Είκοσι χρόνια τώρα, χτίζει έναν προσωπικό κόσμο με έντονα εικαστικά στοιχεία. Η σκηνοθέτρια και χορογράφος Ζιζέλ Βιέν μάς πρωτοσυστήθηκε το 2018 με την παράσταση ”Crowd”, ένα έργο για τη σκοτεινή σχέση ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό συναίσθημα. Το φετινό καλοκαίρι, στο Φεστιβάλ Αθηνών θα παρουσιάσει το καθηλωτικό ”L’Étang” (Η λίμνη), όπου καταπιάνεται με το δυσλειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον. Μια παράσταση που έκανε πρεμιέρα το 2021 στο Théâtre de Vidy-Lausanne (Ελβετία), βασισμένη στο σύντομο θεατρικό ”Der Teich” («Η λίμνη») του Ρόμπερτ Βάλζερ.
Η λίμνη είναι ένα οικογενειακό δράμα που ξεχωρίζει από το υπόλοιπο έργο του Ρόμπερτ Βάλζερ (1878-1956) καθώς πρόκειται για ένα βαθιά προσωπικό του κείμενο που ο νεαρός τότε συγγραφέας είχε δώσει στην αδελφή του και το μοναδικό που θα γράψει ποτέ στα ελβετικογερμανικά.
Πρόκειται για την ιστορία ενός παιδιού που νιώθει ότι δεν το αγαπά η μητέρα του και, στο απόγειο της απελπισίας του, προσομοιώνει την αυτοκτονία για να επαληθεύσει την αγάπη που του τρέφει. Ποια είναι τα πραγματικά ζητήματα εδώ; Τι παίζεται μεταξύ των γραμμών και επί σκηνής; Ποια είναι τα διάφορα επίπεδα γλωσσών, από τις αφηγήσεις μέχρι τις λέξεις, αρθρωτές ή μη, που συνθέτουν την αντίληψή μας, την κατανόηση και τις ανταλλαγές μας;
Αμφισβητώντας τις συμβάσεις του θεάτρου και της οικογένειας, «Η λίμνη» θέτει κυρίως το ερώτημα, σχετικά με αυτό που βλέπουμε – την κοινή αναπαράσταση της πραγματικότητας, τον κοινωνικό κανόνα.
Η Βιέν δημιουργεί ένα δυνατό ψυχολογικό δράμα φωτίζοντας τους ενοχλητικούς υπαινιγμούς του Βάλζερ – για την παιδική κακοποίηση, την αιμομιξία και το οικογενειακό τραύμα.
Μερικές μέρες προτού έρθει στην Ελλάδα, μιλήσαμε για την παράσταση, το σκηνοθετικό της βλέμμα και την αγάπη της για τη μουσική.
Τι σας τράβηξε την προσοχή σε αυτό το έργο του Ρόμπερτ Βάλζερ;
Όπως οι συγγραφείς Annie Ernaux, Kaoutar Harchi και άλλοι συγγραφείς που αγαπώ, ο Walser αφηγείται τις πολιτικές και κοινωνικές μας ιστορίες μέσα από οικείες εμπειρίες. Θαυμάζω τη γραφή του Robert Walser εδώ και πολύ καιρό και όταν ανακάλυψα το ”L’ Etang”, μου φάνηκε προφανές, βασιζόμενη αρχικά στη διαίσθηση, να ανεβάσω αυτό το κείμενο, μια ανησυχητική αμφισβήτηση των συναισθημάτων, της τάξης, της αταξίας, των σχέσεων εξουσίας και του τι τελικά συνιστά την κανονικότητα – και του τρόπου με τον οποίο αυτό το οικογενειακό δράμα αντανακλά τη βία της κοινωνικής νόρμας που εγγράφεται στα σώματά μας.
Ο δυνατός χώρος ερμηνείας και σκηνοθεσίας, που ανοίγεται από το κείμενο και το υποκείμενο που προσφέρει αυτή η γραφή, είναι ιλιγγιώδης. Τα θεατρικά έργα που με διεγείρουν περισσότερο είναι εκείνα που δεν είναι προφανές ότι μπορούν να σκηνοθετηθούν καλώντας μας να αμφισβητήσουμε την αντίληψή μας, ακόμη και μέσα από τις τυπικές τους δυσκολίες.
Ποια ήταν η κύρια δύναμη που σας έκανε να θέλετε να το προσαρμόσετε;
Το ”L’ Etang”, όπως και όλο το έργο του Walser, μέσω της χιουμοριστικής, ευαίσθητης και ανατρεπτικής γραφής, αμφισβητεί και επικρίνει τις σχέσεις εξουσίας, την κοινωνική τάξη και τους κανόνες. Αυτό αφορά τη σχέση του κυριαρχούμενου, ο οποίος έχει πάντα τον κεντρικό ρόλο στο έργο του, με τον κυρίαρχο. Ο κυριαρχούμενος έχει μια ευαίσθητη, στοχαστική και γνήσια ανατρεπτική οπτική της κατάστασης. Χαρακτηρίζει την αναγκαιότητα των κυριαρχούμενων για ανάλυση και ανάπτυξη της γνώσης λόγω της θέσης τους, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο η εξουσία δημιουργεί ηλίθιους κυριαρχούμενους.
Ο χώρος προβληματισμού που ανοίγει αυτό το κείμενο στη σκηνοθεσία πρέπει να αμφισβητήσει την τάξη που δικαιολογείται από μια κανονικότητα, την τυπική του θεάτρου και της οικογένειας. Όπως ένας βερνικωμένος πίνακας που ραγίζει, το ”L’ Etang” ανοίγεται στο παιχνίδι των αβύσσων και του χάους. Αγαπώ τη ζωντανή παράσταση, εξερευνώ την παρούσα στιγμή της πραγματικότητας στην πυκνότητά της, στην πιο ζωντανή της μορφή, την εντατικοποίηση της εμπειρίας και τη συναισθηματική εμπειρία του χρόνου. Και το να είσαι ζωντανός είναι το αντίθετο από το να είσαι αναισθητοποιημένος στις δομές μας – είναι να θέτεις βαθιά και γνήσια υπό αμφισβήτηση τόσο αυτές τις δομές όσο και την αντίληψή μας.
Πώς μεταφράζονται αυτά τα ζητήματα στη σκηνοθεσία;
Με την αντιπαράθεση διαφορετικών επιπέδων ερμηνείας, τα οποία μπορεί ακόμη και να βρίσκονται σε ένταση ή να αντιφάσκουν μεταξύ τους. Με την αντιπαράθεση διαφορετικών τυπικών γλωσσών, δηλαδή διαφορετικών υποθέσεων ανάγνωσης του κόσμου. Προκαλώντας την αμφισβήτηση των σημείων που χρησιμοποιούνται στην καρδιά της σκηνοθεσίας και κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής της. Με το να υποβάλλονται σε εμπειρίες όπου το σώμα αμφισβητεί τη λογική, με το να πειραματίζονται και να προκαλούν ατέλειες και ρωγμές στην ανάγνωση του κόσμου, διότι, όπως αναλύει το ζήτημα ο Bernard Rimé στο εμπνευσμένο κείμενό του «Τα συναισθήματα στην υπηρεσία της πολιτισμικής κατασκευής”, “(…) τα συναισθήματα είναι καταστάσεις που σηματοδοτούν ατέλειες στα συστήματα πρόβλεψης του υποκειμένου, ή με άλλα λόγια, σε πτυχές των μοντέλων του υποκειμένου για το πώς λειτουργεί ο κόσμος».
Στη δική μου σκηνοθεσία του ”L’ Etang”, για να συνοψίσω, υπάρχουν πολλά επίπεδα ερμηνείας, τρία από τα οποία είναι τα πιο εύκολα κατανοητά. Το πρώτο είναι η ίδια η ιστορία, όπως διαβάζεται κυριολεκτικά. Το δεύτερο, το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι αρκετά προφανές, υποθέτει ένα πρόσωπο που φαντάζεται, φαντασιώνεται αυτή την ιστορία, με τρόπο που μοιάζει περισσότερο με την εμπειρία που θα μπορούσε να έχει ο ίδιος ο Walser από το κείμενό του – με μια σκηνοθεσία που υπενθυμίζει τη σχέση μας με τη φαντασία, της οποίας η ποιότητα και η πυκνότητα των εντυπώσεων, καθώς και η αντίληψη που έχουμε γι’ αυτές, είναι ακανόνιστες: ορισμένα στοιχεία είναι εξαιρετικά ακριβή και ζωντανά, ενώ άλλα είναι πιο θολά ή και απόντα.
Αυτές οι διαφορές στην αντίληψη μπορούν να γίνουν ορατές, αισθητές, με διάφορους τρόπους επί σκηνής, για παράδειγμα μέσω διαφορετικών βαθμών σωματικής ενσάρκωσης και αποσωμάτωσης.
Επίσης, μέσω της επεξεργασίας των χρονικοτήτων που είναι πολύ χαρακτηριστικές στη δημιουργία της κίνησης, της μουσικής, του φωτός και του χώρου, καθώς και της ερμηνείας του κειμένου, και οι οποίες μεταφέρουν ιδιαίτερα την αισθητηριακή αντίληψη του χρόνου. Οι διαφορετικές χρονικότητες συμμετέχουν σε αυτή την πολυεπίπεδη σύνθεση, η οποία επιτρέπει την τυπική τους άρθρωση και την ανάπτυξη της εμπειρίας του παρόντος, μεταξύ του πραγματικού και του φανταστικού, που συγκροτείται ιδίως από τη μνήμη, το παρελθόν και το προσδοκώμενο μέλλον.
Και έπειτα το τρίτο επίπεδο, το οποίο είναι αυτό που βλέπουμε αν δεν ακολουθήσουμε τις συμβάσεις του θεάτρου: δύο ηθοποιοί, η Adèle Haenel και η Julie Shanahan, και δεκαπέντε κούκλες σε φυσικό μέγεθος μέσα σε ένα λευκό κουτί, οι οποίες ερμηνεύουν το έργο του Robert Walser. Είναι πάντα αρκετά εκπληκτικό να ανακαλύπτεις ότι αυτό που δέχεται κανείς ως ορατό σε σχέση με αυτό που βλέπει, καθορίζεται από τις συμβάσεις της ανάγνωσης. Στο θέατρο, το βλέμμα εξαρτάται από τις πολιτισμικές μας κατασκευές. Και αυτό ισχύει και έξω από το θέατρο. Το ξέρουμε αυτό, κι όμως το να βάλουμε αυτές τις κατασκευές σε μια προοπτική, και να τις αποδομήσουμε, είναι μια πολύπλοκη άσκηση.
Γι’ αυτό πιστεύω ότι είναι απαραίτητο να θέσουμε με επιτυχία υπό αμφισβήτηση τις αντιληπτικές μας συνήθειες. Ελπίζοντας ότι, η καλλιτεχνική εμπειρία, η αναγκαία δημιουργία νέων μορφών, και άρα νέων αναγνώσεων και εμπειριών του κόσμου, μπορεί να μας επιτρέψει να αμφισβητήσουμε και να κλονίσουμε την ψευδοπραγματικότητα, αποτέλεσμα της δημιουργίας μιας κοινής αναπαράστασης της πραγματικότητας, ενός κοινωνικού κανόνα.
Τι υπερισχύει περισσότερο στην προσωπική σας δουλειά: το μήνυμα που θέλετε να επικοινωνήσετε ή η αισθητηριακή διέγερση μέσω έντονων οπτικών στοιχείων;
Με τους συνεργάτες μου, όταν μοιραζόμαστε το έργο με το κοινό, μοιραζόμαστε μια διαδικασία σκέψης σε όλες τις μορφές της, από την πιο αισθητηριακή σωματική εμπειρία μέχρι την πιο θεωρητική.
Φαντάζομαι πόσο προκλητική πρέπει να είναι η επιλογή ενός έργου. Πώς αλήθεια επιλέγετε ένα έργο κάθε φορά; Ποια τα κριτήρια;
Η δημιουργία έργων είναι μια μακρά διαδικασία σκέψης που συνδυάζει την εμπειρία και τη θεωρία, ή για να το πω καλύτερα, που ξεκινά από τη φυσική εμπειρία της θεωρίας. Η σκέψη είναι μια ευαίσθητη και φυσική εμπειρία. Είναι ζωτικής σημασίας να εφεύρουμε τρόπους σκέψης που μας επιτρέπουν να σκεφτόμαστε, με την εφεύρεση άλλων γλωσσών, τρόπων έκφρασης. Έτσι, δεν επιλέγω κάθε φορά ένα έργο, συμμετέχω σε μια πολύ μακρά διαδικασία εργασίας και σκέψης, οπότε κάθε έργο είναι σαν ένα διαφορετικό κεφάλαιο αυτού του έργου.
Η καταπληκτική ποιήτρια και θεωρητικός Audre Lordre στο κείμενό της «Η ποίηση δεν είναι πολυτέλεια», βρίσκει αυτά τα λόγια που για μένα συντονίζονται απόλυτα με τη δημιουργική διαδικασία, το πώς την αγκαλιάζω: Για τις γυναίκες, λοιπόν, η ποίηση δεν είναι πολυτέλεια. Είναι μια ζωτική αναγκαιότητα της ύπαρξής μας. Διαμορφώνει την ποιότητα του φωτός μέσα στο οποίο προεξοφλούμε τις ελπίδες και τα όνειρά μας προς την επιβίωση και την αλλαγή, που πρώτα γίνονται γλώσσα, μετά ιδέα και μετά πιο απτή πράξη.
Η ποίηση είναι ο τρόπος με τον οποίο βοηθάμε να δοθεί όνομα στο ανώνυμο. Οι πιο μακρινοί εξωτερικοί ορίζοντες των ελπίδων και των φόβων μας είναι φτιαγμένοι από τα ποιήματά μας, λαξευμένοι από τις βραχώδεις εμπειρίες της καθημερινότητάς μας.
Καθώς γίνονται γνωστά και αποδεκτά από εμάς τους ίδιους, τα συναισθήματά μας και η ειλικρινής εξερεύνησή τους γίνονται καταφύγια, φρούρια και χώροι γέννησης των πιο ριζοσπαστικών και τολμηρών ιδεών, το σπίτι της διαφοράς που είναι τόσο απαραίτητο για την αλλαγή και την εννοιολόγηση κάθε ουσιαστικής δράσης.
Αυτή τη στιγμή, θα μπορούσα να αναφέρω τουλάχιστον δέκα ιδέες που κάποτε θα τις έβρισκα απαράδεκτες ή ακατανόητες και τρομακτικές, εκτός αν προέκυπταν μετά από όνειρα και ποιήματα. Αυτό δεν είναι άσκοπη φαντασίωση, αλλά η αληθινή έννοια του «μου φαίνεται σωστό». Μπορούμε να εκπαιδεύσουμε τους εαυτούς μας να σέβονται τα συναισθήματά μας και να τα πειθαρχούμε (να τα μεταφέρουμε) σε μια γλώσσα που ταιριάζει με αυτά τα συναισθήματα, ώστε να μπορούν να μοιραστούν. Και όπου αυτή η γλώσσα δεν υπάρχει ακόμη, είναι η ποίησή που μας βοηθάει να τη διαμορφώσουμε. Η ποίηση δεν είναι μόνο όνειρο ή όραμα, είναι η αρχιτεκτονική του σκελετού της ζωής μας.
Τι επιδιώκετε και τι ελπίζετε να προσφέρετε κάθε φορά με την τέχνη σας;
Ελπίζω να προσφέρω κάτι που εγώ η ίδια αναζητώ στις εμπειρίες μου από τα έργα τέχνης των άλλων, όλων των ειδών: μια ουσιαστική και δυνατή εμπειρία. Αυτό που προσπαθούμε να προσφέρουμε, είναι μια εμπειρία, ελπίζω πολύ ευαίσθητη, οικεία και ουσιαστική, που επιτρέπει να μείνουμε σε κίνηση με την ευαισθησία και τη διαδικασία της σκέψης μας.
Η ερμηνεία είναι μια ιδιαίτερη διαδικασία σκέψης. Η επινόηση ενός έργου και της μορφής του, είναι για μένα η προσπάθεια να επινοήσω μια γλώσσα, έναν τρόπο σκέψης που μου επιτρέπει να βλέπω και να ακούω αυτά που πολιτισμικά έχουμε εκπαιδευτεί να μην βλέπουμε και να μην ακούμε, και να μιλάω με άλλες λέξεις και γλωσσικές δομές. Να μετατοπίσω τα πλαίσια της αντίληψής μας και επομένως να επιτρέψω στον πολιτισμό μας να κινηθεί. Όπως γράφει η σπουδαία φιλόσοφος Elsa Dorlin, νικήτρια του Βραβείου Βιβλίου 2023 της Βορειοαμερικανικής Εταιρείας Κοινωνικής Φιλοσοφίας: «Η διαδικασία που πρέπει να αμφισβητηθεί είναι εκείνη με την οποία οι αντιλήψεις κατασκευάζονται κοινωνικά, παράγονται από ένα σώμα που συνεχίζει να περιορίζει κάθε πιθανή πράξη γνώσης». (Βιβλίο: Self-Defense: A Philosophy of Violence (Verso Books, 2022)
Υπήρξε μια στιγμή που πυροδότησε το πάθος σας για το χορό και το θέατρο;
Όλη μου τη ζωή, από τότε που ανέπνεα.
Η μουσική έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στα έργα σας. Ποια είναι η προσωπική σας σχέση με τη μουσική;
Η μουσική έχει κεντρική θέση στη ζωή μου. Σπουδάζω άρπα εδώ και 17 χρόνια, αυτή είναι η μακροβιότερη καλλιτεχνική μου εκπαίδευση. Και η μουσική υπήρξε κεντρική στην εμπειρία μου ως ακροάτρια και χορεύτρια. Μου αρέσει πολύ η πειραματική, η ηλεκτρονική, η techno, η industrial και η pop μουσική, «φεύγω» μαζί τους.
Σχετικά με τον τρόπο που συνθέτω για τη σκηνή, πρέπει να πω ότι στην πραγματικότητα βλέπω τη μουσική παντού: στα χρώματα, τις γραμμές, τις κινήσεις, τα σώματα, το κείμενο, τους ήχους … Και αυτό επηρεάζει άμεσα τον τρόπο που σκηνοθετώ και χορογραφώ. Από καθαρά ηχητικής άποψης, χάρη στη δυνατή δουλειά του Adrien Michel, του ηχολήπτη του ”L’ Etang”, αυτό που ακούμε πρώτα είναι οι ενισχυμένες φωνές των Adèle Haenel και Julie Shanahan, οι οποίες ερμηνεύουν το κείμενο με πολύ οικείο τρόπο μέσα από ένα πολύπλοκο παιχνίδι διαχωρισμού των φωνών. Η Adèle υποδύεται τη φωνή και το σώμα του Fritz, του αγοριού στον πρωταγωνιστικό ρόλο, καθώς και τις φωνές των άλλων παιδιών και εφήβων, οι οποίες φαίνονται βουβές με τον τρόπο που τις αναπαριστώ, καθώς και τις δικές της ως Adèle. Η Julie υποδύεται τις φωνές και τα σώματα των δύο μητέρων, τη φωνή του πατέρα, καθώς και τη δική της ως Julie. Παίζουν επίσης τον εαυτό τους. Πρόκειται για μια φωνητική παρτιτούρα για 10 φωνές, που εκτελείται από δύο άτομα, βαθιά περίπλοκη με μια πολύ εκλεπτυσμένη δουλειά πάνω στους ήχους και τις ποιότητες των φωνών.
Πώς αισθάνεστε που έρχεστε στο Φεστιβάλ Αθηνών;
Είναι η πρώτη φορά που παίζουμε στο Φεστιβάλ Αθηνών. Είναι μεγάλη τιμή και μεγάλη χαρά να ξανασυναντήσουμε το αθηναϊκό κοινό στο πλαίσιο αυτού του εμπνευσμένου φεστιβάλ. Και να ανακαλύψουμε περισσότερο την πόλη και την Ελλάδα.
Πώς ήταν η πρώτη σας εμπειρία στην Ελλάδα;
Η πρώτη φορά που παρουσιάσαμε τη δουλειά μας στην Αθήνα, ήταν τον Νοέμβριο του 2018, στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση. Οι συνεργάτες μου και εγώ ήμασταν εξαιρετικά ενθουσιασμένοι που ανακαλύψαμε αυτή τη συναρπαστική πόλη σε μια στιγμή έντονων διαδηλώσεων. Είμαστε αλληλέγγυοι στα ελληνικά κοινωνικά κινήματα ενάντια σε κάθε μορφή ανισότητας.
