότητά του, αναζητά το Θείο στη ζωή του, το ουσιαστικό, απεχθάνεται το εφήμερο και την ευκολία.
Ο προσωπικός του χώρος, το studio του – Λευκότητα, φως, ζωή και προσωπική έκφραση
Σχεδόν τα πάντα στο στούντιο του Μπρανκούζι ήταν δική του δημιουργία, συμπεριλαμβανομένου του τεράστιου ασβεστολιθικού τζακιού, τα ξύλινα σκαμνιά και τα γύψινα τραπέζια που λειτουργούσαν ως έπιπλα. Στις φωτογραφίες και τις ταινίες του, ο καλλιτέχνης απεικονίζει τον εαυτό του να εργάζεται σκληρά, να σκαλίζει, να πριονίζει, να συνθέτει.
Οι πιο καθαρές μορφές του προέκυψαν από το μάρμαρο και τον γύψο. Η τεχνική έχει τεράστια σημασία γι’ αυτόν: συνήθιζε να κινηματογραφεί και να φωτογραφίζει τον εαυτό του κατά τη διάρκεια της εργασίας του. Αρχίζει να φωτογραφίζει τα έργα του τη δεκαετία του 1910 για λόγους τεκμηρίωσης και όταν θα γνωρίσει τον φωτογράφο Man Ray, εκείνος θα του δώσει συμβουλές για να βελτιώσει τη φωτογραφία του που θα αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερο ρόλο στη ζωή του. Δεν τον ενδιαφέρει η τελειοποίηση της λήψης. Σε ορισμένες στιγμές δραματοποιούσε ακόμη και το στήσιμο των γλυπτών στο εργαστήριο. Ήξερε καλά πώς έπεφτε το πρωινό φως, σε κάθε γωνιά, σε κάθε εποχή. Μετακινεί τα χάλκινα γλυπτά του ανάλογα με το φως, συνθέτει σκηνικά, οι ακτίνες του ήλιου εναρμονίζονται με τον χώρο και εκείνος αναζητά την ολότητα, την αδιαίρετη ύπαρξη.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν παρήγαγε σχεδόν καθόλου άλλα γλυπτά, αλλά περνούσε τον χρόνο του μετακομίζοντας, ομαδοποιώντας και συνδυάζοντας τα έργα του. Κάθε φορά που πουλούσε ένα έργο, το αντικαθιστούσε με το γύψινο ή χάλκινο καλούπι του για να διατηρήσει την ενότητα του στούντιό του. Στέκει μόνο του, αυθύπαρκτο και μεταμοφώνεται σε ένα μουσείο της δημιουργίας του από μόνο του. Είναι ο χώρος που επέβαλε το όραμά του.
Ο Μπρανκούζι πέθανε το 1957 σε ηλικία 81 ετών.
