Τέλη της δεκαετίας του ‘20, αρχές ’30. Ο Αντόνιο Γκράμσι, Ιταλός, φιλόσοφος, μαρξιστής, πολιτικός, χρόνια άρρωστος, φυλακίζεται από το καθεστώς Μουσολίνι. Η μοίρα του δυσοίωνη, η δύναμή του, η μόνη δύναμή του, είναι «η γνώση ότι εάν χτυπήσεις το κεφάλι σου στον τοίχο, αυτό που θα σπάσει θα είναι το κεφάλι σου, όχι ο τοίχος». Γράφει. Κάποιες χιλιάδες σελίδες επιστολών και σημειώσεων γεμίζουν με σκέψεις-αφορισμούς μιας μικρής πολιτικής φιλοσοφίας για τα σπουδαία –δηλαδή τα καθημερινά-, για το πώς να επιβιώνεις στην «εποχή των τεράτων», την ώρα που το παλιό έχει πεθάνει αλλά το καινούργιο δεν έχει ακόμη γεννηθεί. «Η πρόκληση της νεωτερικότητας είναι να ζεις δίχως ψευδαισθήσεις μα και δίχως απογοήτευση» γράφει ο Γκράμσι στα «Τετράδια της Φυλακής», «είμαι απαισιόδοξος λόγω νόησης και αισιόδοξος λόγω θέλησης».
Γύρω από αυτή τη ρήση του Γκράμσι αναπτύσσεται η κεντρική προβληματική της φετινής 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης που θα πραγματοποιηθεί από τις 23 Ιουνίου έως τις 30 Σεπτεμβρίου, ολοκληρώνοντας το τριμερές πρόγραμμα υπό τον γενικό τίτλο «Παλιές Διασταυρώσεις-Make it New» που ξεκίνησε το 2011 με βασικό άξονα ενδιαφέροντος τη Μεσόγειο. Παραλλάσσοντας καθοριστικά τον αφορισμό του Γκράμσι, η διεθνούς φήμης επιμελήτρια κ. Κατερίνα Γρέγου δίνει στην κεντρική έκθεση της διοργάνωσης τον τίτλο «Από την απαισιοδοξία της νόησης στην αισιοδοξία της πράξης», αντιλαμβανόμενη τον δυισμό της φράσης ως «αφετηρία για µια διερεύνηση της κρίσης που πλήττει την περιοχή της Μεσογείου – καθώς και τρόπων εξόδου από αυτήν».
Pavel Pepperstein
Στον δρόμο για τη συνέντευξη τύπου, οι στοές της Αριστοτέλους αναστενάζουν από τις ουρές στα άνδρα της γραφειοκρατίας. Άνθρωποι που χάνουν τις ώρες τους περιμένοντας σφραγίδες και πρωτόκολλα, πολύωρες επικοινωνίες που δεν καταλήγουν σε καμία άκρη, η υψηλή τέχνη του να τα βγάζεις πέρα χωρίς να χτυπάς το κεφάλι σου στον τοίχο. Η τέχνη του εφικτού: όχι αυτό που θέλεις, αλλά αυτό που αντέχεις. Λίγο πιο πάνω, στα πηγαδάκια της «βουλής των γερόντων», τα στοιχήματα δίνουν και παίρνουν για το ποια μέρα οι τράπεζες θα κλείσουν για να μετατραπούν σε κομμωτήρια καταθέσεων.
Από αριστερά προς δεξιά: Μαρία Τσαντσάνογλου, Διευθύντρια ΚΜΣΤ-Κατερίνα Κοσκινά, Διευθύντρια 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης-Γιάννης Μπουτάρης, Δήμαρχος Θεσσαλονίκης-Κατερίνα Γρέγου-Επιμελήτρια Κεντρικής Έκθεσης 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης
Στον χώρο της συνέντευξης τύπου για την παρουσίαση του προγράμματος, κάμερες στημένες, μικρόφωνα στο on, το «συνάφι» παρόν, με καθυστέρηση ενός μήνα. Καιρό πριν την αναβολή της -αρχικά προγραμματισμένης για τις 28 Μαΐου- έναρξης της Μπιενάλε, ήταν κοινό μυστικό στην πόλη ότι η διοργάνωση ήταν στον αέρα λόγω γραφειοκρατικών προβλημάτων που προκάλεσε η μέχρι και σήμερα ανυπαρξία διοικητικού συμβουλίου στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, αρμόδιου φορέα για τη διοργάνωση της Μπιενάλε. Στο πάνελ, οι τρεις κυρίες της φετινής Μπιενάλε ευχολόγησαν, απολόγισαν και καταλόγισαν ευθύνες που επιβεβαιώνουν τραγικά τον Γκραμσιανό αφορισμό του τίτλου, χωρίς να μπορέσουν να δώσουν απάντηση στο ερώτημα: Μετά το ΕΣΠΑ, τι; Ο δήμαρχος Μπουτάρης ήλθε, έδωσε άθελά του την είδηση για την τοποθέτηση του κ. Ανδρέα Τάκη, αναπληρωτή καθηγητή Φιλοσοφίας του Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ και συμβούλου του δημάρχου, ως πρόεδρου του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης -θέση από την οποία θα αναλάβει να διεκπεραιώσει την πολυθρύλητη συγχώνεση του Μουσείου με το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης που έχει αναστείλει τη λειτουργία του, λόγω σοβαρών οικονομικών προβλημάτων- και απήλθε, αρκούμενος στην υπογράμμιση της σημασίας της Μπιενάλε και της ανάγκης να ενταχθεί στο επόμενο πακέτο των ΣΕΣ: «Χωρίς χρήματα τίποτα δε γίνεται». Χωρίς ΕΣΠΑ, ακόμη πιο τίποτα. (Άραγε σε τι ποσοστό χρηματοδοτείται η παραγωγή σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού από ευρωπαϊκά κονδύλια;)
Antonis Pittas
Η διευθύντρια του ΚΜΣΤ, κ. Μαρία Τσαντσάνογλου μίλησε για την ανάγκη να μιλάμε για Μπιενάλε της πόλης και όχι για Μπιενάλε του ΚΜΣΤ, γιατί «ζητούμενο είναι να απλωθεί στην πόλη, οι πολίτες να γνωρίσουν αυτό που συμβαίνει στην σύγχρονη εικαστική σκηνή, να δώσει βήμα σε δημιουργούς, να αποτελέσει η τέχνη τροφή για σκέψεις, για προβληματισμό, για λύσεις». Η διευθύντρια της 5ης Μπιενάλε κ. Κατερίνα Κοσκινά αναφέρθηκε στη φετινή διοργάνωση ως επίτευγμα, μέσα στις δύσκολες συνθήκες που αντιμετωπίζει η χώρα, αλλά και στον αναβρασμό που επικρατεί στη Μ. Ανατολή, τη Β. Αφρική και την Ευρώπη υπό το βάρος οικονομικών προβλημάτων, στοιχεία μιας συγκυρίας κρίσιμης, αλλά και κατάλληλης «ώστε να εκφράσει η τέχνη τον λόγο της, να αποκαλύψει το κοινωνικό της πρόσωπο και τον πολιτικό της ρόλο». Παράλληλα, σε έναν σύντομο απολογισμό, αναφέρθηκε στην επίτευξη της εισαγωγής της Θεσσαλονίκης στον παγκόσμιο εικαστικό χάρτη, στην αύξηση της επισκεψιμότητας (η περυσινή διοργάνωση ξεπέρασε τους 56.000 επισκέπτες), στη σύσφιξη σχέσεων και τη δημιουργία συνεργιών στη Θεσσαλονίκη πρώτα με την κίνηση των 5Μ, τα ξένα ινστιτούτα, τα πανεπιστήμια κ.λπ, αλλά και με την τοπική αυτοδιοίκηση, στη συμβολή στη συνειδητοποίηση της μεγάλης ιστορικής δυνατότητας και της πολιτισμικής διαστρωμάτωσης της πόλης, καθώς και στην ανάπτυξη του πολιτισμικού τουρισμού και την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας.
Η επιμελήτρια της κεντρικής έκθεσης κ. Κατερίνα Γρέγου, επιστρέφοντας στην Ελλάδα για τη Μπιενάλε μετά από σχεδόν 10 χρόνια επαγγελματικής απουσίας, μίλησε με τη διαύγεια, αλλά και την αγανάκτηση του ανθρώπου που ξέμαθε να αντιμετωπίζει καταστάσεις που φέρνουν καθημερινά το κεφάλι σε τρυφερά τετ-α-τετ με κάθε λογής τοίχους. Η «συνειδητοποίηση της σκληρής πραγματικότητας» απέναντι στη «διαχρονική ανθρώπινη επιθυμία να οραματιστούμε έναν καλύτερο κόσμο». Αναφερόμενη στον τίτλο της έκθεσης, έκανε λόγο για τη ζωή που εδώ μιμείται την τέχνη, με πολιτικές αγκυλώσεις που μπορούν να θέτουν σε κίνδυνο ακόμη και μια διοργάνωση με δεκαετή σχεδόν ιστορία και εξασφαλισμένη χρηματοδότηση. Σε πείσμα τους, η τέχνη παραμένει «πράξη όχι μόνο φαντασίας, αλλά και γενναιοδωρίας», στον φωτεινό τόπο που χαράσσει «η δημιουργική εφευρετικότητα και η φαντασία των καλλιτεχνών, εκεί όπου οι άνθρωποι της τέχνης πιστεύουμε ότι βρίσκεται το μέλλον».
Erik van Lieshout
Στην επιστροφή για το σπίτι, βλέπω την πλατεία Δικαστηρίων γεμάτη σλίπινγκ μπαγκ και αντίσκηνα. Σώματα από άλλα μέρη, ξαπλωμένα ράθυμα κάτω από τον καυτό ήλιο της πόλης, ξαπλωμένα πρόχειρα, μουδιασμένα. Ποιος ξέρει από ποιο λιμάνι της Μεσογείου ξεκίνησε το ταξίδι που τους ξέβρασε εδώ. Ποιος ξέρει πότε θα ξαναβρούν έναν τοίχο δικό τους, να σκεφτούν αν αξίζει να δοκιμάσουν να τον σπάσουν. Ή να σπάσουν το κεφάλι τους προσπαθώντας.
Δεν είναι η απαισιοδοξία της νόησης το πρόβλημα. Δεν τίθεται θέμα απαισιοδοξίας, ίσως ούτε καν νόησης στην περίπτωση των ανθρώπων που αποφασίζουν. Η νόηση, όπως και η ηγεσία, όπως η αισιοδοξία και η αλλαγή, όπως και η δημιουργική πράξη, είναι υψηλές τέχνες. Και ψιλά γράμματα. Ενώ η τέχνη του αποφασίζειν στην Ελλάδα είναι η τέχνη του εφικτού. Όχι αυτό που πρέπει, αλλά αυτό που μπορείς. Δεν είναι η απαισιοδοξία της νόησης, είναι η έλλειψη θέλησης, της δεύτερης συνιστώσας στην αυθεντική εξίσωση του Γκράμσι.
Evangelia Kranioti
Ο Γκράμσι θα αποφυλακιστεί το 1937 για λόγους υγείας, και λίγο αργότερα θα πεθάνει. Στην τελευταία επιστολή προς τον πρωτότοκο γιο του, Ντέλιο, ο Γκράμσι γράφει:
«Νομίζω ότι σου αρέσει η ιστορία, όπως άρεσε και σε μένα όταν ήμουν στην ηλικία σου, γιατί ασχολείται με τους ζωντανούς ανθρώπους, με ό,τι αφορά αυτούς τους ανθρώπους, όσους περισσότερους ανθρώπους γίνεται, όλους τους ανθρώπους του κόσμου, στον βαθμό που ενώνονται σε μια κοινωνία και δουλεύουν και παλεύουν και διεκδικούν μια καλύτερη ζωή. Δεν γίνεται να μη σε ευχαριστούν όλα αυτά περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, έτσι δεν είναι;»
—
Info: Τα εγκαίνια της 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης πραγματοποιούνται την Τρίτη 23 Ιουνίου, στις 20.00, στο Περίπτερο 6 της ΔΕΘ – HELEXPO. Διαβάστε περισσότερες πληροφορίες για το αναλυτικό πρόγραμμα της διοργάνωσης και τις παράλληλες εκδηλώσεις.
Οι φωτογραφίες είναι από τα έργα που εκτίθενται στο πλαίσιο της 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης. (Κεντρική φωτογραφία: Nedko Solakov)
