Όταν ο παλαιστινιακής καταγωγής Αμερικανός κριτικός Έντουαρντ Σαΐντ είχε αναπτύξει τον περίφημο όρο «οριενταλισμός» για τον οποίο έγινε διάσημος, στόχευε κυρίως τις νόρμες της δυτικής τέχνης και λογοτεχνίας σε σχέση με την απεικόνιση οποιουδήποτε πολιτισμού η δύση θεωρούσε άγνωστο και μυστηριώδη, και ιδιαίτερα βεβαίως τον τρόπο με τον οποίο αναπαριστούσε την Ανατολή (με την ευρύτερη έννοια του όρου, από τον μουσουλμανικό κόσμο μέχρι την Άπω ανατολή), αναπαράγοντας στερεότυπα και θεμελιώνοντας προκαταλήψεις.
Ο Σαΐντ βεβαίως μιλούσε για την ομφαλοσκόπηση της δυτικής λογοτεχνίας, κάτι που ουσιαστικά αναφερόταν στην πεποίθηση του δυτικού πολιτισμού ότι βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου. Αυτό δεν εξαντλούνταν αποκλειστικά στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία της αποικιακής και μετα-αποικιακής περιόδου, αλλά ήταν γνώρισμα που μπορούσε με την ίδια ευκολία να παρατηρηθεί και στην αρχαιότητα. Για παράδειγμα, ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός προσέγγιζε την Ανατολή (την Περσία λόγου χάριν) ως κάτι το ηθικά παρακμιακό, ως έναν μυστηριώδη πειρασμό των αισθήσεων που ερχόταν σε αντιδιαστολή με τη λιτή και απέριττη αρρενωπότητα που εξέφραζε ο ίδιος («πλανεύτρα» Ανατολή με άλλα λόγια).
Πάμε τώρα στο ριμέικ της κλασικής σειράς του 1980, “Shōgun” από το FX και η οποία, δικαίως, έχει τραβήξει τα βλέμματα κοινού και κριτικών, ιδιαίτερα λόγω της τόσο πλούσιας αισθητικής της και της έμφασής της στην τόσο πιστή και λεπτομερή απεικόνιση των ιεροτελεστιών και παραδόσεων του Ιαπωνικού πολιτισμού.
Η σειρά βασίστηκε στο μπεστ σέλερ ιστορικό μυθιστόρημα του Αυστραλού Τζέιμς Κλαβέλ που εκδόθηκε το 1975 και το οποίο αποτελούσε μέρος μιας άτυπης τριλογίας με θέμα την παρουσία των δυτικών σε χώρες της Ασίας και τη ζύμωση των πολιτισμών που προκύπτει από αυτή την παρουσία. Στην προκειμένη περίπτωση η πλοκή έχει να κάνει με την άφιξη για πρώτη φορά ενός Άγγλου ναυτικού στις Ιαπωνικές ακτές στις αρχές του 17ου αιώνα, όταν οι μόνοι δυτικοί που είχαν ανακαλύψει το νησί ήταν οι Πορτογάλοι. Σύντομα, ο αποικιακός ανταγωνισμός των δυτικών μπλέκεται με τις πολιτικές μηχανορραφίες του ιαπωνικού φεουδαρχικού συστήματος σε μία κρίσιμη περίοδο όπου υπάρχει κενό στη διαδοχή εξουσίας.
Ο Κλαβέλ έκανε καλή ιστορική έρευνα και είχε έμφυτη αίσθηση στο να εστιάζει στις πτυχές ενός ξένου πολιτισμού, να καλλιεργεί σασπένς πολιτικού θρίλερ, και προσθέτοντας μια γεύση σαπουνόπερας να εξασφαλίζει ότι αφ’ ενός τα έργα του θα συναντήσουν μεγάλη εμπορική επιτυχία διατηρώντας όμως λογοτεχνική ευπρέπεια. Φαινομενικά, ο Κλαβέλ υπήρξε το είδος του συγγραφέα που βρίσκεται στον αντίποδα του φαινομένου που περιέγραψε ο Σαΐντ: δηλαδή κάποιος που δείχνει σεβασμό, ευαισθησία και προσοχή στον «άλλο» πολιτισμό, χωρίς να θεωρεί δεδομένο ότι τα πάντα περιφέρονται γύρω από τη Δύση.
Τόσο στην παλιά μίνι σειρά του 1980, όσο και στο σύγχρονο ριμέικ, η ίδια προσέγγιση φαίνεται να αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της όλης φιλοσοφίας των συντελεστών. Οι Ιάπωνες παρουσιάζονται ως ένας λαός με περήφανη ιστορία και παραδόσεις, εξελιγμένος σε ζητήματα προσωπικής υγιεινής και ιατρικής, ιδιαίτερα σε σχέση με τους δυτικούς που περιγράφονται ως «βάρβαροι». Όμως εδώ προκύπτουν δύο ερωτήματα κατά τη γνώμη μου:
Το πρώτο είναι ότι μήπως μέσα από την ανθρώπινη ροπή προς την υπερβολή, τελικά αγγίζουμε τα όρια ενός αντίστοιχου «οξιντενταλισμού», δηλαδή μίας μονομερούς και απλοϊκής προβολής της πολιτισμικής υπεροχής των Ιαπώνων εις βάρος των «αγροίκων» Ευρωπαίων που νοιάζονται μόνο για το χρήμα. (Άραγε, όταν οι Ιάπωνες στη σειρά αναφέρονται υποτιμητικά στους δυτικούς ως «βαρβάρους», δεν τους περνάει από το μυαλό ότι είναι αυτοί οι βάρβαροι που διέσχισαν ολόκληρη την υδρόγειο για να τους ανακαλύψουν και να τους προσηλυτίσουν και όχι το αντίθετο; Το να βράζεις ανθρώπους ζωντανούς ως μέθοδος εκτέλεσης είναι καλύτερο από τη μεσαιωνική πυρά των δυτικών; Δεν αποτελεί προφανή αντίφαση κάτι τέτοιο, ιδιαίτερα για έναν ευφυή πολιτισμικά λαό;).
Το δεύτερο ερώτημα που προκύπτει όμως είναι μήπως τελικά αυτή η τόσο σεβαστική προσέγγιση προς τους Ιάπωνες, αυτή η φετιχιστικά λεπτομερής αναπαράσταση των δομών εξουσίας και συμπεριφοράς, των ιεροτελεστιών που διέπουν σχεδόν κάθε έκφανση της καθημερινότητας, όλα αυτά τα στοιχεία δηλαδή που προκαλούν σαγήνη στον δυτικό αναγνώστη και τηλεθεατή, μήπως είναι ουσιαστικά η επιτομή μιας οριενταλιστικής προσέγγισης από την ανάποδη; Δηλαδή η αναγωγή ενός πολιτισμού σε κάτι μυστηριακό και απόκοσμο, υπέρμετρα εξιδανικευμένο και άρα εξ’ ορισμού απρόσιτο, συνεπώς μια αναγωγή εν τέλει στερεοτυπική;
Και τι σημαίνει αυτό για την απόδοση ενός ξένου προς εμάς πολιτισμού; Πώς θα τον αποτυπώσουμε πιστά και ισορροπημένα χωρίς αφ’ ενός να τον εξισώσουμε με απλοϊκά στερεότυπα και αφ’ ετέρου χωρίς να του στερήσουμε την ανθρωπιά του; Εδώ θα ισχυριστεί κάποιος εύλογα ότι η απάντηση στο Σογκούν δίνεται: Δυτικοί και Ιάπωνες παρουσιάζονται εξ’ ίσου ικανοί στη δολοπλοκία, την κατάχρηση εξουσίας, τη ροπή προς την βία. Η ανθρώπινη φύση αποδεικνύεται ενιαία και απαράλλακτη.
Σε κάθε περίπτωση η νέα εκδοχή του Σογκούν είναι αναμφίβολα ένα φιλόδοξο και προσεγμένο εγχείρημα, μία αισθητική πανδαισία και μια ιστορία που προσφέρεται για ενδιαφέρονται ερωτήματα και συζητήσεις. Άλλωστε σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία οι αποδέκτες μιας πολιτισμικής δημιουργίας δεν είναι πλέον αυτονόητα δυτικοί αλλά μπορεί να είναι κάτοικοι οποιασδήποτε χώρας και οποιασδήποτε πολιτισμικής παράδοσης. Το 1980 η συντριπτική πλειοψηφία των τηλεθεατών της σειράς ήταν δυτικοί. Σήμερα δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο. Ως ένα βαθμό λοιπόν, η ίδια η έννοια του οριενταλισμού ενδεχομένως να αποκτάει εκ των πραγμάτων μικρότερη αξία. Οι προεκτάσεις όμως παραμένουν ουσιαστικές.
