Να εννός ι εννό βρέμε (=μια φορά κι έναν καιρό).
Εισέρχεται στη δική τους πραγματικότητα, στην αρχή σιωπηλά, σχεδόν αθόρυβα, παρατηρεί και προχωράει σιγά σιγά, ανθρώπινα, ζεστά, συντροφικά. Εκεί στον Βορρά, στην ορεινή Ξάνθη και στα λεγόμενα Πομακοχώρια, τα οποία κατοικούνται από μια συμπαγή μουσουλμανική ομάδα της Θράκης, με τη δική της ντοπιολαλιά, κουλτούρα, ήθη και έθιμα, τα τελευταία χρόνια η φωτογράφος και κινηματογραφίστρια Μυρτώ Παπαδόπουλου θα δεθεί στενά, προσωπικά και επαγγελματικά με τον τόπο.
Συχνά οδηγεί 730 μίλια βόρεια της Αθήνας για να βρεθεί ανάμεσα στους ανθρώπους που ζουν στα απομονωμένα χωριά της μειονότητας των Πομάκων στην ελληνική περιοχή της Θράκης. Από το 2017 έως και το 2021 σχεδόν κάθε μήνα θα επιστρέφει σε αυτό τον μαγικό τόπο με τον οποίο θα δεθεί βαθιά και απόλυτα.
Η Θράκη σαν τοπογραφία είναι ένας τόπος που δουλεύει φωτογραφικά το λιγότερο 12 χρόνια. Η σχέση με τη Θράκη, στενή και βαθιά προσωπική, ξεκινάει από τα φοιτητικά της κιόλας χρόνια στη Σχολή Καλών Τεχνών, με ένα έργο τότε mixed media, και σύντομα, η βεβαιότητα της ενασχόλησής της με τον πληθυσμό των Πομάκων και της διερεύνησης της περιοχής και των ανθρώπων της θα φωτίσει μέσα της:
«Όλες μου οι δουλειές είναι βιωματικές, επανέρχομαι στα ίδια μέρη ξανά και ξανά. Πάντα αναζητώ αφορμές να ξαναγυρνάω σε αυτά τα μέρη. Η Θράκη, η γεωγραφία της, το σύνορο, η σχέση των Βαλκανίων αλλά και της Ανατολής με τη Θράκη, η ταυτότητά της, με όποιον τρόπο αυτή μπορεί να συμβολιστεί, είναι θέματα που πάντα με αφορούν ως στοιχεία της δουλειάς μου».
Οι Πομάκοι είναι άνθρωποι φιλότιμοι, φιλόξενοι και φιλικοί, που αγαπούν τον τόπο τους και είναι απόλυτα δεμένοι με αυτόν. Στα χωριά συχνά μπορεί κανείς να εντοπίσει τη φιγούρα γυναικών με τις μαντήλες και τα μακριά πανωφόρια, καθώς λίγες ηλικιωμένες συνεχίζουν να φορούν τις παλιές φορεσιές με τα εντυπωσιακά χρώματα. Αυτές οι εικόνες, όπως και ο ήχος από τη φωνή του ιμάμη στα τεμένη, αποτελούν μέρος της ιδιαιτερότητας της περιοχής που θα πρέπει να γίνεται σεβαστή απ’ όσους επισκέπτονται την ορεινή Ξάνθη.
Αυτή η ιστορία τους, η προσπάθεια διάσωσης και διάδοσης της ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς τους, τα ήθη και τα έθιμά τους αλλά κυρίως οι προσωπικές τους ιστορίες, οι φωνές των γυναικών, νέων και ηλικιωμένων που έχουν μείνει πίσω για να διατηρήσουν ζωντανές τις μνήμες, να πορευθούν στον χρόνο, θρηνώντας για όσους έφυγαν, νοσταλγώντας όσους και όσα χάθηκαν, είναι όλα όσα αγγίζουν τη Μυρτώ Παπαδοπούλου.
Όλες οι δουλειές της Μυρτώς Παπαδοπούλου αγγίζουν θέματα κοινωνιολογικά και ο τρόπος προσέγγισης της είναι απολύτως λυρικός, στοχαστικός ειδικά σε αυτή τη δουλειά που βασική πρόθεση είναι να εμπλέξει οπτικά τις γυναίκες που έμειναν πίσω να αναλάβουν τα νοικοκυριά, καθώς οι σύζυγοί τους αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στη βόρεια Ευρώπη σε αναζήτηση εργασίας. Ένα έργο ώριμο αφού δουλεύτηκε για πολλά χρόνια. Πώς η ιστορία και τα δεδομένα αφηγήματα μιας κοινωνίας αφήνουν τους ανθρώπους να εξελιχθούν ή όχι; Οι παραδόσεις, η θρησκεία, η ανταλλαγή πληθυσμών, το γεωγραφικό πλαίσιο της περιοχής, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα Πομακοχώρια ήταν απομονωμένα μέχρι το 1995 με μία πινακίδα με την ένδειξη «Επιτηρούμενη Ζώνη», να χωρίζει δυο κόσμους.
Με την κάμερά της στήνει σκηνές με υπερήφανες γυναίκες και άνδρες Πομάκους που ξεχειλίζουν από λυρισμό, αντλώντας μνήμες από τους μύθους και τους θρύλους του παρελθόντος τους και δημιουργεί ένα οπτικό αφήγημα, μεταξύ ντοκιμαντέρ και ποιητικής μεταφοράς. «Δεν με ενδιαφέρει να σχολιάσω αλλά να παρουσιάσει και ο θεατής να βιώσει, να σκεφτεί και να αναρωτηθεί».
Επιλεγμένες φωτογραφίες αυτού του μεγάλου συνολικού έργου παρουσιάζονται αυτές τις ημέρες στην έκθεση με τίτλο Spirits Unseen στο Μουσείο Μπενάκη. Με ρυθμό και ροή μπορεί κανείς να αφουγκραστεί τις ιστορίες που ο φακός της Μυρτώς Παπαδοπούλου έχει συλλάβει. Το στοιχείο του νερού, σαν σύμβολο, ό,τι και αν σημαίνει αυτό για τον καθένα, στοιχείο κάθαρσης ή γέννησης, είναι σημαντικό στη ροή της έκθεσης. Το ποτάμι που συνδέει όλα τα χωριά, όλους τους ανθρώπους, ολόκληρη την ιστορία τους.
Τα ζώα, τα δέντρα, το νερό, τα σύμβολα, οι άνθρωποι και η γη αποτελούν φυσικά υλικά για τη σύνθεση συλλογικών τελετουργικών διαδικασιών. Οργανικές και ανθρώπινες μορφές άλλοτε επικοινωνούν μεταξύ τους κάτω από ένα νέο φως- άλλοτε αναδύονται αθόρυβα σαν υπόγεια νερά, όχι ως κάτι απόκοσμο, αλλά για να αποκαλύψουν μυστικά και ευαισθησίες.
Δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση για καταγραφική σχέση με τους ανθρώπους. Άλλωστε μόνο μέσα από σχέσεις μπορεί να προκύψει ένα τέτοιο έργο:
«Σχεδόν κάθε μήνα για αρκετά χρόνια ήμουν κοντά τους για μεγάλο διάστημα. Δεν είναι μια κοινότητα ξένη προς εμένα πλέον. Όλο αυτό το έργο βασίστηκε στις σχέσεις μου με αυτούς τους ανθρώπους. Έχω αποκτήσει στενούς φίλους και πλέον λαχταρώ να τους βλέπω, μου λείπουν βαθιά όταν δεν είμαστε κοντά. Είναι ένα κομμάτι τις ύπαρξής μου», μοιράζεται μαζί μου συγκινημένη.
Πολλές οι ιστορίες που μπορεί να αφηγηθεί για εκείνους, πολλές οι σχέσεις που έχτισε, αδελφικές πλέον σχέσεις:
«Η Εμινέ Μπουρουτζή πλέον είναι κάτι περισσότερο από φίλη μου. Με περίμενε όταν γέννησα τις δύο κόρες μου με την παραδοσιακή πομάκικη κούνια να τις κοιμίσει, ήθελε να κάνουμε όλες τις τελετές για να τις καλωσορίσει και τώρα στα εγκαίνια της έκθεσης πήρε το λεωφορείο για να είναι εδώ. Αυτό με συγκινεί πολύ βαθιά. Έχουμε μια σχέση οικογενειακή.
Μια άλλη συνθήκη που βίωσα πολύ έντονα ήταν με μια οικογένεια που έχασε έναν από τους άνδρες της. Ήμουν μαζί τους στο νοσοκομείο, και η κόρη μου ζήτησε να φωτογραφίσω τον πατέρα της πριν πεθάνει. Όταν πεθαίνει, θα είμαι μαζί τους σε όλη την τελετουργία που χωρίζει τις γυναίκες από τους άνδρες – τα δύο φύλα δεν συνυπάρχουν. Την επόμενη μέρα θα γίνει η κηδεία. Με κάλεσαν να είμαι εκεί. Μια ιδιαίτερα συγκινητική στιγμή. Αν και ο θάνατος είναι το μόνο πράγμα που με φοβίζει πολύ, εκεί το τελετουργικό όλο, λειτούργησε πολύ γλυκά μέσα μου. Όλα έμοιαζαν πιο φυσικά σαν τελετουργία και διαδικασία. Ένιωσα τον θάνατο πιο ζωντανό σαν οργανισμό. Όπως θα τον ήθελα. Σαν μια συνέχεια. Είναι μία από αυτές τις στιγμές που έχουν αποτυπωθεί στη μνήμη μου αλλά όχι στη φωτογραφική μου κάμερα».
Ένα έργο που αρχικά δεν μπορείς να φανταστείς πού θα σε οδηγήσει: «Σχεδόν πάντα στα προσωπικά έργα, την πλειοψηφία των πρώτων φωτογραφιών δεν τη χρησιμοποιώ. Δεν ήθελα αυτό το αφήγημα να είναι γραμμικό, δεν ήθελα να έχει μια κλασσική προσέγγιση μιας μειονότητας, αλλά αντίθετα με ενδιέφερε να αποτυπώσω πώς οι άνθρωποι, τα δύο φύλα, η γυναίκα και ο άνδρας, μέσα σε ένα πολύ πλαισιωμένο αφήγημα το οποίο υπάρχει από την ίδια την ιστορία, ως αναφορά τους Πομάκους, ένας συγκεκριμένος πληθυσμός λειτουργούν μετά από όλα αυτά τα χρόνια καταγραφής που υπάρχουν πάνω τους και πώς τελικά εξελίσσεται».
Αντίστοιχο αφήγημα και το φωτογραφικό έργο που δουλεύει αυτή τη στιγμή στην Ελευσίνα: «Όλοι γνωρίζουμε το αρχαίο της παρελθόν αλλά και το βιομηχανικό της παρόν. Τους άνδρες και τις γυναίκες που εργάζονται στις βιομηχανίες του τόπου. Πώς όμως υπάρχει η νέα γενιά; Πώς εξελίσσεται το μέλλον, και πώς το φύλο τοποθετείται σε αυτό το μέλλον; Υπάρχει κάποια παράδοση;»
Η Μυρτώ Παπαδοπούλου θα μυηθεί από πολύ μικρή στη φωτογραφία βλέποντας τον μπαμπά της να φωτογραφίζει, ενώ τα ταξίδια της οικογένειας θα γίνουν διακοσμητικές συνθέσεις στου τοίχους του σπιτιού που θα τις έλκουν την παιδική περιέργεια. Εικόνες γεμάτες ζωή, με έντονο ανθρώπινο στοιχείο που θα καθορίσουν ασυνείδητα τότε τη σχέση της με το μέσο. Πολύ φυσικά με την εισαγωγή της στη Σχολή Καλών Τεχνών, θα ασχοληθεί με τη φωτογραφία παρ’ ότι βρίσκεται στο τμήμα της ζωγραφικής:
«Πολύ φυσικά, και βιωματικά θα ασχοληθώ από τότε με τη φωτογραφία και τη Θράκη από τότε θα αρχίσω να την αποτυπώνω φωτογραφικά, δοκιμάζοντας διάφορους πειραματισμούς», θα μοιραστεί στην κουβέντα μας.
Σήμερα διδάσκει τη θεματική Visual Storytelling στο Ελληνικό Κέντρο Φωτογραφίας που ως στόχο έχει την εξοικείωση των εκπαιδευομένων με τον τεκμηριωτικό ρόλο της φωτογραφίας, τις αφηγηματικές τεχνικές, και τους εκφραστικούς κώδικες του μέσου: «Οι εκπαιδευόμενοι αντιλαμβάνονται διαφορετικά τη φωτογραφία από αυτό που θα περίμεναν, μαθαίνουν τι είναι το αφήγημα αλλά και η θυσία που πρέπει να κάνει κάποιος δουλεύοντας σε ένα τέτοιο έργο, τα στάδια, το ξεβόλεμα που πρέπει να περάσει για να ολοκληρώσει ένα έργο, το δόσιμο της ψυχής, είτε πρόκειται για επαγγελματικό είτε για προσωπικό έργο».
Παράλληλα έχει δουλέψει με πολλές διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, σε camps με πρόσφυγες, φοιτητές από το Πανεπιστήμιο του Princeton, σε παιδιά και σε εφήβους που δεν έχουν δουλέψει ποτέ με το μέσο της φωτογραφίας. Φέτος στo πλαίσιo των δράσεων της 2023 Ελευσίνας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, έχει αναλάβει το πρόγραμμα Reframe Ελευσίς, μια συλλογική κοινωνική δράση με καλλιτεχνικό, εκπαιδευτικό και ερευνητικό χαρακτήρα που προσκαλεί νέους 18 – 35 ετών από την Ελευσίνα αλλά και την ευρύτερη Αττική να συμμετάσχουν σε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα με επίκεντρο τη φωτογραφία και τον οπτικό πολιτισμό, ώστε να δημιουργήσουν πρωτότυπα φωτογραφικά έργα που αντλούν έμπνευση από τον ελευσίνιο τόπο:
«Είναι ένα από τα αγαπημένα μου εργαστήρια της φετινής χρονιάς, όπου αναδομώ το αφήγημα της Ελευσίνας. Κερδίζω πάρα πολλά από τη διδασκαλία. Από τη μία μαθαίνω πολλά για εμένα ως φωτογράφο, ακούγοντας κυριολεκτικά τον εαυτό μου να αναλύει τη φωτογραφία, γιατί έτσι η έρευνα, η έννοια και όλη η πληροφορία καταγράφονται καλύτερα και στη δική μου μνήμη διδάσκοντάς τα, και από την άλλη, θεωρώ ότι είναι σπουδαίο να βλέπω την εξέλιξη των ανθρώπων που τους ενδιαφέρει το αντικείμενο αυτό».
Η Μυρτώ Παπαδοπούλου έχει διδάξει αρκετούς ανθρώπους αλλά όπως θα μου πει χαρακτηριστικά «Είναι λίγοι οι άνθρωποι που βλέπεις τελικά να εξελίσσονται στον χώρο». Και αυτή είναι μια αλήθεια συνακόλουθο ίσως και της ευρείας κατανάλωσης που έχει πλέον υποστεί η τέχνη της φωτογραφίας. Κινητά ανα χείρας, και όλοι μοιάζουμε να είμαστε φτασμένοι φωτογράφοι. Άπειρα φωτογραφικά φίλτρα στη διάθεσή μας, και το σκηνικό διαμορφώνεται σε μερικά μόνο λεπτά: moody, deconstructed, cool light.
«Η θυσία που απαιτεί η φωτογραφία, αν θέλει μάλιστα κανείς να ζει από την τέχνη αυτή, είναι τεράστια. Ειδικά το είδος της φωτογραφίας με το οποίο ασχολούμαι, δηλαδή το αφήγημα, απαιτεί να δώσω κομμάτι της ζωής και του εαυτού μου σε μια άλλη πραγματικότητα, σε μια άλλη σχέση. Το ανθρώπινο στοιχείο είναι καθοριστικό. Πρέπει να έρθεις σε επαφή ουσιαστικά με τους ανθρώπους, δίχως ωράριο, δίχως καθορισμένο πρόγραμμα. Αυτή είναι η ζωή ενός δημιουργού άλλωστε. Μια συνεχής προσπάθεια».
Πρόσφατα βίωσε τη μητρότητα αποκτώντας δύο κόρες, τη Φοίβη και την Ηλέκτρα και στον πρώτο μήνα της ζωής τους θα βρεθούν στην Ελευσίνα να τις εντάξει φωτογραφικά στο προσωπικό της έργο για τη γονιμότητα και τη μητρότητα.
«Νιώθω πιο απελευθερωμένη γιατί όλο αυτό το ταξίδι της προσπάθειας προς τη μητρότητα με είχε κρατήσει λίγο πίσω. Έχω χαλαρώσει λίγο με τα διαδικαστικά της ζωής και θέλω πλέον να δημιουργήσω μαζί τους. Ήταν αυτό που μου έλειπε. Πλέον μπορώ να συνεχίσω να φωτογραφίζω ευτυχισμένη».
