Εγώ, μνήμη λουσμένη στα δάκρυα,
η ποίηση είναι λουσμένη στα δάκρυα…
Εγώ, μνήμη λουσμένη στο όνειρο,
η χαρακτική είναι λουσμένη στο όνειρο …
Εγώ, μνήμη ηλιόλουστη,
η γλυπτική είναι μνήμη ηλιόλουστη …
Εγώ, μνήμη ποτισμένη στο φως,
η ζωγραφική είναι μνήμη ποτισμένη στο φως …
Miguel Angel Asturias [Τιμωρία εκ βαθέων]
Τι κοινό μπορεί να είχαν οι 8 σπουδαίοι δημιουργοί Αριστίντ Μαγιόλ, Ανρί Τουλούζ Λοτρέκ, Ανρί Ματίς, Φερνάν Λεζέ, Πάμπλο Πικάσο, Ζορζ Μπρακ, Χουάν Μιρό και Μπαλτίς, ονόματα που όρισαν την καλλιτεχνική ζωή του 20ου αιώνα εκτός από το τεράστιο ταλέντο και την ευφυία τους; Ήταν και οι οκτώ πολυτεχνίτες, λάτρεις των «πολλαπλών» όρος παρερμηνευμένος από πολλούς ως ένα στερεότυπο που δεν μας επιτρέπει να γνωρίσουμε την αξία τους, όπως αναφέρει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau κατά την ξενάγησή μας στη νέα έκθεση του Μουσείου του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή με τίτλο «Μνήμες Λουσμένες στο όνειρο», δανεισμένη από τα λόγια του Γουατεμαλέζου συγγραφέα Miguel Angel Asturias.
Τι είναι όμως η τέχνη του πολλαπλού; Με πολύ απλά λόγια πρόκειται για τις επανεκτυπώσεις και αναπαραγωγές έργων τέχνης. Γλυπτά χυτευμένα σε αντίτυπα, χαρακτικά και λιθογραφίες, αντίγραφα κεραμικών με τη μήτρα τους να αποκτά νέες διαστάσεις και γενεσιουργό δύναμη. Η εφεύρεση της λιθογραφίας από τον Aloys Senefelder λίγο πριν το τέλος του 19ου αιώνα θα φέρει πραγματική επανάσταση στην τυπογραφία κάνοντας τα πρώτα βήματα στην ανάπτυξη γεωγραφικών χαρτών, και διαφημίσεων, στη συνέχεια στα περιοδικά και τις πολιτικές γελοιογραφίες. Τότε θα τραβήξει το βλέμμα και το ενδιαφέρον των ζωγράφων.
Με τα πολλαπλά οι σπουδαίοι δημιουργοί αναζητούν απελευθέρωση, ανακάλυψη και διερεύνηση νέων πεδίων. Θέλουν να ξεβολευτούν, να πειραματιστούν, να βγουν από τα μοναχικά τους εργαστήρια, να εμπλακούν σε νέες καλλιτεχνικές σχέσεις με εμπόρους τέχνης, τεχνίτες, εκδότες. Τα πολλαπλά όλων των ειδών, σε όποια μορφή απαιτούν συνεργάτες, εκτελεστές, τεχνίτες άξιους να ασχοληθούν το ίδιο σχολαστικά, τολμηρά και ποιοτικά με τα έργα, διευρύνοντας ταυτόχρονα την παλέτα της τέχνης τους. Καλλιτέχνες και τεχνίτες μαζί θέτουν τις υπηρεσίες τους στο πάθος για την τέχνη.
«Για μένα, η χαρακτική είναι ένα μείζον μέσο έκφρασης. Η τυραννία του εργαλείου νικήθηκε σιγά σιγά. Μπορώ να χρησιμοποιώ τη γλυφίδα ή την πούντα, αλλά και το δάχτυλο, την παλάμη, ένα καρφί ή ένα παλιό κατσαβίδι. Με τον ίδιο τρόπο μπόρεσα να απελευθερωθώ από το χαρτί που συνήθως χρησιμοποιείται και να τυπώνω δοκίμια πάνω στα πιο παράξενα χαρτιά»,έχει δηλώσει ο Joan Mirο.
Ταυτόχρονα η λιθογραφία τούς επιτρέπει να εμπνευστούν και να κινητοποιηθούν από τις λέξεις άλλων, να δημιουργήσουν υβριδική τέχνη και να επιτύχουν την αρμονική συνύπαρξη των εικόνων, σχημάτων και λέξεων. Συγγραφέας και ζωγράφος στην υπηρεσία ο ενός του άλλου. Δίχως τη λιθογραφία πώς άραγε θα μπορούσαμε σήμερα να θαυμάζουμε τη Θεογονία του Ησίοδου από τον Μπρακ ή τα Ανεμοδαρμένα ύψη της Emily Bronte από τον Μπαλτίς;
Ο εκδημοκρατισμός της τέχνης – Η τέχνη και οι δημιουργοί τους, τώρα μπορούν να μιλήσουν σε πολλούς
Ταυτόχρονα όμως, οι διάσημοι ζωγράφοι επιζητούν η τέχνη τους να μιλήσει σε περισσότερο κόσμο και ο μόνος τρόπος για να γίνει αυτό είναι να την κάνουν προσιτή. Τα πολλαπλά μπορεί να έχουν χαμηλότερη εμπορική αξία από ένα έργο που παραμένει μοναδικό αλλά τίποτα δεν αφαιρεί την εγγενή τους καλλιτεχνική αξία. Πρωτοπόρος σε αυτή την καινοτόμα για την εποχή τεχνική είναι ο Λοτρέκ.
Διόλου τυχαία η κεντρική θέση του στην έκθεση του Μουσείου με το χαρακτικό του έργο να γνωρίζει πραγματική επιτυχία μετά τον θάνατό του το 1901. Συνήθως οι αριθμοί των αντιτύπων δεν ξεπερνούν σε αριθμό τα 250 και φέρουν όλα την υπογραφή του καλλιτέχνη. Ο Τουλούζ Λοτρέκ θα επωφεληθεί από αυτή τη δύναμη του αριθμού που θα του επιτρέψει να συνδέσει το έργο και το όνομά του με το ελεύθερο πνεύμα του Παρισιού της μπελ επόκ, επιταχύνοντας ταυτόχρονα το ρεύμα των πολλαπλών.
«Ο Ματίς νοιάζεται πολύ για το τι θα συμβεί μετά τον θάνατό του για αυτό και ρητά απαγορεύεται οποιαδήποτε δημιουργία πολλαπλού. Παίρνει μάλιστα τις λιθογραφικές πλάκες πάνω στις οποίες σχεδίαζε τις λιθογραφίες του και βάζει ένα μεγάλο Χ για να μην δημιουργηθούν νέες. Αντίθετα ο Μιρό και ο Πικάσο έχουν έναν χειμαρρώδη τρόπο να βλέπουν την τέχνη τους. Δεν τους απασχολεί τι θα συμβεί μετά τον θάνατό τους» αναφέρει κατά την ξενάγησή μας η επιμελήτρια Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau.
Περιήγηση στην έκθεση «Μνήμες λουσμένες στο όνειρο» και οι δημιουργοί – σταθμοί της
Σε αυτή την έκθεση η συλλογή περίπου ενενήντα έργων: λιθογραφίες, γκραβούρες και κεραμικά από τη Συλλογή του Ιδρύματος και η συγκεντρωτική παρουσίασή τους, μας δίνει την ευκαιρία να ξαναδιαβάσουμε την ιστορία των 8 μεγάλων ζωγράφων μέσα από διαφορετικές προοπτικές. Από τη μία πλευρά, μπορούμε να αντιληφθούμε τους λόγους που τους ώθησαν στην προσέγγιση αυτής της νέας τεχνικής του πολλαπλού, να μάθουμε μερικές γοητευτικές τους ιστορίες που ίσως να μην γνωρίζουμε και ταυτόχρονα να αναγνωρίσουμε το σπουδαίο έργο των ανθρώπων που διαδραμάτισαν ρόλο-κλειδί σε όλη αυτή την καλλιτεχνική στροφή, ανάμεσά τους ο Ambroise Vollard, ο Aimé, η Marguerite και ο Adrien Maeght, ο Tériade, ο Fernand Mourlot και η Suzanne Ramié.
Το αρχιτεκτονικό ταλέντο του Αριστίντ Μαγιόλ θα θαυμάσουμε στις λιθογραφίες που παρουσιάζονται στην έκθεση με πρωταγωνιστή το γυναικείο σώμα. Ογκώδεις, στέρεες, γλυπτικές σιλουέτες που τις διακρίνει ένας αισθησιασμός πρωτόγνωρος για την εποχή.
Ο Τουλούζ Λοτρέκ πηγαίνει στη Χάβρη απ’ όπου ένα πλοίο της γραμμής της Αφρικής, τον μεταφέρει στο Μπορντώ. Στο πλοίο βρίσκεται μια γοητευτική, απόμακρη, όμορφη κοπέλα. Ο Λοτρέκ δεν τη γνωρίζει, ούτε θα τη γνωρίσει ποτέ. Η ωραία άγνωστη θα τον παρασύρει και δεν θα κατεβεί ποτέ στο Μπορντώ αλλά θα ταξιδέψει μαζί της μέχρι τη Λισαβόνα, τελευταίο ευρωπαϊκό λιμάνι. Η εικόνα της επιβάτιδας, ένα στιγμιότυπο βγαλμένο εν αγνοία της, θα γίνει η έμπνευση για μία από τις ωραιότερες λιθογραφίες του Λοτρέκ που μας υποδέχεται λίγο μετά την είσοδό μας στην έκθεση.
Η Επιβάτιδα έχει γίνει και το εξώφυλλο του δίγλωσσου καταλόγου (στα ελληνικά και στα αγγλικά), τον οποίο έχει συντάξει η επιμελήτρια της έκθεσης Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau και εκδίδεται από το Ίδρυμα Β&Ε Γουλανδρή σε επιμέλεια της Μικρής Άρκτου.
Και οι 12 λιθογραφίες του που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του το 1948 με τα πιο γνωστά θέματα που τον απασχόλησαν και χαρακτηρίζουν το έργο του, όπως οι χαρακτηριστικές χορεύτριες, οι οίκοι ανοχής της εποχής, το θέατρο, και μερικά λιγότερα γνωστά, όπως οι ιππικοί αγώνες και τα άλογα μαρτυρούν την αγάπη του για την τεχνική:
«Σχεδίαζε πάνω στην πέτρα απευθείας τα θέματα που είχε αποθηκεύσει στη μνήμη του από την προηγούμενη ημέρα. Όχι μόνο οι κινήσεις του ήταν απόλυτα ακριβείς, αλλά στις σκηνές θεάτρου απέδιδε με σχολαστικότητα τον φωτισμό της ράμπας που φωτίζει το κάτω μέρος των προσώπων αφήνοντας τα μάτια στη σκιά», έχει αναφέρει ο Marcel Guerin, επιμελητής των 12 λιθογραφιών.
Επόμενη στάση τα «δύο παλιόπαιδα» της ζωγραφικής όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau. O Πάμπλο Πικάσο και Χουάν Μιρό. «Από το ξεκίνημά τους δεν σέβονται τίποτα, ευτυχώς για εμάς, καθώς μας αφήνουν ένα τεράστιο κεφάλαιο στη σύγχρονη τέχνη». Στην έκθεση θαυμάζουμε τα υπέροχα χαρακτικά του Μιρό, ο οποίος αν και ανακαλύπτει τη χαρακτική το 1928, θα ασχοληθεί πραγματικά και ουσιαστικά μαζί της από το 1947 και μετά. Στα χαρακτικά του θα προσθέσει την επισήμανση “Η.C”, δηλαδή εκτός εμπορίου, στοιχείο κλειδί των έργων του.
Ο Πικάσο ήταν ανέκαθεν γνωστός για την κλίση του προς τον πειραματισμό. Καμία τεχνική, κανένα μέσο, καμία μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης δεν του ήταν ανοίκειες. Ζωγράφισε, σχεδίασε, σμίλεψε, έγραψε, φωτογράφισε, φιλοτέχνησε θεατρικά σκηνικά και κεραμικά. Έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον επίσης για τη χαρακτική, μαθαίνοντας όλες τις δυνατές τεχνικές της: χαρακτική με γλυφίδα, οξυγραφία, πούντα, ακουατίντα, λινογραφία, λιθογραφία. Το πρώτο χαρακτικό του χρονολογείται από το 1899, όταν ήταν μόλις 17 ετών, και το τελευταίο το 1973, μόλις λίγες εβδομάδες πριν από τον θάνατό του σε ηλικία 92 ετών.
Από όλες εκείνες τις τεχνικές, η πιο αγαπημένη του ήταν αναμφίβολα η λιθογραφία, την οποία ανακάλυψε και τελειοποίησε στο πλευρό του πολύπειρου τυπογράφου Fernand Mourlot, που γνώρισε τον Νοέμβριο του 1945 και ο οποίος θυμάται:
«Από τις εννέα το πρωί μέχρι τις οκτώ το βράδυ ή και αργότερα μερικές φορές, ο Πάμπλο παραδίδεται στις χαρές της λιθογραφίας. Σε χαρτί, σε τσίγκο, σε πέτρα, εξαντλεί όλες τις δυνατότητες αυτής της τεχνικής».
Στην έκθεση εκτός από τα κεραμικά του μπορεί κανείς να θαυμάσει μερικές από τις εξαίρετες λιθογραφίες του: Το προφίλ γυναίκας, μια λιθογραφία δώρο του καλλιτέχνη στον Βασίλη και την Ελίζα Γουλανδρή κατά τη συνάντησή τους το 1970 που φέρει τη χαρακτηριστική του υπογραφή, το Μπούστο με καρό μπλούζα, τη λινογραφία Ζωγράφος και μοντέλο σε πολυθρόνα αλλά και το διάσημο πλέον σε ολόκληρη την υφήλιο έργο του Περιστέρι που πετάει.
Αν και ο πατέρας του θα τον μάθει από πολύ μικρό να σχεδιάζει περιστέρια, θα πρέπει να περιμένει μέχρι το 1949 για να περάσει τελικά το περιστέρι του στην αιωνιότητα, χάρη στην αφίσα που σχεδίασε για το Παγκόσμιο Συνέδριο Υποστηρικτών της Ειρήνης, την οποία και εμπνεύστηκε από τη βιβλική ιστορία της Κιβωτού του Νώε.
Επόμενη στάση στον «Βασιλιά της γκουάς», Ανρί Ματίς. Ξαπλωμένος στο κρεβάτι του τον περισσότερο καιρό με ασθενή υγεία ψαλιδίζει χρωματιστά χαρτιά και τα ζωγραφίζει με γκουας (1943). Στοιχεία που θα ενθουσιάσουν τον Teriade (Στρατή Ελευθεριάδη) προτείνοντάς του να δημιουργήσει ένα «βιβλίο λουλούδι», συνδυάζοντας αυτές τις συνθέσεις με χειρόγραφο κειμένου. Έτσι θα γεννηθεί το Λεύκωμα Τζαζ, μήτρα των περισσότερων μεγάλων μελλοντικών του έργων, το οποίο και θα ασκήσει έντονη επιρροή στο Μαρκ Ρόθκο και Ντέιβιντ Χόκνευ αργότερα.
Εντυπωσιακή η επόμενη στάση με το έργο του Ζορζ Μπρακ να πρωτοστατεί τόσο σε έκταση όσο και σε εικαστική ποιότητα. Το πάθος του για τα βιβλία και την ελληνική μυθολογία εδώ είναι έκδηλο. Ο καλλιτέχνης για να γιορτάσει τα 50α του γενέθλια καλλιτεχνεί τη Θεογονία του Ησιόδου, έργο του 7ου π.Χ, το οποίο περιγράφει τη δημιουργία του σύμπαντος και την καταγωγή των θεών. Ησίοδος, Γαία, Ήρα, Άρτεμης, Νίκη, Ηρακλής, Ζήλος: οι μορφές που απεικονίζονται στα σχολαστικά δημιουργημένα αραβουργήματα.
Συνολικά 16 οξυγραφίες που τυπώθηκαν στο πιεστήριο του Έλληνα Δημήτρη Γαλάνη, το οποίο ανήκε παλαιότερα στον Ντεγκά εκδίδονται τελικά το σε εκατόν πενήντα αντίτυπα το 1955, είκοσι χρόνια δηλαδή μετά την αρχική ιδέα του γκαλερίστα Amroise Vollard. Mοναδικός όρος του Μπρακ, η έκδοση να περιλαμβάνει το κείμενο στα ελληνικά, και να επιμεληθεί ο ίδιος προσωπικά το εξώφυλλο.
Στα 14 του χρόνια ο Μπαλτίς θα ανακαλύψει το μυθιστόρημα «Ανεμοδαρμένα ύψη» της Έμιλι Μπροντέ και η γοητεία που του ασκεί θα τον ωθήσει τελικά να εικονογραφήσει το προσωπικό του δράμα, τη δική του σχέση με την αρραβωνιαστικιά και μέλλουσα σύζυγό του Αντουανέτ. Στην έκθεση μέσα από τις 12 λιθογραφίες εντοπίζουμε και συνθέσεις που θα εμπνεύσουν κορυφαία έργα του όπως Η τουαλέτα της Κάθι και Tα τέκνα Blanchard:
«Θέλω να βάλω μέσα σ’ αυτά πολλά πράγματα, τρυφερότητα, παιδιάστικη λαχτάρα, όνειρα, αγάπη, θάνατο, σκληρότητα, έγκλημα, βία, κραυγές μίσους, ουρλιαχτά και δάκρυα», γράφει σχετικά ο ίδιος.
Ο Φερνάν Λεζέ με παιχνιδιάρικη διάθεση και έντονα χρώματα μας παρασύρει σε ένα ταξίδι εμπνευσμένο από το τσίρκο Medrano. Ακροβάτες, αρλεκίνοι και κλόουν, χορευτές και ζώα σε ένα πολύχρωμο συνθετικό παιχνίδι. 34 έγχρωμες και 29 ασπρόμαυρες συνθέσεις θα αποτελέσουν το έργο Τσίρκο, ένα λεύκωμα από λιθογραφίες ένθετες σε χειρόγραφα κείμενα του καλλιτέχνη που θα κυκλοφορήσει, μετά από τέσσερα χρόνια δουλειάς, το 1950.
Ένα άθροισμα άλλοτε μικρών και άλλοτε μεγάλων ιστοριών που ακολουθούν τη διαδρομή της δημιουργίας των 8 καλλιτεχνών που παρουσιάζονται δίπλα στους σπουδαίους συνεργάτες τους. Ίχνη από ανθρώπους, στιγμές, συνεργασίες που διαμόρφωσαν την ταυτότητά τους αλλά και όλα όσα τους κινητοποίησαν σε αυτή τη διαδρομή. Μνήμες λουσμένες με δάκρυα, με ήλιο, με φως, με θάλασσα και με …όνειρο για να επαναλάβουμε κλείνοντας τα λόγια του Miguel Angel Asturias.
