Kείμενο – φωτογραφίες: Μεγακλής Ρογκάκος, MA MA PhD
Ο Νίκος Παπαδόπουλος είναι ένας ξεχωριστός καλλιτέχνης. Έχει την επιμονή να ερευνήσει μύχιες πτυχές του κόσμου, αλλά έχει και την υπομονή να τις μεταφέρει καλλιτεχνικά μόνο όταν μεστώσει ο καρπός του μόχθου εντός του. Επομένως, τα έργα του προκύπτουν από βαθιά ανάγκη έκφρασης, ενώ έχουν πάρει τον χρόνο τους για να ωριμάσουν και να παρουσιαστούν σε κατάλληλο πλαίσιο.
Έτσι, η έκθεση με τίτλο Κήπος Σωματιδίων ξεκίνησε με έρευνα το 2015, όταν ο καλλιτέχνης φιλοξενήθηκε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Πυρηνικών Ερευνών – CERN, το πειραματικό κέντρο φυσικής επιστήμης στην Ελβετία. Στόχος των επιστημόνων που εργάζονται εκεί είναι να αναζητήσουν και να εξηγήσουν επιστημονικά όλα όσα συνδέονται με τη θεωρία του Μπιγκ Μπανγκ (Μεγάλης Έκρηξης) και τη δημιουργία του κόσμου. Εκεί ο καλλιτέχνης θέλησε να αποδώσει τα πειραματικά δρώμενα εικαστικά, να φέρει σε διάλογο την επιστήμη με την τεχνολογία και τις τέχνες. Γνώρισε προσωπικά επιστήμονες που ερευνούν μεγάλα ερωτήματα της φυσικής και ευεργετήθηκε από αυτούς ποικιλλοτρόπως. Μέσα από το έργο του επιχειρεί να κατανοήσει και να κάνει κατανοητές επιστημονικές έννοιες της φυσικής που αφορούν τη σύγχρονη ζωή.
Η έκθεση Κήπος Σωματιδίων του Παπαδόπουλου, υπό την εξαιρετική επιμέλεια της Δρος Άννας Καφέτση, αναπτύσσεται σαν ένας περίπατος σε μεγάλο χώρο που περιλαμβάνει εικαστικές εγκαταστάσεις με γλυπτά και έργα μεικτής τεχνικής και ενότητες σχεδίων σε χαρτί και αλουμίνιο. Ο εκθεσιακός χώρος προσφέρεται στους επισκέπτες ως ανοιχτή πρόταση για τη διαδρομή τους. Έτσι το αφήγημα της έκθεσης συντίθεται σε κάθε περίπτωση εκ νέου και εν τη πορεία.
Πρώτο έργο που κεντρίζει την προσοχή είναι η προβολή του βίντεο Περπέτουαλ (Αέναο), που καταγράφει τη δράση του καλλιτέχνη στη διαδραστική σήραγγα του CERN, που ανιχνεύει σωματίδια με τη μορφή στιγμών σε μία πελώρια οθόνη, τον Μάιο του 2015. Σε ένα τελάρο επάνω σε καβαλέτο, με τη βοήθεια ενός μεγεθυντικού φακού και μαρκαδόρων, ο καλλιτέχνης ξαναζωγράφισε με τελείες ό,τι παρουσιαζόταν στην οθόνη.
Το θέμα του σχεδίου μοιάζει με τη γένεση του κόσμου, στον οπισθότυπο του Κήπου των Επίγειων Απολαύσεων του 1490-1500 του Ολλανδού ζωγράφου Τζερόνιμο ντε Μπος (1453-1516), ένα κοσμικό έργο που παρουσιάζει τον Θεό να δημιουργεί τη γη σε διάφανη σφαίρα με ορυκτά και φυτά επάνω σε ύδατα πριν τη δημιουργία του ανθρώπου.
Ο Κήπος σωματιδίων είναι μία σειρά από διάστικτα-διάτρητα σχέδια φιλοτεχνημένα με βελόνα ραπτικής επάνω σε φύλλα αλουμινίου. Αντλούν το θέμα τους από αντίγραφα ταινιών του Θαλάμου Φυσαλίδων (Μπαμπλ Τσέιμπερ) που λειτουργούσε στο CERN από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 έως το 1984. Στα φιλμ αυτά τύπου ακτίνων Χ, καταγράφονταν οι αόρατες στον ανθρώπινο οφθαλμό κινήσεις των σωματιδίων. Οι αφηρημένες εικόνες που παρουσιάζονται σε αυτά τα φιλμ θυμίζουν άνθη.
Ο καλλιτέχνης έπαιξε και με τις αναλογίες. Μεγάλωσε την κλίμακα στα σχέδια των σωματιδίων, ενώ κατασκεύασε από χαρτοπολτό μία μινιατούρα του θαλάμου φυσαλίδων. Επιπλέον, στην έκθεση συμπεριλαμβάνονται ήχοι από τη δημιουργική διαδικασία της καλλιτεχνικής πράξης που κατέγραψε και συνέθεσε ο Θοδωρής Οικονόμου μαζί με τον καλλιτέχνη.
Η ενότητα σχεδίων με τίτλο Η γοητεία της εμμονής βασίζεται σε εξισώσεις του φυσικού-κοσμολόγου Ντιέγκο Μπλας Τεμίνιο, ως απόπειρα μαθηματικής έκφρασης κάποιας ιδέας με την οποία περιγράφεται η φύση. Αυτές οι εξισώσεις ήταν το θέμα συζήτησης που έκανε ο καλλιτέχνης με τον Γιάννη Φλωράκη στο CERN στις 15 Μαΐου 2015, η οποία ηχογραφήθηκε και εκδόθηκε σε βιβλίο με τον ίδιο τίτλο, Η γοητεία της εμμονής, από τις εκδόσεις Ροπή, το 2023.
Ο καλλιτέχνης αποπειράθηκε να εικονοποιήσει τις διαδοχικές εξισώσεις των επιστημόνων από το πεδίο της φυσικής στο πεδίο της τέχνης με τον δικό του τρόπο, στιγματική ζωγραφική σε χειροποίητο χαρτί. Κοινός παρονομαστής στην τέχνη και την επιστήμη αναδείχθηκαν οι έννοιες απλότητα, αλήθεια, κάλλος, οικουμενικότητα και αρμονική ασυμμετρία. Το ίδιο το υλικό οδήγησε τον καλλιτέχνη να παρουσιάσει τα σχέδια με τις εξισώσεις σε μία εγκατάσταση με τελάρα παρόμοια με εκείνα όπου στεγνώνουν τον χάρτο στα ορεινά χωριά του Νεπάλ.
Στις συζητήσεις που είχε με τον φυσικό-κοσμολόγο Ντιέγκο Μπλας Τεμίνιο, ο καλλιτέχνης τού ζήτησε να αντιστοιχίσει αυτό που συνέβη κατά τη διάρκεια του Big Bang με γνωστά ιστορικά γεγονότα, ώστε να περιγράφεται το φαινόμενο με γήινες-απτές αναφορές. Ένα από αυτά ήταν το φαινόμενο Τουνγκούσκα, που έλαβε το όνομά του από την περιοχή όπου ένα μετεωρίτης έπεσε στη Γη, το 1908, και φωτογραφικά καταγράφηκε για πρώτη φορά το 1921. Εντυπωσιάστηκε από τις φωτογραφίες των ξεριζωμένων δένδρων κοντά στη λίμνη Βαïκάλη της Σιβηρίας, αφού οι επιστήμονες από τη διάταξη των κορμών κατάλαβαν ότι επρόκειτο για μετεωρίτη.
Αποφάσισε, έτσι, να δημιουργήσει μία επιδαπέδια εγκατάσταση από κορμούς δέντρων και θραύσματά τους χρησιμοποιώντας χαρτί με προέλευση το Νεπάλ. Για τη δημιουργία αυτών των γλυπτών, έλαβε αποτυπώματα από αληθινά δέντρα στον αρχαιολογικό λόφο του Φιλοπάππου, δίπλα στην Ακρόπολη. Η διαδικασία της αποτύπωσης των κορμών τοποθετώντας το χαρτί απευθείας στο δένδρο-μοντέλο είχε ως αποτέλεσμα το γλυπτό να έχει δύο όψεις, εξωτερική και εσωτερική, που το κάνει ενδιαφέρον και θυμίζει την εις βάθος έρευνα που φέρουν εις πέρας οι επιστήμονες της φυσικής. Από την άλλη, εννοιολογικά η εγκατάσταση αποκτά έναν οικουμενικό χαρακτήρα, γεφυρώνοντας τρεις διαφορετικούς τόπους – το Νεπάλ, τον λόφο Φιλοπάππου και την Τουνγκούσκα.
Ο Άβακας είναι μία διαδραστική εγκατάσταση αποτελούμενη από αριθμητήρια, που παραπέμπει στην πρωτόλεια σχέση του ανθρώπου με τα μαθηματικά και ταξιδεύει το μυαλό σε πρωταρχικές φόρμες υπολογιστών. Αντί για τις κλασικές χάντρες με τις οποίες γίνονται οι πράξεις, ο καλλιτέχνης δημιούργησε λίθους από παπιέ μασέ (πεπιεσμένο χαρτί). Με την επινόηση του άβακα αρχίζει η καταγραφή των μαθηματικών υπολογισμών και κατοχυρώνεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο η μνήμη τους. Εξάλλου από τον άβακα εμπνεύστηκε την υπολογιστική μηχανή «Αίνιγμα» ο Άγγλος μαθηματικός Άλαν Τούρινγκ (1912-1954) κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Τον Νοέμβριο του 2021 ο καλλιτέχνης ταξίδεψε στη Βαρκελώνη για να συναντήσει τον Ντιέγκο Μπλας Τεμίνιο, διακεκριμένο φυσικό-κοσμολόγο στο Ινστιτούτο Υψηλών Ενεργειών της πόλης, τον οποίο είχε γνωρίσει στο CERN. Σκοπός του ταξιδιού ήταν να εκμαιεύσει από τον επιστήμονα έννοιες όσο πιο απλές ως προς τη διατύπωσή τους που αφορούν την επιστήμη της φυσικής, ώστε να γίνουν κατανοητές από έναν καλλιτέχνη και να δημιουργήσει με βάση αυτές μία εικαστική αφήγηση στο μυαλό του. Όταν λοιπόν τον ερώτησε να του περιγράψει την κατάσταση του σύμπαντος προ Μπιγκ Μπανγκ, ανέφερε τη λέξη «σούπα». Δηλαδή το σύμπαν ήταν σε μία κατάσταση ενέργειας με όλα τα γνωστά στοιχεία ανάμεικτα μεταξύ τους. Έτσι ο καλλιτένχνης σκέφτηκε να προσφέρει στο κοινό της έκθεσης μία γευστική σούπα σε τσουκάλι με ειδικά φτιαγμένη συνταγή που τα έχει μέσα αντιπροσωπευτικά υλικά – φυτικά (λάδι, λεμόνι, φύκι) και θαλάσσια (όστρακα-κυδώνια). Καθότι η ασφάλεια του χώρου επιτρέπει την παρουσίαση μόνον εικαστικών έργων, τα συστατικά της σούπας μεταφέρθηκαν με σχέδιο επάνω σε χειροποίητα πορσελάνινα πιάτα.
Η σειρά έργων με τίτλο Ευχαριστώ αναφέρεται στην προσωπική επαφή που ανέπτυξε ο καλλιτέχνης με τους επιστήμονες του CERN. Μία σειρά σχεδίων με γραφίτη και μελάνη απεικονίζουν επιστολικό δελτάριο για το τυπογραφείο. Τα σχέδια αυτά στήθηκαν όπως μία σελίδα που σχεδιάζει ένας γραφίστας στο πρόγραμμα Ιλουστρέιτορ, δείχνοντας αμφότερες τις όψεις του δελταρίου. Στον οπισθότυπο σχεδίασε τον επιστήμονα που αφιέρωσε χρόνο για την εκπαίδευσή του σε μορφή γραμματοσήμου, ενώ στον εμπροσθότυπο φαίνεται το αντικείμενο της εργασίας του. Έτσι εξέφρασε με τιμή την ευγνωμοσύνη του στους σημαντικούς ανθρώπους του CERN, που, ενώ δεν τους απασχολεί η υστεροφημία, αξίζουν να γίνουν γραμματόσημο.
