Μπουγάδα η (Ιταλ. λέξη), το πλύσιμο των ρούχων.
Με αφορμή την έκδοση σε βιβλίο του εικαστικού πρότζεκτ Athens Laundry Μπουγάδα, μίλησα με τη δημιουργό του, τη Θεοδώρα Μαλάμου. Η Θεοδώρα είναι ένας χαμογελαστός, φωτεινός και καθαρός στην ψυχή ανθρωπος, τουλάχιστον έτσι την ένιωσα συνομιλώντας μαζί της. Συναντηθήκαμε στο σπίτι που μένει στην περιοχή της πλατείας Βικτωρίας για να μου εξηγήσει την ιστορία του Athens Laundry Μπουγάδα που εμένα έπεσε στα χέρια μου ως βιβλίο από τις εκδόσεις dolce και το βρήκα πολύ πρωτότυπο μιας και η μπουγάδα είναι μέρος του αστικού τοπίου πια και κάτι τόσο οικείο στα μάτια των κατοίκων μιας πόλης.
Είσαι η Θεοδώρα Μαλάμου και τι είσαι γενικά; Είσαι εικαστικός;
Έτσι λέω και ως εικαστικός μου αρέσει, πέρα από την προσωπική καλλιτεχνική δουλειά μου να διοργανώνω και κάποιες εκθέσεις περιστασιακά. Δεν θα πω ότι είμαι μια επιμελήτρια.
Μια περιστασιακή επιμελήτρια θα πω εγώ τότε, είχες αγάπη για την τέχνη από παιδί;
Από πολύ μικρή είχα μεγάλη αγάπη για την τέχνη και σε κάθε της μορφή. Μου άρεσε πάρα πολύ, όταν οι γονείς μου – που γενικά είχαν το άγχος να ‘χουμε πολλές προσλαμβάνουσες ως παιδιά – μας πήγαιναν στο Αρχαιολογικό Μουσείο ή την Πινακοθήκη. Αλλά μου άρεσε ακόμα και το πιο απλό, να κάθομαι στο δωμάτιο που είχανε τους δίσκους και να χαζεύω τα εξώφυλλα.
Έβλεπες τα εξώφυλλα των δίσκων σαν έργα τέχνης και συ;
Ξεκάθαρα. Όποτε μου έβαζαν ένα δίσκο τράβαγα εγώ το εξώφυλλο και καθόμουν εκεί με τις ώρες και ησύχαζαν.
Άρα καταδικασμένη καλλιτέχνιδα.
Εντελώς.
Το τελευταίο πρότζεκτ που έκανες κι επιμελήθηκες (να το πούμε επιμέλεια);
Επιμέλεια το λέμε, αν και προτιμώ να λέω ότι είμαι απλά η διοργανώτρια του πρότζεκτ “Athens Laundry Μπουγάδα”, που υπάρχει τα τελευταία τρία χρόνια στα σόσιαλ μίντια.
Έκανες μια ενδιαφέρουσα καταγραφή στα λερωμένα τ’ άπλυτα, τα παραπεταμένα, όταν τα πλένουμε και τα απλώνουμε.
Της Βικτώριας, του Αγ. Παύλου, της Πλατείας Αττικής, του Αγ. Παντελεήμονα, του σταθμού Λαρίσης σε αυτή την περιοχή γύρω γύρω περιμετρικά, δηλαδή της περιοχής της πλατείας Βικτωρίας, όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα. Είναι ουσιαστικά ένας δικός μου τρόπος να καταγράψω το γίγνεσθαι της περιοχής αυτής, στην οποία κυκλοφορώ απ’ όταν θυμάμαι τον εαυτό μου και συνεχίζω να κυκλοφορώ, διότι όλη μου η καθημερινότητα είναι εδώ γύρω. . Ανέκαθεν μου άρεσε να περπατάω σε αυτούς τους δρόμους και να παρατηρώ τις αλλαγές που προκύπτουν.
Τον κόσμο κάτω από την Πατησίων δεν τον φοβάσαι… κυκλοφορείς μέρα νύχτα.
Δεν γίνεται να τον φοβάμαι, διότι δεν μου είναι άγνωστος κατ’ αρχάς, κατα δεύτερον θεωρώ πως αυτός ο κόσμος κάτω από την Πατησίων είναι μαγικός. Τον θεωρώ απείρως ομορφότερο από όλα τ’ άλλα σημεία της Αθήνας.
Και καθαρός τελικά.
Και αληθινά ζωντανός, όχι φτιαγμένος για να φαίνεται ωραίος, αλλά πραγματικά αυθεντικός. Αυτό που βλέπεις στην περιοχή τώρα είναι το αποτέλεσμα τριάντα και βάλε χρόνων με μετατοπίσεις πληθυσμών, πρώτα με τους ανθρώπους από την επαρχία, κατόπιν από το πρώην ανατολικό μπλοκ και τώρα από την Ασία. Όλα αυτά λοιπόν έχουν δημιουργήσει ένα πολύχρωμο ψηφιδωτό, το οποίο μπορεί σε πολλούς, πάντα με τη βοήθεια των μέσων μαζικής ενημέρωσης, να μοιάζει ως κάτι τρομακτικό και επικίνδυνο, αλλά στην πραγματικότητα έχει μια καθημερινότητα τόσο ζωντανή, τόσο ενδιαφέρουσα, πολυπολιτισμική και επίσης χαρούμενη.
Εσύ λοιπόν στις βόλτες σου παρατήρησες και εντόπισες τον πολύχρωμο εσωτερικό κόσμο που κρύβει κάθε σπίτι και σώμα. Υποθέτω είδες σεντόνια, βρακιά…
Τα πάντα. Εδώ δεν μιλάμε για μπουγάδες τύπου «ασπρόρουχα στην Κέρκυρα» αλλά για κάτι πολύ πιο έντονο και κυριαρχικό σαν στοιχείο, το οποίο συχνά λόγω ανάγκης, μπορεί να πιάσει κάθε εκατοστό του μπαλκονιού την πρόσοψη ενός κτιρίου. Υπάρχουν μπουγάδες που δένονται στη δορυφορική κεραία από τη μια πλευρά και φτάνουν να ανυψώνονται πλαγίως μέχρι το σίδερο της τέντας στην άλλη. Στο χώρο ενός μικρού και στενού μπαλκονιού μπορεί να ‘ναι απλωμένα τα πάντα, από σεντόνια, ρούχα, εσώρουχα, παπούτσια παιδικά ρούχα και απλωμένα λούτρινα κουκλάκια, έτσι παίρνεις πολλές πληροφορίες για τη ζωή των ανθρώπων, το πώς ζούνε, από πού προέρχονται, πόσοι μπορούν να μένουν στο ίδιο διαμέρισμα, γιατί μην ξεχνάμε, είναι και αυτό το στοιχείο. Μπορεί σε ένα διαμέρισμα να μένει μια οικογένεια και να ‘χει μια κανονική σε μέγεθος μπουγάδα, μπορεί όμως και να είναι 10 – 15 άτομα που κυριολεκτικά δεν χωράνε, οπότε το μπαλκόνι τους είναι προέκταση του εσωτερικού του σπιτιού, ό,τι δεν χωράει μέσα, βγαίνει έξω με κάθε τρόπο.
Υπάρχουν Μπουγάδες «τρυφερές»;
Για πάρα πολύ καιρό παρατηρούσα μια μπουγάδα εδώ, δυο στενά πιο πάνω που ήταν σε ένα τόσο δα μικρό παραθυράκι, δεν είχε καν μπαλκόνι. Η κυρία είχε τεντώσει μικρά-μικρά σκοινάκια πάνω στο παραθυράκι και εκεί κάθε μέρα το γέμιζε με παιδικά ρουχαλάκια, τόσο φροντισμένα, τόσο τακτοποιημένα στη σειρά. Καταλάβαινες ότι υπάρχει πάρα πολλή τρυφερότητα και πάρα πολλή αγάπη, αλλά δεν χώραγε πουθενά αλλού. Ξέρω ότι πάρα πολύς κόσμος μπορεί να γκρινιάξει, το αστείο είναι ότι κυρίως γκρινιάζουν άνθρωποι που δεν ζουν εδώ, κατακεραυνώνουν μέσω των σόσιαλ μίντια το πώς καταστρέφουμε εμείς εδώ αισθητικά την Αθήνα και χάνουν την ουσία του: ότι εδώ υπάρχει το στοιχείο της ανάγκης, υπάρχει και το στοιχείο της άγνοιας, αλλά δεν είναι αυτό τελικά το φλέγον ζήτημα. Το φλέγον ζήτημα είναι το τι κρύβεται πίσω απ’ αυτό και πώς ζούμε στην τελική όλοι μαζί. Το μελίσσι ανθρώπων που έρχεται και φεύγει και αφήνει βέβαια και το στίγμα του στην περιοχή, είναι η ουσία και του “Athens Laundry Μπουγάδα”. Μου λένε πολλές φορές «μα πώς ζείτε εκεί κάτω;» Ε, ζούμε κανονικότατα και ζούμε όλοι μαζί.
Και είμαστε και καθαροί και απλώνουμε τα ρούχα μας, εσύ άρχισες λοιπόν να φωτογραφίζεις τις μπουγάδες.
Στην αρχή ξεκίνησα απλά να φτιάχνω ένα αρχείο μέσα από τις βόλτες μου στην περιοχή, όπου φωτογράφιζα τις μπουγάδες και προσπαθούσα να ‘ναι όσο πιο πλουραλιστικό γίνεται. Πάντα με σεβασμό, δεν φωτογράφιζα πχ τους ανθρώπους. Στο δεύτερο σκέλος, το εικαστικό, είχα την ιδέα να ζητήσω από σύγχρονους καλλιτέχνες που χρησιμοποιούν το ύφασμα σαν υλικό, να μου δανείσουν από ένα έργο ο καθένας για να το απλώσω στα μπαλκόνια σαν μπουγάδα. Εκεί χτύπησα πόρτες, πήγα, συστήθηκα, είπα: γεια σας, τι ωραίο το μπαλκόνι σας, με ενδιαφέρει πάρα πολύ.
Και σου είπαν άσε μας κοπέλα μου.
Αρκετοί κοιτάζανε έκπληκτοι, παρ’ όλα αυτά μπορώ να πω ότι οι εννιά στους δέκα είπαν ναι. Ήταν εξαιρετικά θετικοί, Έλληνες και αλλοδαποί, κάτι που πάλι έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την εικόνα που υπάρχει για την περιοχή. Γνώρισα πολύ κόσμο μέσα από αυτό το πρότζεκτ, έχω φτάσει πια σε σημείο που, αν και Αθηναία γνωρίζω τέτοιο ποσοστό γειτόνων λες και ζω στην επαρχία. Ο τρόπος που τους προσέγγισα φυσικά ήταν έχοντας ως προτεραιότητα να νιώσουν οι ίδιοι άνετα, χωρίς πίεση.
Για το εικαστικό σκέλος του Athens Laundry Μπουγάδα με πόσους καλλιτέχνες συνεργάστηκες;
Εννέα καλλιτέχνες μαζί με εμένα, οι: Ειρήνη Μπαχλιτζανάκη, Μαρία Βαρελά, το ντουέτο των The Callas (Άρης και Λάκης Ιωνάς), Σοφία Κουλουκούρη, Ίρις ΠλαΪτάκη, Μαριλία Κολυμπίρη, Eleanor Lines, Μαρίνα Βελησιώτη. Αυτοί οι εικαστικοί μου δώσανε τα έργα τους, υφαντά, μεταξοτυπίες, κεντήματα σε ύφασμα και άλλα, αρκετά εκ των οποίων μάλιστα περιλαμβάνουν παραδοσιακές τεχνικές, και τα άπλωσα σε διάφορα κτίρια της περιοχής: από απλά ισόγεια πολυκατοικιών μέχρι εντυπωσιακά δείγματα του εκλεκτικισμού ή του μοντερνισμού, ώστε να προκύπτει μια συνολική εικόνα που να περιλαμβάνει και στοιχεία από την αρχιτεκτονική ιστορία της γειτονιάς.
Το βιβλίο που κυκλοφορεί έχει και τρία ωραία κείμενα, ένα που μου άρεσε πάρα πολύ είναι αυτό με την ιστορία του μπαλκονιού από τον Πάνο Δραγώνα.
Είχα τη μεγάλη χαρά να γράψουν τρεις άνθρωποι που τους εκτιμώ πάρα πάρα πολύ. Ο καθένας έγραψε από τη δική του σκοπιά και εξειδίκευση. Ο Πάνος Δραγώνας, τον οποίον ανέφερες που είναι αρχιτέκτονας και καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, έγραψε ένα κείμενο που αναφέρει καταρχάς την ιστορία των μπαλκονιών στην αθηναϊκη πόλη και μετά το κείμενο εξελίσσεται σε μια ιστορία της χρήσης του μπαλκονιού μέχρι τα νεότερα χρόνια, πώς αυτή η χρήση άλλαξε μέσα στην καραντίνα και πώς βεβαίως τελικά εξελίχθηκε στο να χρησιμοποιηθεί και για το δικό μου πρότζεκτ.
Ένα πολύ ωραίο ταξίδι αλλά ας μην αδικήσουμε και τα άλλα δυο κείμενα.
Η Ιφιγένεια Δημητράκου, που είναι και η έκπληξη του βιβλίου, διότι ζει και εργάζεται στη Ζυρίχη, οπότε ουσιαστικά αυτό είναι το πρώτο της κείμενο σε ελληνική έκδοση, η οποία έχει μελετήσει την πλατεία Βικτωρίας σε παλιότερο δικό της πρότζεκτ, έγραψε ένα εξαιρετικά ψύχραιμο κείμενο χωρίς καταγγελίες και ωραιοποιήσεις για την ανθρωπογεωγραφία της περιοχής, το παρελθόν κι το παρόν της. Και βέβαια η Δώρα Βασιλάκου, που είναι ιστορικός τέχνης, επιμελήτρια και γειτόνισσα, άρα έχει άμεση σχέση με όλο το θέμα, η οποία έκανε μαζί μου μια συζήτηση για το εικαστικό σκέλος του πρότζεκτ.
Νιώθεις περήφανη για την Μπουγάδα;
Χάρηκα πάρα πολύ που ολοκληρώθηκε, γιατί δεν είναι και εύκολο όταν κάνεις ένα πρότζεκτ μόνος σου. Είχε πολύ τρέξιμο από την αρχή μέχρι το τέλος αλλά ήμουν τυχερή γιατί όσοι συμμετείχαν το πήραν πολύ ζεστά: οι άνθρωποι που γράψανε, οι καλλιτέχνες που συμμετείχαν, οι γείτονες που μου επέτρεψαν να φωτογραφίσω τα μπαλκόνια τους και βέβαια η Ματίνα Νικολαΐδου και ο Φάνης Δαλέζιος από τον εκδοτικό οίκο Dolce που ασχολήθηκαν τόσο προσωπικά με το βιβλίο, ώστε να μην είναι απλά μια καταγραφή του πρότζεκτ, αλλά ένα κομμάτι της εξέλιξής του. Σημαντική ήταν και η υποστήριξη της έκδοσης από το Onassis Culture , καθότι ως τότε έκανα έξτρα δουλειές για να μπορέσω να καλύψω τα έξοδα της παραγωγής και τις αμοιβές των συμμετεχόντων. Όλοι οι άνθρωποι που εργάστηκαν για την έκδοση έλαβαν μια αμοιβή και νιώθω περήφανη γι’ αυτό.
Υπάρχει και το athenslaundry_bougada στα σόσιαλ μίντια για να σου στέλνει ο κόσμος φωτογραφίες τις μπουγάδες τους, θα υπάρξει και επόμενο βήμα στην υπόθεση Μπουγάδα;
Το επόμενο βήμα έχει ήδη προκύψει χωρίς να το περιμένω. Στην παρουσίαση του βιβλίου είχα την «φαεινή» ιδέα να μην είναι μια στημένη παρουσίαση με ομιλίες και έφτιαξα ένα μικρό βιντεάκι, στο οποίο ακούγονται αποσπάσματα από τα κείμενα του βιβλίου σε συνδυασμό με εικόνες και εμφανίσεις ανθρώπων από την περιοχή, που μιλάνε, παίζουν μουσική ή δείχνουν τις μπουγάδες τους. Ένα βίντεο που ακόμα το δουλεύω και όταν θα είναι στην τελική του μορφή θα κάνει την εμφάνισή του.
Υπάρχει Θεοδώρα μια ανάμνηση από τη διαδρομή σου αυτή στην Μπουγάδα;
Έχω δύο αναμνήσεις η μία σχετίζεται άμεσα με το πρότζεκτ, γιατί όταν έμενα στο προηγούμενο σπίτι, δύο τετράγωνα πιο πάνω, είχα ένα διαμέρισμα που άπλωνα τότε στον ακάλυπτο. Ο ακάλυπτος ήτανε στενός, οπότε το απέναντι μπαλκόνι ήτανε κοντά αρκετά για ν’ ακούω και να βλέπω ό,τι γινότανε. Με τη γειτόνισσα που έβγαινε κι άπλωνε κι αυτή σιγά σιγά χαιρετιόμασταν, η χαιρετούρα μετά έγινε κι ένα γεια, ένα καλημέρα …καληνύχτα, ένα ωχ βρέχει, μάζεψε τα ρούχα, ανταλλάξαμε τηλέφωνα, πιάσαμε την κουβέντα και χρόνια μετά κατέληξε αυτή η γειτόνισσα να είναι μία απ’ τις συμμετέχουσες που δώσανε μπαλκόνια για το πρότζεκτ.
Η δεύτερη είναι χαρακτηριστική των αντιθέσεων της περιοχής. Έχει τύχει να συναντήσω άνθρωπο που αφενός με συγχαίρει για το πρότζεκτ ενώ παράλληλα σχολιάζει αρνητικά τη γειτόνισσά της που απλώνει τη μπουγάδα της στην πρόσοψη της πολυκατοικίας γιατί «φαίνονται λες κι είμαστε στο χωριό».
Πλήρης αντίθεση που μένεις άφωνος. Έχει νόημα τελικά να κάνουμε τέχνη σε μια περιοχή που δεν είναι in fashion, λες να τη βοηθάμε ίσως;
Το να κάνουμε πρότζεκτ σε παραμελημένες περιοχές ενέχει τον κίνδυνο ωραιοποίησης της παρακμής σαν κάτι το εξωτικό. Στο Athens laundry-Bougada προσπάθησα να καταγράψω την καθημερινότητα της περιοχής όπως είναι, όσο πιο αντικειμενικά γίνεται, με όλα τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία. Αν σε κάποιους αρέσει ή δεν αρέσει, είναι δικό τους πρόβλημα.
Σ’ όποιον αρέσουμε Θεοδώρα μου αρκεί ν’ απλώνουμε όλοι τις μπουγάδες μας και να αγαπάμε την πόλη μας. Σ ευχαριστώ πολύ και καλή συνέχεια στα πρότζεκτ σου.
Εγώ ευχαριστώ πολύ πολύ.
Έφυγα απ το σπίτι της Θεοδώρας και πήγα περπατώντας στο δικό μου, πρώτη φορά παρατήρησα ότι δεν υπάρχουν μπουγάδες επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας. Όταν έφτασα σπίτι έβαλα πλυντήριο ν’ απλώσω και τα δικά μου τ’ άπλυτα …τα παραπεταμένα, απέναντι από τις γνώριμες στα μάτια μου μπουγάδες στο αστικό τοπίο που έχει η θέα μου.
