Το πώς βλέπει κανείς μια παράσταση για την οποία τόσος λόγος έχει γίνει, τόσες συζητήσεις και αντεγκλήσεις για λόγους απολύτως άσχετους με την ίδια την καλλιτεχνική δημιουργία, είναι ένα ζήτημα: μπορούμε να πάρουμε αποστάσεις από όλο τον θόρυβο και να τον απομονώσουμε από το επί σκηνής αποτέλεσμα; Πρέπει να το κάνουμε, ή μήπως όλα είναι αλληλένδετα και πρέπει να συνεκτιμηθούν; Ας προσπαθήσουμε να καταλήξουμε σε κάποιες απαντήσεις.
Η μόδα της μεταγραφής κινηματογραφικών ταινιών σε μουσικό θέατρο –όπερα, μιούζικαλ ή οτιδήποτε άλλο στο ενδιάμεσο- καλά κρατεί τα τελευταία χρόνια, με ποικίλα αποτελέσματα –τόσο ποικίλα, που δεν έχει καν νόημα να επιχειρήσει κανείς να αξιολογήσει συνολικά το φαινόμενο ή να αποφανθεί για το αν είναι η όχι καλή ιδέα. Η «Στρέλλα» είναι ήδη μια ειδική περίπτωση. Όχι μόνο επειδή πρόκειται για μια ταινία εμβληματική, ούτε λόγω του ευαίσθητου και ισχυρού περιεχομένου της, αλλά και επειδή πρόκειται για μια ταινία του Πάνου Κούτρα, του κορυφαίου κατ’ εμέ Έλληνα κινηματογραφιστή της γενιάς του, με αρετές σπάνιες σε όλες τις –εξαιρετικά διαφορετικές μεταξύ τους- ταινίες του: ευθύτητα, τόλμη, καθαρή αφήγηση, βαθιά τρυφερότητα και ούτε ίχνος δηθενιάς. Όποιοι λοιπόν θα επιχειρούσαν τη μεταφορά της «Στρέλλας» στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής, θα είχαν ήδη το δύσκολο έργο να διατηρήσουν ζωντανές τις αρετές αυτές.
Δεν θέλω να καθυστερήσω άλλο να αντιμετωπίσω τον ελέφαντα στο δωμάτιο, και θα είμαι ξεκάθαρος: θεωρώ πως όλη η ιστορία που ξέσπασε με αφορμή τη διανομή υπήρξε εξαιρετικά επιζήμια, και η υπαναχώρηση της Λυρικής ένα τεράστιο λάθος. Όσο μεγάλος και οφειλόμενος κι αν είναι ο σεβασμός σε μια κοινότητα πολύπαθη, αδικημένη, κακοποιημένη και αποκλεισμένη επί μακρόν, οι κανόνες που διέπουν τη διανομή σε μια όπερα δεν μπορούν να είναι παρά πρωτίστως καλλιτεχνικοί. Δεν είναι ποτέ δυνατόν το 2023 να μιλάμε για διανομή με βάση το βίωμα –στο θέατρο, αλλά και στο μουσικό θέατρο, αυτά έχουν λυθεί και απαντηθεί εδώ και πολλά χρόνια, και κάθε τέτοια συζήτηση αποτελεί πισωγύρισμα. Όλοι οι ρόλοι πρέπει να παίζονται από άντρες, γυναίκες, τρανς, non-binary ή οτιδήποτε άλλο με ένα και μοναδικό κριτήριο: ποιος είναι ο καλύτερος για τον συγκεκριμένο ρόλο, σύμφωνα πάντα με την οπτική και την άποψη του σκηνοθέτη -και του συνθέτη εδώ- για τη συγκεκριμένη παραγωγή. Άλλωστε, η απαίτηση και το επιχείρημα ότι μόνο τρανς μπορεί να παίξει την τρανς Στρέλλα, θα μπορούσε να αποτελέσει μπούμερανγκ στο μέλλον και τα τρανς άτομα να περιορίζονται μόνο σε τρανς ρόλους.
Παρόλο που το αποτέλεσμα όλης αυτής της φασαρίας αποτυπώνεται στο σκηνικό αποτέλεσμα, και παρόλο που ομολογώ πως, γνωρίζοντας τι προηγήθηκε, καθώς και το περιεχόμενο της πρόσκλησης για την επιπλέον ακρόαση, κατέβηκα μέχρι τη Λυρική Σκηνή με πολλές ανησυχίες και επιφυλάξεις, το στοίχημα «Στρέλλα» είναι σίγουρα κερδισμένο καλλιτεχνικά.
Πρώτος και κύριος υπεύθυνος γι’ αυτό, ο συνθέτης Μιχάλης Παρασκάκης, που επέλεξε ένα ιδιαίτερο, διόλου εύκολο μουσικό ιδίωμα, και δημιούργησε ένα έργο με ουσία και περιεχόμενο. Σημαντικός κι ο ρόλος της εξαιρετικής ενορχήστρωσης που έκανε ο ίδιος. Με το συγκεκριμένο θέμα, η επιλογή άλλου ύφους, πιο κλασικού, πιο «μιούζικαλ», πιο «γκλάμορους», θα κατέληγε είτε σε μελόδραμα -και όχι με τον τρόπο που τόσο καλά ξέρει να χειριστεί ο δημιουργός της «Στρέλλας», Πάνος Κούτρας- είτε σε κιτς –και πάλι όχι με την καλή έννοια. Οι ήχοι που δημιούργησε ειδικά για την ερωτική σκηνή, όπως και για αυτή της κηδείας θα στοιχειώνουν για καιρό τη μνήμη μου: αληθινά μικρά αριστουργήματα.
Η Λέττα Κάππα, που ανέλαβε τον ρόλο της Στρέλλας, δεν είναι λυρική τραγουδίστρια. Ο συνθέτης, λοιπόν, έπρεπε να βρει έναν τρόπο αφ’ ενός να την προστατέψει, κι αφ’ ετέρου να ικανοποιήσει τις φωνητικές απαιτήσεις του ρόλου. Η λύση βρέθηκε με έναν άτυπο διπλασιασμό: η Στρέλλα έχει λατρεία στην Κάλλας, κι έτσι η Κάλλας βρέθηκε στη σκηνή ως ρόλος, «ντουμπλάροντας» τη Στρέλλα όπου χρειαζόταν. Η μέτζο Αναστασία Κότσαλη, ερμήνευσε τον ρόλο, αλλά και τις δύο άριες του Βέρντι και του Πουτσίνι που περιέλαβε ο Παρασκάκης στο έργο, με όλο το γνωστό της χάρισμα, χωρίς να επιδεικνύει τη φωνή της, με μέτρο, χιούμορ και ευαισθησία. Ενώ όμως μουσικά η ισορροπία επέρχεται, το σκηνικό αποτέλεσμα είναι μάλλον αμήχανο: η Λέττα Κάππα μοιάζει να προσπαθεί να βρει τον χώρο της και η εντύπωση που αφήνει είναι μάλλον άχρωμη. Είναι σαν η «εμμονή» να βρεθεί τρανς πρωταγωνίστρια να οδήγησε στον κεντρικό ρόλο, αντί για έναν ντραγκ βαρύτονο, μια γυναίκα μέτζο σοπράνο.
Ο βαρύτονος Γιώργος Ιατρού, που ήταν η αρχική επιλογή για τον ρόλο της Στρέλλας, με την drag περσόνα του ως Νίνα Νάη, «εκδικείται» κλέβοντας την παράσταση με τη θεσπέσια ερμηνεία του στο κομμάτι του Αττίκ. Καημός θα μου μείνει που δεν τον ακούσαμε στον πρωταγωνιστικό ρόλο: δίπλα στον -πολύ καλό- επίσης βαρύτονο Διονύση Τσαντίνη, που ερμήνευσε τον Γιώργο, θα έχτιζαν ένα πολύ ενδιαφέρον δίδυμο, δίνοντας από την πρώτη στιγμή την αίσθηση μιας υπόγειας συγγένειας.
Οι δεύτεροι ρόλοι μού φάνηκαν όλοι εξαιρετικά επιτυχείς: σαν να ανήκαν εξίσου στον κόσμο τόσο του μουσικού όσο και του κινηματογραφικού έργου. Αποτελεσματική υπό εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες η σκηνογραφία της Εύας Μανιδάκη, σε μια αίθουσα που δεν αφήνει πουθενά χώρο για κανονική, ορθόδοξη σκηνογραφία: απορώ για τι την προόριζαν όταν αρχικά σχεδιάστηκε, για αποθήκη για σκούπες; Η Ιωάννα Τσάμη ήταν όχι απλώς η ορθή, αλλά η αυτονόητη επιλογή για τα κοστούμια.
Η φιγούρα του σκίουρου, χορογραφημένη από τη Φένια Αποστόλου, υπήρξε επίσης εξαιρετικά ισχυρό σημείο της παράστασης. Η Αλεξάνδρα Κ. δηλώνει η ίδια στο σεμνό και απολαυστικό της σημείωμα πως δεν έκανε πολλά, απλώς μοντάρισε θεατρικά το σενάριο της ταινίας. Το αποτέλεσμα, πάντως, τη δικαιώνει απόλυτα: δεν φοβήθηκε τα καλιαρντά ή κάποιες (υπέροχες μέσα στη ροή του έργου) τολμηρότατες φράσεις, δεν στέγνωσε τον υπέροχο, πολύχρωμο κόσμο της Στρέλλας. Δεν είναι καθόλου αυτονόητο το επίπεδο του αποτελέσματος που παρέδωσε.
Άφησα για τελευταία τη σκηνοθεσία του Γιώργου Κουτλή. Παρόλο που διανύει μια απίστευτα φορτωμένη σεζόν, καθώς θα ήταν δίκαιο να τον χαρακτηρίσει κανείς σκηνοθέτη της χρονιάς, δούλεψε πάνω στη «Στρέλλα» με σκέψη πολύ εύστοχη. Έδειξε πως ξέρει πολύ καλά τη δουλειά, κι απαλλαγμένος, λόγω διαφορετικού καλλιτεχνικού χώρου, από ένα προσωπικό ύφος που είναι πολύ νωρίς για να του γίνει μανιέρα, έστησε την παράσταση σωστά, αλλά κι ανορθόδοξα. Προβληματίστηκα (κι όχι μόνο εγώ) για τη σκηνή της κηδείας της Μαίρης, με τη νεκρή σχεδόν αθέατη. Τελικώς κατέληξα: ένα πλάσμα που έζησε σχεδόν αθέατο, δεν μπορούσε να κηδευτεί διαφορετικά. Ίσως η αγαπημένη μου δουλειά του Κουτλή από όσες (αρκετές) έχω δει.
Το πιο συναρπαστικό σημείο στο σενάριο των Κούτρα – Ευαγγελίδη, το οποίο και διατηρήθηκε αυτούσιο στην παράσταση μέχρι και το -αληθινά υπέροχο- φινάλε, είναι η τρυφερότητα μεταξύ του ζεύγους των τραγικών ηρώων, μια τρυφερότητα που ξεβάφει και πάνω σε όλες σχεδόν τις άλλες σχέσεις της ταινίας. Μοιάζει σαν να απαλύνει την ίδια την τραγωδία, οδηγώντας την σε μια εντελώς διαφορετικής υφής κάθαρση. Μου θυμίζει τον τελικό μονόλογο από το «Σαν Έλληνας» του Στήβεν Μπέρκοφ, όπου ο αντίστοιχος Οιδίποδας αναρωτιέται γιατί να πρέπει η μητέρα του να αυτοκτονήσει κι αυτός να βγάλει τα μάτια του και να οδηγηθεί στον θάνατο, ενώ μπορούν να συνεχίσουν να ζουν μαζί ευτυχισμένοι και αγαπημένοι κάνοντας έρωτα. Απλά εδώ, την κόκνεϋ σκληρότητα του Μπέρκοφ έχει αντικαταστήσει αυτό το απαράμιλλο βλέμμα αγάπης και αποδοχής που ίσως έκανε τη «Στρέλλα» τόσο δημοφιλή, παρόλο το σοκαριστικό της οιδιπόδειο σύμπλεγμα.
