«Το δάπεδο είναι ένα πρώτο επίπεδο στη ζωή ολονών μας, πάνω στο οποίο κάνουμε εικόνες, όλοι χαζεύουμε το πάτωμά μας με κάποιο τρόπο, εγώ που είμαι και “κατοχική” βέβαια, πέρασα άπειρες ώρες στο μάρμαρο του διαδρόμου με το μολύβι του πατέρα μου, ήτανε δάσκαλος και μου ‘δινε ένα μολύβι για να σχεδιάζω, αλλά όλοι κι αυτοί που δεν είχαν αυτή την περίεργη παιδική ηλικία, έχουν προβάλλει εικόνες στα δάπεδά τους: στα πατώματα, στα μάρμαρα…». Λέει η εικαστικός Ρένα Παπασπύρου μπροστά από το έργο της στον «Ενδιάμεσο Χώρο» της Εθνικής Πινακοθήκης και στη νέα έκθεση «Επιφάνειες, οδηγίες χρήσης*».
Καταρχάς η επιλογή της Ρένας Παπασπύρου για νέα έκθεση είναι μία ακόμα ένδειξη και μετά την έκθεση ΑΣΤΥΓΡΑΦΙΑ (που ακόμα μπορεί κάποι@ να απολαύσει) ότι η (νέα) Εθνική Πινακοθήκη μπαίνει στον εικαστικό χάρτη της Αθήνας δυναμικά με ανανεωμένες ιδέες προτείνοντας πέρα από τη σταθερή Συλλογή της και νέες ματιές, νέες συνδέσεις κι επιλογές που αξίζουν, αλλά και τιμώντας πρόσωπα – καλλιτέχνιδες που επίσης αξίζει να συναντάμε μέσα της, όπως την Παπασπύρου. Έπειτα η ίδια η επιλογή της ΕΠΜΑΣ να εγκαινιάσει συγκεκριμένα τη νέα σειρά δράσεων που ανήκουν στο νέο πρόγραμμα του μουσείου με τίτλο «Ενδιάμεσος Χώρος» με τη Ρένα Παπασπύρου είναι κι αυτή θεωρώ η ιδανικότερη, γιατί ποια καλλιτέχνιδα θα μπορούσε να είναι πιο κατάλληλη για να καταλάβει όντως έναν ενδιάμεσο χώρο της Εθνικής Πινακοθήκης που όπως μάλιστα ανέφερε σχετικά για τον σκοπό της η Συραγώ Τσιάρα, Διευθύντρια ΕΠΜΑΣ:
«Ενεργοποιούμε κι άλλους χώρους, όχι απλώς για να προσθέσουμε τετραγωνικά και δυνατότητες στους επισκέπτες να δουν κι άλλες εκθέσεις, δεν είναι μόνο αυτό, είναι γιατί επιχειρούμε να δημιουργήσουμε κάποιες διασυνδέσεις ανάμεσα στο μέσα και στο έξω. Με ό,τι σημαίνει αυτό σε όλα τα επίπεδα. Το “μέσα”: το παρελθόν, την ιστορία της συλλογής της ΕΠΜΑΣ και το “έξω”: το τι συμβαίνει στη σύγχρονη τέχνη, στην κοινωνία και την πραγματικότητα που μας περιβάλλει αλλά και στο ίδιο το κτήριο που έχει πολλές δυνατότητες και περιοχές αθέατες. Έτσι μπορούμε να δούμε την τέχνη σε σημεία που δεν τα είχαμε στο μυαλό μας, που δεν τα είχαμε προβλέψει αρχικά στον σχεδιασμό».
Σε ένα λοιπόν πιο αθέατο σημείο της Εθνικής Πινακοθήκης βρήκε η Ρένα Παπασπύρου και την ιδανική γωνιά της για να ξετυλίξει το νέο της έργο που δημιούργησε ειδικά για την έκθεση και το οποίο «συγκατοικεί» μαζί με άλλα έργα της που αντιπροσωπεύουν όλα τα στάδια της δουλειάς της από το 1976 μέχρι σήμερα. Το έργο «Εικόνες στην ύλη» είναι φτιαγμένο από πλαστικοποιημένο αυτοκόλλητο σχεδιασμένο με μαρκαδόρο για το οποίο εξηγεί η καλλιτέχνιδα:
«Είναι ένα σχήμα που ήθελα πάρα πολλά χρόνια να το κάνω και το κάνω τελικά τώρα. Το υλικό του είναι πάλι ένα υλικό πάρα πολύ οικείο που το έχουμε στο σπίτι μας όλοι. Είναι αυτά τα αυτοκόλλητα που κολλάμε τα συρτάρια, τα ντουλάπια, η αυτοκόλλητη μεμβράνη που όταν χαλάσει βγάζω και βάζω άλλη. Εγώ το αγαπώ πολύ αυτό το υλικό, είναι δύο σχέδια, δύο μοτίβα και πάνω σ’ αυτά ζωγραφίστηκαν μικρά προσωπάκια».
Άρχισε να το βγάζει φωτοτυπία και κάθε φύλλο φωτοτυπίας έβγαζε 32 κεφαλάκια, συνεχίζοντας η Ρένα Παπασπύρου: «Αυτά άρχισα να τα μεγαλώνω, να τα μικραίνω, να τα χρωματίζω και να τα φωτοτυπώ συνεχώς, οπότε έχω 32 κεφαλάκια σε εξέλιξη, τα οποία όμως ποτέ δεν είναι το ένα ίδιο με το άλλο».
Αυτό το έργο είναι αλλιώς να το δεις σε κάποια φωτογραφία και φυσικά αλλιώς να το δεις από κοντά όταν μπεις στη γωνιά του. Είναι αλλιώς να χαθείς εκεί που η Παπασπύρου γέμισε με το έργο της τον χώρο, τη «σχισμή» αυτή και την άνοιξε για να μπορέσεις να χαθείς σε έναν άλλο κόσμο γεμάτο πρόσωπα, που γίνεται συνέχεια διαφορετικός κάθε φορά που κοιτάς κι άλλο σημείο της. Μπορεί να κοιτάς και το ίδιο αλλά και πάλι διαφορετικό θα είναι, γιατί η ματιά σου ενεργοποιείται, η φαντασία οργιάζει, δουλεύει κι εντοπίζει κάθε δευτερόλεπτο κι άλλο πρόσωπο.
Όπως όλα τα έργα της Παπασπύρου βέβαια, δεν μπορείς να τα «δεις» σε φωτογραφία, είναι κατεξοχήν έργα που πρέπει να τα δεις από κοντά για να βυθιστεί σε αυτά το μάτι σου, να δεις το μολύβι που έχει χαράξει στη συγκεκριμένη επιφάνεια, σε κάποιο συγκεκριμένο υλικό το οποίο έχει ποτιστεί από τον χρόνο. Τα «επεισόδια στην ύλη» όπως έχουν συμβεί και παρουσιάζονται μπροστά σου ελεύθερα να τα αναπτύξει η φαντασία σου:
«Εδώ έχω χρησιμοποιήσει το μίνιμουμ μέσο που είναι το μολύβι, δεν ήθελα ισχυρή γραφή. Πρέπει να υπάρχει μια ισορροπία του πώς προτείνω να το δεις χωρίς να καπελώνω το υλικό. Το υλικό πρέπει να αφεθεί ελεύθερο να λειτουργήσει κι εγώ να δώσω την πληροφορία. Πρέπει να έχουν ένα καλό όριο ζυγίσματος», λέει η Παπασπύρου. Τα έργα της αφήνονται ή μάλλον η ίδια τους η ύπαρξη προϋποθέτει να αφεθούν στην οπτική του κοινού ελεύθερα, αφού η Ρένα Παπασπύρου σέβεται με τον πιο ανθρώπινο και σωματικό τρόπο τον χρόνο και την ύλη, με τα ίδια της τα χέρια. Λέει χαρακτηριστικά γενικά για τον τρόπο της δημιουργίας της: «Εάν πειράξεις το υλικό θα το χάσεις». Και για τη φθορά και τον χρόνο: «Δέχεσαι την πραγματικότητα η οποία σου δίνει στοιχεία ανάγνωσης».
Στον «Ενδιάμεσο Χώρο» σε ένα από τα πιο εντυπωσιακά, στην έκθεση, «επεισόδιά» της στην ύλη συναντάμε ένα καθηλωτικό μπλε που πλαισιώνει κάπως ακανόνιστα φυσικά το έργο, αναφέρει σχετικά η καλλιτέχνιδα:
«Αυτό το υπέροχο μπλε χρησιμοποιήθηκε πάρα πολύ στις αυλές, στους χώρους της Αθήνας. Εγώ ήμουν πολύ τυχερή γιατί στην ηλικία που είχα να δουλέψω αυτά, έπεσα πάνω στις μεγάλες κατεδαφίσεις στην Αθήνα. Δηλαδή αρκούσε να βγω στον δρόμο να προχωρήσω και να διαλέξω. Ήμουνα πραγματικά πάρα πολύ τυχερή, τώρα δηλαδή θα μου ήταν δύσκολο, να είχα πρόσβαση σε στοιχεία…».
Η εποχή για την οποία μιλάει είναι η γενιά του ’70 και το γενικό αίτημα της εποχής όπως μας λέει η ίδια η καλλιτέχνιδα ήταν να ανανεωθεί το εικαστικό λεξιλόγιο με καινούργια μέσα και να επιδέχεται και να επιζητεί τη συμμετοχή του κοινού. Και πάλι όμως η Παπασπύρου αν θέλει να βρει υλικά για τα έργα της μπορεί να μην είναι τόσο εύκολο όσο παλιά αλλά αν θέλει κάτι ξέρει που θα το αναζητήσει αφού λέει πολύ εύκολα: «Αν το κυνηγήσω κάτι θα το βρω, το Λαύριο ας πούμε αν θέλω είναι γεμάτο, ψηλά… όχι στα ψαράδικα».
Αυτό είναι το θαυμάσιο με την Παπασπύρου πώς τα χέρια της φαίνονται ότι έχουν εργαστεί σκληρά και πάρα πολύ για τα έργα της, τα άκρως σωματικά… Τα χέρια της είναι ένα με τα έργα της. Κάτι που δεν μπορώ να παραλείψω ως παρατήρηση σε αυτή την εποχή του cancel culture, στην οποία η συζήτηση είναι μεγάλη για το αν τα έργα πρέπει να διαχωρίζονται από την ηθική των καλλιτεχνών, εδώ θα πω μόνο αυτό που βλέπω χωρίς να γνωρίζω προσωπικά τη Ρένα Παπασπύρου: το πώς ξεχωρίζει από κοντά η γειωμένη στάση της, δίνοντας σημασία μόνο στα ουσιώδη της δημιουργίας της με ανθρώπινη επίγνωση παρά την καλλιτεχνική της πορεία, τους πειραματισμούς της στην εννοιολογική ζωγραφική και το σπουδαίο διδακτικό της έργο, αφού υπήρξε η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια σε εργαστήριο της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών.
Η έκθεση «Επιφάνειες, οδηγίες χρήσης – Η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην καθημερινότητα και την ύλη» έχει ως σημείο εκκίνησης το μεγάλο έργο Balbeeks που ανήκει στη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου και το συναντάς με το πού μπαίνεις πλέον στο κτήριο, δείχνοντας μία γυναικεία μορφή που αναδύεται στον χώρο. Έτσι ανοίγει η έκθεση ως προάγγελος γι’ αυτό που θα ακολουθήσει στον Ενδιάμεσο Χώρο της ΕΠΜΑΣ και τις καταστάσεις της ύλης της Παπασπύρου που ενεργοποιούν τους συνειρμούς μας και το πάτωμα γίνεται τοίχος με πρόσωπα που κερδίζουν την προσοχή μας, βλέποντάς το πιο σοβαρά, ξεμαθαίνοντας να το πατάμε αλλά πλησιάζοντάς το μόνο για να βρούμε μορφές. Να ψάξουμε ιστορίες του νου μας.
Περνώντας τα μωσαϊκά πλακάκια, το ροζ «επεισόδιο» της ύλης βγαλμένο από τις κρεβατοκάμαρες των κοριτσιών της εικαστικού με την χαρακτηριστική τεχνική της αποτοίχισης, ξαναπάω σ’ αυτή τη γωνιά με τα αμέτρητα πρόσωπα στο νέο έργο της Παπασπύρου που όλο γεννάει κι άλλα πρόσωπα. Κι άλλους ανθρώπους κι εγώ αναζητώ με τα μάτια μου συνέχεια να βρω κι άλλα. «Μετρούσα», λέει η Ρένα Παπασπύρου κατά τη δημιουργία του, «μέχρι τα 1.500 κεφαλάκια και μετά σταμάτησα…».
Info έκθεσης:
Ρένα Παπασπύρου: «Επιφάνειες, οδηγίες χρήσης*» στον «Ενδιάμεσο Χώρο» της ΕΠΜΑΣ | Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου
