Η αυτοπροσωπογραφία του Χρόνη Μπότσογλου όταν ήταν νέος, χωρίς το χαρακτηριστικό του μουστάκι, είναι «παγωμένη» στην οθόνη παρουσίασης του καφέ στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. Στης Αθήνας. Στο πιο νέο «συνοικιακό» και ταυτόχρονα λόγω της Συλλογής του διεθνές Μουσείο που διαθέτουμε στην Αθήνα, κι αφού μίλησα για συνοικία, εννοώ συγκεκριμένα πως το συναντάμε περπατώντας απλώς στη γειτονιά του Παγκρατίου. Εκεί λοιπόν το ραντεβού δόθηκε για τη Συνέντευξη Τύπου κατά την οποία ανακοινώθηκαν οι δύο νέες μεγάλες εκθέσεις του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή.
Ξεκινώντας από την Άνδρο στην ανακοίνωση για τη νέα έκθεση ένα όνομα αρκεί και λέγεται Χρόνης Μπότσογλου εξού και η εικόνα του, και ο τίτλος συνεχίζει ως εξής: «Η αδιάλλακτη ειλικρίνεια της ενσυναίσθησης». Επόμενος τίτλος που αφορά το Μουσείο στην Αθήνα αυτή τη φορά: «Η τέχνη του πολλαπλού στη Συλλογή του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή». Εδώ θέλει παραπάνω επεξήγηση αρκεί και πάλι να παραθέσω τα ονόματα των 8 μεγάλων καλλιτεχνών του 19ου και 20ου αιώνα, των οποίων θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε όχι μία αλλά πολλές πλευρές των έργων τους που δεν έχουμε ξαναδεί και είναι οι: Maillol, Toulouse-Lautrec, Matisse, Léger, Picasso, Braque, Miró και Balthus.
Η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή, όπως πάντα απολαυστική στην παρουσίαση, σαν να παρακολουθείς κανονικά μάθημα ιστορίας τη τέχνης στο αμφιθέατρο, παρουσίασε τις δύο νέες εκθέσεις ξεκινώντας από αυτή της Άνδρου κι ευχαριστώντας πρώτα τη σημαντική συμβολή της οικογένειας του Μπότσογλου για την έκθεση, και ειδικότερα της Ελένης, εκείνης που συναντάμε τόσες πολλές φορές στα έργα του, συζύγου του καλλιτέχνη, η οποία και μάλιστα βρισκόταν στον χώρο του Μουσείου με μία ευγένεια στο πρόσωπό της, όπως αυτή που φαντάζομαι ακριβώς θα είχε και στον ίδιο τον σύντροφο ζωής της, τον Χρόνη Μπότσογλου.
«Μία αναδρομική έκθεση με πάνω από 100 έργα», μας ενημερώνει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, «τα οποία θα σας ταξιδέψουν σε σχεδόν 65 χρόνια καλλιτεχνικής πορείας, με πρώτο έργο του 1953 και το τελευταίο του 2018. Θα δείτε πολύ αντιπροσωπευτικά του έργα αλλά και έργα που θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά, μαζί και με ανέκδοτο φωτογραφικό αρχείο». Παίρνοντας μια γεύση, και για να φανταστούμε κάπως πώς θα είναι αυτή η έκθεση ξεχωρίζω κάποια από αυτά που η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau μας περιέγραψε σε σχέση με τη διάρθρωση και το περιεχόμενό της:
Χωρισμένη σε «ζωγραφικά κεφάλαια», ακριβώς όπως τα ονόμαζε ο ίδιος ο Μπότσογλου, καθώς έτσι λειτουργούσε, με θεματικές που τον ενδιέφεραν, και περνούσε από τη μία στην άλλη ή επανερχόταν σε κάποιες. Έτσι ακριβώς θεματικά λοιπόν αποφάσισαν να παρουσιάσουν την καλλιτεχνική του πορεία σε αυτή τη μεγάλη αναδρομική έκθεση, σεβόμενοι και τη θέλησή του και τον τρόπο του.
Η έκθεση, ξεκινάει με τα Τοπία του, τα οποία και θεωρούσε τη μεγαλύτερη πρόκληση ενώ θα ασχοληθεί σοβαρά, σχετικά αργά, όταν πια έχει μπει στην έβδομη δεκαετία της ζωής του. Επηρεασμένος από τα τοπία του Cézanne, είχε σκεφτεί ότι αυτή τη θεματική θα την αφήσει όταν θα έρθει ο χρόνος, όταν θα μπορεί. Βλέπουμε έτσι τοπία από νησί, τα καλοκαίρια όχι της Άνδρου αλλά αυτά στο Πετρί της Λέσβου, εκεί που βρήκε το δικό του όρος Σαιντ-Βικτουάρ.
Στη μεγάλη αναδρομική φυσικά θα δούμε και Νεανικά του έργα, πολλά από αυτά για πρώτη φορά, αφού ο Μπότσογλου ήταν ένα πρώιμο και μεγάλο ταλέντο. Σχεδίαζε από έξι χρονών μόλις, ενώ εξέθεσε τα πρώτα έργα του στην ηλικία των δεκαπέντε. Παρά τις περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες της οικογένειας, οι γονείς του τον ενθάρρυναν να ζωγραφίζει και να γράφει. Είχε έναν πατέρα τον οποίο θαύμαζε και σεβόταν και ο οποίος τον βοήθησε σε κάθε βήμα του. Με το που έρχεται στην Αθήνα και κάνει το προπαρασκευαστικό έτος γίνεται δεκτός στην τάξη του Γιάννη Μόραλη. Οι γονείς έτσι γίνονται οι κεντρικοί άξονες στα πρώιμα έργα του με την τεχνική της φωτογραφίας σε αυτά, και χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο του Ο Συνταξιούχος. Θέλησε έτσι να προσαρμόσει την καθημερινότητα και να εντάξει την πραγματικότητα και τα νέα δεδομένα στην τέχνη του. Ένα ακόμη πολύ σημαντικό έργο είναι το μικρό αλλά πολύ δυνατό έργο του «Έγκυος».
Ξεχωριστή ενότητα θα έχουν και τα Ερωτικά του έργα, τα οποία θα παρουσιάζονται σε μια πιο μικρή αίθουσα του Μουσείου στην Άνδρο, έργα που είναι τολμηρά, γιατί έτσι τα ήθελε ο Μπότσογλου, αφού ο ερωτισμός ήταν κεντρικός άξονας της τέχνης του. Ξεκίνησε να ασχολείται από τη δεκαετία του ’80 αλλά το 2006 είναι, όταν παίρνει την απόφαση να εξερευνήσει όλη την ερωτική τέχνη από τους αρχαίους Έλληνες, τους Ιάπωνες στους Ινδούς, φέρνοντάς τη σε εμάς.
Φυσικά θα συναντήσουμε και τα πιο χαρακτηριστικά του έργα, από τις αρχές του ’80, όταν θα φύγει στη Μυτιλήνη, και θα περνάει αρκετό χρόνο εκεί για συνεχόμενα καλοκαίρια δουλεύοντας σαν ασκητής σε ένα εγκαταλελειμμένο λιοτρίβι. Ο άνθρωπος πλέον βρίσκεται στο κέντρο της τέχνης του. Πολλές αυτοπροσωπογραφίες θα δούμε στην έκθεση, και όλα τα γυμνά του Μπότσογλου ενώ εδώ ξεκινάνε και οι Αναφορές του, αφού φαίνεται το πέρασμα του Φράνσις Μπέικον στον τρόπο που δημιουργεί το σώμα και το χρώμα, δίνοντάς τα πιο συγκλονιστικά και δυνατά του έργα που αγγίζουν τον άνθρωπο. Κι εδώ η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau τονίζει τον «αδιάλλακτο» Μπότσογλου, που βαθιά αγαπάει τον άνθρωπο, όπως το λέει και το γράφει και ο ίδιος: «Αγαπώ το ανθρώπινο σώμα, αγαπώ τους ανθρώπους», αποτυπώνοντας το σώμα όπως ακριβώς το βλέπει αλλά με αγάπη, δίχως να το ωραιοποιεί.
«Η αδιάλλακτη ειλικρίνεια της ενσυναίσθησης» είναι κάτι που επισημαίνει η επιμελήτρια τονίζοντας πόσο ανοιχτός ήταν ο Μπότσογλου, «πάντα αληθινός», λέει χαρακτηριστικά η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, έχοντας παραδώσει γραπτά χωρίς να κάνει καμία αλλαγή σε αυτά κατά τη διάρκεια του χρόνου και αυτή η ειλικρίνεια βρίσκεται στη βάση του έργου του», με όλα τα δημιουργήματά του να είναι καμωμένα από βαθιά αγάπη για τη φύση και τον άνθρωπο.
Από την Άνδρο στην καλοκαιρινή Αθήνα η νέα αυγουστιάτικη έκθεση «Μνήμες λουσμένες στο όνειρο – Η τέχνη του πολλαπλού στη Συλλογή του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή» είναι μία πολύ ξεχωριστή έκθεση καθώς δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο στην αθέατη πλευρά της συνεργασίας των άγνωστων, εκτός από τον Tériade, σχεδόν σε όλους μας, τεχνιτών (Ambroise Vollard, Aimé, Marguerite και Adrien Maeght, Fernand Mourlot και Suzanne Ramié) με οκτώ κορυφαίους καλλιτέχνες για τη δημιουργία έργων τους μέσα από διάφορες τεχνικές.
Έτσι συγκεντρώθηκαν περίπου ενενήντα λιθογραφίες, γκραβούρες και κεραμικά από τη Συλλογή του Ιδρύματος και το περιεχόμενό της είναι τόσο ειδικό αλλά ενδιαφέρον στην προσέγγιση, αφού πραγματεύεται τον πρωταρχικό ρόλο του πολλαπλού στη μοντέρνα και σύγχρονη τέχνη. Μία έκθεση που θα φωτίσει μέσα από έργα τα πλεονεκτήματα που προσέφεραν στους καλλιτέχνες οι διάφορες τεχνικές του πολλαπλού: αφήνοντας δηλαδή τη μοναξιά του ατελιέ τους για να συνεργαστούν με τεχνίτες, ενώ θα δούμε και έργα που συνυπάρχουν και με γραπτά κείμενα πεζογράφων ή ποιητών.
Στην έκθεση θα δούμε σημαντικά έργα που εμπορικά δεν έχουν τη σημασία της Συλλογής αλλά δείχνουν σημαντικό κομμάτι της τέχνης των ζωγράφων: Maillol, Toulouse-Lautrec, Matisse, Léger, Picasso, Braque, Miró, Balthus. Οι επισκέπτες της έκθεσης θα μπορέσουν να ανακαλύψουν, μεταξύ άλλων, ολόκληρα τα λευκώματα: Οι μαιτρ του σχεδίου – Aristide Maillol, Δώδεκα λιθογραφίες του Lautrec, Τσίρκο του Léger, Η Θεογονία του Ησίοδου, εικονογραφημένη (στα ελληνικά) από τον Braque, Ανεμοδαρμένα ύψη της Emily Brontë, έτσι όπως τα φαντάστηκε ο Balthus. Όσο για τους Matisse, Picasso και Miró, αποδεικνύουν για μια ακόμη φορά τον αποφασιστικό ρόλο που έπαιξαν στην ανάπτυξη της χαρακτικής και της κεραμικής κατά τον 20ο αιώνα.
Ξεχωρίζοντας κάποια από αυτά που άκουσα στην παρουσίαση δεν μπορώ να μην αναφέρω τη σταθερή αξία της Μπελ Επόκ και τον Henri de Toulouse-Lautrec, ο οποίος ασχολήθηκε σε όλη τη ζωή του με τη λιθογραφία, ένα είδος που του προσέφερε μεγάλη ελευθερία έκφρασης, με τα γνωστά του θέματα: τα καφωδεία με τις τραγουδίστριες, τις χορεύτριες και τις ηθοποιούς, τους οίκους ανοχής, τους ιππικούς αγώνες.
Τα «Τζαζ» κολάζ του Matisse με το ομώνυμο λεύκωμα να αποτελεί τη μήτρα των περισσότερων μεγάλων μελλοντικών έργων του, όπως το παρεκκλήσι στο Βανς. Το λεύκωμα θα ασκήσει επίσης σημαντική επιρροή στους ομότεχνούς του, ιδιαίτερα στους Mark Rothko και David Hockney. Για την ιστορία ο Matisse αρχίζει να δημιουργεί έργα χρησιμοποιώντας ψαλιδισμένα χρωματιστά χαρτιά ήδη από το 1930. Αλλά μόνο το 1943 αυτή η τεχνική θα αποκτήσει πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις, όταν ο Tériade, με τον οποίο έχει συνεργαστεί ήδη για το περιοδικό Verve, ανακαλύπτει τα κολάζ του. Εκείνη την εποχή ο Matisse ζει στους λόφους της Νίκαιας και η κατάσταση της υγείας του δεν του επιτρέπει να δουλεύει παρά ξαπλωμένος στο κρεβάτι τον περισσότερο καιρό. Ο Tériade εντυπωσιάζεται τόσο πολύ από εκείνες τις ψαλιδισμένες μορφές από φύλλα χαρτιού ζωγραφισμένα με γκουάς, που προτείνει στον Matisse να δημιουργήσει ένα «βιβλίο-λουλούδι», το οποίο θα είναι συνδυασμός μιας σειράς συνθέσεων αυτού του είδους και χειρόγραφου κειμένου.
Το «Τσίρκο» του Fernand Léger, όταν ο ζωγράφος διαλέγει να ασχοληθεί με τον κόσμο του τσίρκου δίνοντας εντυπωσιακά έργα και αποφασίζει να γράψει ο ίδιος το κείμενο, το οποίο θα διακοσμούν αποκλειστικά πρωτότυπες λιθογραφίες. Δημιουργεί 34 έγχρωμες και 29 μαυρόασπρες συνθέσεις για το Τσίρκο, οι οποίες μπαίνουν ένθετες σε ένα χειρόγραφο γραμμένο με λεπτό και πλατύ γραφικό χαρακτήρα, παρόμοιο με αυτόν στο Τζαζ του Matisse. Με τη διαφορά ότι ενώ ο τελευταίος βλέπει το γραπτό μέρος ως παρελκόμενο της εικόνας, χρήσιμο για την ισορροπία του συνόλου, ο Léger, ο οποίος διαθέτει ένα συγγραφικό και ρητορικό ταλέντο σπάνιας απλότητας, θα αξιοποιήσει την έκδοση για να αποτίσει έναν πραγματικό φόρο τιμής, λογοτεχνικό όσο και καλλιτεχνικό, στο τσίρκο.
Ο Georges Braque και η εικονογραφημένη Θεογονία του Ησίοδου, η οποία εκδίδεται σε εκατόν πενήντα αντίτυπα το 1955: με έργα «συχνά πλαισιωμένα από σχολαστικά δουλεμένα κάδρα, εντυπωσιάζουν τον θεατή με τη φαινομενική τους απλότητα, που αν την παρατηρήσουμε προσεκτικότερα θα δούμε ότι κρύβει το ουσιαστικό μέλημα του καλλιτέχνη για τη μορφή, για την ισορροπία ανάμεσα σε καμπύλες και ευθείες, ανάμεσα στο γεμάτο και στο άδειο».
Ο Joan Miró όταν δημιουργεί σχεδόν 1.800 πρωτότυπες λιθογραφίες και γκραβούρες, για τις οποίες λίγο πριν τον θάνατό του, θα αναγνωρίσει λέγοντας: «Για εμένα, η γκραβούρα είναι κορυφαίο μέσο έκφρασης. Υπήρξε ένα μέσο απελευθέρωσης, διεύρυνσης, ανακάλυψης». Στην έκθεση θα δούμε τα έργα: Σύνθεση, Σύνθεση IIII και Σύνθεση IIIIIII -αντίτυπα εκτός εμπορίου και σε αυτά ο Miró δηλώνει για μια ακόμη φορά την ιδιαιτερότητά του, καθιστώντας την επισήμανση «H.C.» (εκτός εμπορίου) –η οποία συνήθως «εκτοπίζεται» στις άκρες μιας σύνθεσης– ένα από τα στοιχεία-κλειδιά των χαρακτικών του. Τα γράμματα H και C, καθώς και οι τελείες που τα χωρίζουν, έχουν προστεθεί με μολύβι και έχουν ενσωματωθεί στο εντελώς προσωπικό, ρευστό και καθαρό γραφιστικό σύμπαν του καλλιτέχνη, κάνοντας έτσι αυτές τις γκραβούρες πρωτότυπα έργα, εντελώς ξεχωριστά από τα αδελφά τους δοκίμια, αν και απόλυτα ίδια σε όλα τα άλλα σημεία.
Για το τέλος άφησα τον Balthus όταν ανάμεσα στο 1933 και το 1935, σε ηλικία 25 ετών, επιλέγει να εικονογραφήσει τα Ανεμοδαρμένα ύψη της Emily Brontë. Σχεδιάζει με μολύβι περισσότερες από πενήντα σπουδές, με τις οποίες περιγράφει συγκεκριμένα αποσπάσματα του κειμένου. Η γοητεία που του ασκεί αυτό το μυθιστόρημα, το οποίο είχε ανακαλύψει στα 14 χρόνια του, τον ωθεί να παραλληλίσει την ιστορία της Cathy και του Heathcliff με τη δική του σχέση με τη μέλλουσα σύζυγό του Antoinette de Watteville, η οποία εκείνη την περίοδο ήταν αρραβωνιασμένη με άλλον άνδρα. Ορισμένες από τις συνθέσεις θα του εμπνεύσουν κορυφαίους πίνακες, όπως Η τουαλέτα της Cathy και Τα τέκνα Blanchard. Η επιτυχία, αλλά και το σκάνδαλο, της πρώτης ατομικής του έκθεσης στην γκαλερί Pierre το 1934 επιτρέπει στον Balthus να δει, ήδη από το 1935, οκτώ από αυτά τα έργα να δημοσιεύονται στην επιθεώρηση Minotaure, κατόπιν προτροπής του Tériade και του εκδότη Albert Skira. Αλλά θα πρέπει να έρθει το 1989 και η πρόταση των εκδόσεων Séguier για να μπορέσει ο καλλιτέχνης να παρουσιάσει δώδεκα από εκείνα τα προσχέδια, μεταφερμένα σε λιθογραφίες, δίπλα σε αποσπάσματα του μυθιστορήματος της Brontë. Ο καλλιτέχνης θα γράψει σχετικά: «Θέλω να βάλω μέσα σ’ αυτά πολλά πράγματα, τρυφερότητα, παιδιάστικη λαχτάρα, όνειρα, αγάπη, θάνατο, σκληρότητα, έγκλημα, βία, κραυγές μίσους, ουρλιαχτά και δάκρυα».
Όλες αυτές οι ιστορίες και φυσικά κι άλλες θα μπορέσουμε να τις δούμε στην έκθεση της Αθήνας, μαθαίνοντας για τεχνίτες και άλλες τεχνικές που επηρέασαν σημαντικά το έργο μεγάλων ζωγράφων, και ακριβώς λόγω και της τόσο ειδικής αυτής θεματικής η έκθεση θα συνοδεύεται από γλωσσάριο, το οποίο πιστεύω θα είναι φοβερά χρήσιμο, μαθαίνοντας ή ρίχνοντας τη ματιά μας και σε πιο τεχνικά θέματα. Το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή έχει να προτείνει δύο πολύ ενδιαφέρουσες εκθέσεις, με εκκίνηση το καλοκαίρι, είτε καλοκαίρι στο νησί, είτε καλοκαίρι στο Παγκράτι. Εύχομαι και τα δύο…
Info εκθέσεων
ΧΡΟΝΗΣ ΜΠΟΤΣΟΓΛΟΥ | Η αδιάλλακτη ειλικρίνεια της ενσυναίσθησης | Άνδρος, 2 Ιουλίου – 1 Οκτωβρίου 2023 | Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά 11.00-15.00 και 18.00-21.00, Δευτέρα 11.00-15.00
ΜΝΗΜΕΣ ΛΟΥΣΜΕΝΕΣ ΣΤΟ ΟΝΕΙΡΟ Η τέχνη του πολλαπλού στη Συλλογή του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή | 5 Αυγούστου-3 Δεκεμβρίου 2023 | Ώρες λειτουργίας: Τετάρτη-Πέμπτη & Σάββατο-Δευτέρα 10.00- 18.00-21.00, Παρασκευή 10.00-20.00
