Σε μία από τις απειροελάχιστες σκηνές στην ως τώρα φιλμογραφία του Γιώργου Λάνθιμου (ή μήπως τη μοναδική;), που επιτρέπει σε κάποιον ήρωα ή ηρωίδα του να έρθει απευθείας, κατά μέτωπο και αφιλτράριστα αντιμέτωπος με τη συγκίνηση, που επιτρέπει στον εαυτό του να καταγράψει και να αναπαραστήσει συγκίνηση όχι μέσω λοξών, ημιειρωνικών, ανατρεπτικών, αμφίσημων, αναστοχαστικών του συναισθήματος, ή ψυχικά βίαιων διαδρομών, σε μια σκηνή που (στα δικά μου μάτια τουλάχιστον) ούτε δεύτερη ανάγνωση επιδέχεται ούτε διάφορα επίπεδα έχει, σε μια σκηνή που αυτό που βλέπεις είναι αυτό που βλέπεις και μόνο, η Μπέλα Μπάξτερ τριγυρνώντας στους δρόμους της Λισαβώνας πέφτει πάνω σε μια γυναίκα που τραγουδάει ένα φάδο σε ένα μπαλκόνι. Σταματάει και αρχίζει να την ακούει. Μένει αποσβολωμένη. Είναι η πρώτη της αληθινή επαφή με την τέχνη. Στις εκφράσεις του προσώπου της και στο βλέμμα της εγγράφεται αυτό το εντελώς καινούργιο πράγμα που την έπιασε εντελώς απροετοίμαστη και αιφνιδιάζει μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα και λίγες νότες όλο της το είναι.
Μην το παρακάνουμε, μένουμε εκεί τόσο όσο, cut, μεταφερόμαστε κάπου αλλού, πίσω στις εργοστασιακές λανθιμικές ρυθμίσεις. Ήταν μια εξαίρεση, μια μικρή παρανομία. Και πού αλλού να επέτρεπε και να νομιμοποιούσε αυτή τη χαραμάδα μονοσήμαντου συναισθήματος, αν όχι στην ίδια την τέχνη και την επίδρασή της; Δεν φαίνεται να λογοδοτεί άλλωστε σε κανένα άλλο ιερό, δεν φαίνεται να είναι ταγμένος σε κανέναν άλλο σκοπό που βρίσκεται εκτός της, οι ανησυχίες του και οι σκοποί του εντάσσονται και υπηρετούνται μόνο μέσα της, μόνο μέσα στην ίδια της την ανοιχτωσιά, μόνο μέσα στην ίδια της την ελευθερία, μόνο μέσα στην ίδια της την ανεξαρτησία, μόνο μέσα στο ολόδικό της αποτύπωμα.
Δεν μπορώ να ξέρω και δεν έχει πέσει το μάτι μου σε κάποια σχετική ερωταπάντηση, οπότε μπορεί εννοείται κάλλιστα να κάνω λάθος, θα εικάσω πάντως ότι ο Λάνθιμος δεν μεγάλωσε με fados και δεν ήταν από τα βασικά του ακούσματα. Ο Μπρους Σπρίνγκστιν απ’ την άλλη, ναι, πώς να μην ήταν; Δεν θα δούμε ποτέ στο “Poor Things” το πλοίο να πιάνει Πειραιά, δεν είδαμε ποτέ να στέλνεται στο Λονδίνο η καρτ ποστάλ με την οποία ενημέρωνε ότι ο Παρθενώνας είναι ακόμα σπασμένος. Αν όμως βλέπαμε την Μπέλα να πατάει ελληνικό χώμα και αντί για fados να άκουγε (με έναν μικρό αναχρονισμό αλλά δεν θα τα χαλάσουμε εκεί) ρεμπέτικα, μπορεί και να βρισκόμασταν πιο κοντά σε δικά του ακούσματα, πολύ πιο κοντά σε ό,τι ενδεχομένως είχε συγκινήσει κάποια στιγμή κι εκείνον. Και επίσης, καλλιτεχνικά μιλώντας, θα ήταν και εντελώς θεμιτό. Υπάρχει άλλωστε το προηγούμενο της αριστουργηματικής χρήσης του τραγουδιού του Αττίκ στον «Αστακό».
Αλλά ακόμα κι αν το να πρωτοέρθει η Μπέλα στην επαφή με την επίδραση της μουσικής και των τραγουδιών μέσω των fados ήταν θέμα λειτουργικότητας της ιστορίας και μόνο, εδώ ο Λάνθιμος, είτε εντελώς ηθελημένα, είτε έστω εκ του αποτελέσματος, μας προσφέρει μια ακόμα απόδειξη της οικουμενικότητας της τέχνης. Οι διάφορες τοπικές παραδόσεις, τεχνοτροπίες και είδη και στην περίπτωσή μας οι διάφορες εντός ή εκτός εισαγωγικών εθνικές μουσικές μπορεί να τη διαφοροποιούν, μπορεί κάλλιστα σε έναν Πορτογάλο να μιλάει πολύ περισσότερο ο συγκεκριμένος ήχος και το συγκεκριμένο τραγούδι (ή και αντίστροφα να έχει γεμίσει τόσο μια ζωή το αυτί του, ώστε να αδυνατεί να το ακούσει με παρθένο αυτί και παρθένα εμπειρία), αλλά τελικά η συγκίνηση που προξενεί ένα τραγούδι είναι πανανθρώπινη.
“Neste quarto tão pequeno / Que eu pensava ser só meu / Infiltra-se um tal veneno / Que é a solidão e eu”, οι λέξεις είναι άγνωστες και για την Μπέλα και για μας, ένα μικρό δωμάτιο, εκείνη, η μοναξιά, στη συνέχεια το κρύο, τώρα στο δωμάτιο οι τρεις τους, οι στίχοι σαφώς και μπορούν να να σε πάνε πολύ πιο πέρα, αλλά και η μουσική φτάνει, η φωνή, ο ήχος, η Μπέλα απέναντι σε ένα τραγούδι προσπαθεί να καταλάβει τι είναι αυτό που έχει μόλις πάθει, κι όλοι έχουμε κάποτε βρεθεί στη θέση της, όλοι μας στην παιδική και την εφηβική ηλικία, που η Μπέλα ποτέ δεν πέρασε, έχουμε πιαστεί ξαφνικά αιχμάλωτοι από ένα τραγούδι, του έχουμε παραδοθεί, μας έχει καταλύσει, η τέχνη μας έχει καταλύσει, μια γυναίκα με μια κιθάρα τραγουδά, το ένα άκρο της απλότητας, το άλλο άκρο μια ταινία τέτοιου μπάτζετ, με τη σύνθεση τόσων διαφορετικών παραγόντων, τόσο διαφορετικοί κόσμοι αλλά τελικά και τόσο ίδιοι.
Εκτός από την κυριολεκτική υπάρχουν και οι μεταφορικές πατρίδες, επιλεγμένη δική μου πατρίδα ο κινηματογράφος, για άλλους μπορεί να είναι η λογοτεχνία, η ζωγραφική, το θέατρο, η μουσική, ακόμα πάντως και ανάμεσα σε εκείνους που δεν βρήκαν πατρίδα σε κάποιο συγκεκριμένο είδος τέχνης, ακόμα και ανάμεσα σε όσους εν πολλοίς ζουν ως απάτριδες της τέχνης, δεν υπάρχει κανένας που να μην έχει νιώσει κάποτε στη ζωή του όπως ένιωσε η Μπέλα Μπάξτερ μια μέρα στη Λισαβώνα συναντώντας ξαφνικά ένα τραγούδι.
Προσωπικά δεν μου είναι καθόλου αδιάφορο ότι ο Γιώργος Λάνθιμος είναι Έλληνας, πιθανότατα να νιώθω και περισσότερο καλά με το σινεμά του επειδή είναι Έλληνας, αλλά αυτό είναι ένα έξτρα δώρο και μια έξτρα σύνδεση, η κοινή πατρίδα όλων μας θα έπρεπε να είναι η τέχνη. Μπορούμε να βάζουμε να παίζει και να ξαναπαίζει το “Ο Quarto” της Μπέλα και να παθαίνουμε αυτό που πάθαμε όταν βλέπαμε και ακούγαμε τον Kαετάνο Βελόζο να τραγουδάει στο «Μίλα της», μπορούμε να ξαναβάζουμε Αττίκ και να θυμόμαστε το κυνήγι στον «Αστακό»: «Μήπως τάχα σαν κι εμένα δεν είναι άνθρωποι πολλοί, από μέσα πεθαμένοι κι απ’ όξω ζωντανοί;». Κανείς δεν πεθαίνει από μέσα όσο τα τραγούδια μπορούν ακόμα να τον πιάνουν και να τον μετατρέπουν, έστω και μόνο για όσο διαρκούν, σε ένα πλάσμα ολοκληρωτικά συμφιλιωμένο με την ευαλωτότητά του, ολοκληρωτικά μαγεμένο με την ομορφιά του κόσμου, ολοκληρωτικά ανυψωμένο, ολοκληρωτικά ερωτευμένο με την ανθρωπινότητά του, με το ζωικό εκείνο είδος που μίλησε, τραγούδησε, έφτιαξε ταινίες, έφτιαξε μια πατρίδα πανανθρώπινη.
