Η κατάχρηση του «ή»

Μια ιστορία 130 ετών αποδεικνύει ότι στο καλεντάρι της ανθρώπινης Ιστορίας δεν έχει περάσει ούτε μέρα. Στον «Εχθρό του Λαού» του 1882, ο Ίψεν αφηγείται την ιστορία ενός γιατρού σε μια μικρή πόλη της Νορβηγίας που ανακαλύπτει ότι το νερό στα δημόσια λουτρά –κύρια πηγή εισοδήματος για την πόλη- είναι μολυσμένο, και επιμένει να το αποκαλύψει δημόσια. Η διαπλοκή της επιστήμης, της πολιτικής εξουσίας, του Τύπου και της οικογένειας στήνει το σκηνικό μέσα στο οποίο το άτομο έρχεται αντιμέτωπο όχι μόνο με την κοινωνία, αλλά και με τον ίδιο του τον εαυτό –το μεγάλο δίλημμα όπως το είχε διατυπώσει η Νόρα του «Κουκλόσπιτου» λίγα χρόνια πριν: «Πρέπει να προσπαθήσω να ανακαλύψω ποιος έχει δίκιο, η κοινωνία ή εγώ».  

Στον «Εχθρό του λαού» ο Ίψεν διερευνά τα όρια του ιδεαλισμού: πόσο μακριά είσαι διατεθειμένος να πας για τις ιδέες σου; Πόσο απέχει η προσωπική ηθική από τον ναρκισσισμό και τον φανατισμό, και πόσο αδιασάλευτη παραμένει όταν έρχεται σε αντιπαράθεση με το –μάλλον απροσδιόριστο- κοινό καλό, την κοινή λογική; Πόσο ελεύθερα ή συνειδητά διαμορφώνεται η προσωπική επιλογή, που συνοδεύεται πάντα από ευθύνες και κόστη και πόσο εύκολα χειραγωγείται; Όποια στάση κι αν κρατήσεις, κάποιος θα την καρπωθεί: η απάθεια συνενοχή, η συμπόρευση επιβράβευση, η αντίδραση αδίκημα, ο κίνδυνος να πάρεις μια ακραία θέση που θα περιορίζει την ορατότητά σου πάντα παρών. Η ισχυρή μειοψηφία καταχράται το διαζευκτικό «ή» και θέτει κίβδηλα διλήμματα, αποκρύπτοντας τις ενδιάμεσες αποχρώσεις, αφήνοντας στην πολωμένη αρένα της εύθραυστα δομημένης δημοκρατίας την τυραννία της ευεπίφορης πλειοψηφίας να αλληλοκατασπαράσσεται με τους μοναχικούς αντιρρησίες.

Η διαχρονικότητα της Ιψενικής κοινωνιολογικής ανατομίας επαναφέρει σταθερά το έργο στα διεθνή αλλά και εγχώρια θεατρικά ρεπερτόρια. Στη θεσσαλονικιώτικη εκδοχή του από τους Κορίνα Βασιλειάδου και Χάρη Πεχλιβανίδη, ο «Εχθρός του λαού συναντά τον λαό» στο «Ορυχείο Ίψεν» με ένα τουίστ επικαιρότητας, σε μια παράσταση που βραβεύτηκε με υποτροφία Ίψεν από το Υπουργείο Πολιτισμού της Νορβηγίας. Ο μικρόκοσμος του Ίψεν ανοίγει για χωρέσει όχι μια υπερεθνική συνθήκη, όπως π.χ. αυτή της οικονομικής κρίσης που παρουσίασε το καλοκαίρι στο Φεστιβάλ Αθηνών η Schaubühne του Thomas Ostermeier, αλλά την τοπική κρίση των ορυχείων της Ιερισσού.

Στις Σκουριές της Χαλκιδικής, ο πυρετός του χρυσού πολώνει. Η ισχυρή μειοψηφία στήνει ψεύτικα διλήμματα και παίζει το χαρτί της «επιβίωσης» στα χρόνια της κρίσης, ξεχνώντας ότι όταν σκάβεις τη γη λαβώνεις τον χρόνο. Διλήμματα που καλούν την ανίσχυρη ή τυραννική πλειοψηφία να χτίσει μια ζωή πάνω στον πολωμένο φόβο: γι’αυτό που ίσως χαθεί ή για εκείνο που δε θα μπορέσει να αποκτήσει, ξεχνώντας ότι αυτό που επιλέγεις να έχεις τώρα εσύ στερεί κάτι από τους υπόλοιπους, σύγχρονους ή επόμενους.

Η καλοστημένη παράσταση «Ορυχείο Ίψεν: Ένας εχθρός του λαού συναντάει τον λαό» που παρουσιάζεται σε συμπαραγωγή με το Κ.Θ.Β.Ε. αυτές τις μέρες στην Αίθουσα Δημοτικού Συμβουλίου του Δημαρχιακού Μεγάρου Θεσσαλονίκης, στήνει μια εξίσου καλοστημένη παγίδα. Κάποια στιγμή, οι ρεαλιστικοί αναπαραστατικοί μηχανισμοί της Ιψενικής τραγικωμωδίας δίνουν τη θέση τους σε ένα είδος θεάτρου-ντοκουμέντου: ειδικοί και ιστορικά στοιχεία αναλαμβάνουν να φωτίσουν τις σκοτεινές όψεις του χαλκιδικιώτικου χρυσού και η Ιστορία επιστρέφει στο φυσικό της χώρο, στο θέατρο της πολιτικής ζωής. Τα θεατρικά φώτα χαμηλώνουν και είναι το κοινό πλέον εκείνο που καλείται να «υποκριθεί» στο μεταθέατρο των εδράνων της Αίθουσας Δημοτικού Συμβουλίου. Τώρα δεν μπορείς άλλο να κρύβεσαι πίσω από την αντιπροσωπευτικότητα της ψήφου σου. Η αυτοκυριαρχία που ίσως ασυλλόγιστα παραχώρησες επιστρέφει καυτή στα χέρια σου. Μπορείς να συμφωνήσεις, να αντιδράσεις ή να απόσχεις, αλλά δεν μπορείς πια να ισχυριστείς ότι δε ξέρεις, ότι δε σε αφορά, ότι η γνώμη σου δε μετράει.

Οι δημιουργοί της παράστασης υποστηρίζουν ότι στόχος τους είναι να δώσουν έμφαση στα ήδη υπάρχοντα ερωτήματα ή/και να θέσουν νέα, όχι όμως να δώσουν απαντήσεις. Αλλά ο διδακτισμός δύσκολα αποφεύγεται. Δεν υπάρχει τίποτα πιο πολιτικό από το «πάρε θέση». Έρχεται μια μέρα που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο Όχι να πεις. Χωρίς καμία εγγύηση όμως ότι αυτό θα είναι αρκετό. «Η κατάχρηση του ή» δεν μπορεί πάντα να περιγράψει μια τόσο σύνθετη πραγματικότητα. Είναι πολλές και αντικρουόμενες οι αλήθειες και οι λογικές μας για να τις θυσιάζουμε στον δικέφαλο Ιανό. Αυτές τις μέρες καλείσαι να υψωθείς πάνω από τα ναι και τα όχι, και να βρίσκεις δρόμους που συνυπολογίζουν χωρίς να αποκλείουν, που ενώνουν χωρίς να πολώνουν, που διαβαίνουν το παρόν χωρίς να ξεχνούν ότι θέλουν να φτάσουν στο μέλλον. Θα ‘ρθει μια μέρα. Ήρθε κιόλας.

Ορυχείο Ίψεν: Ένας εχθρός του λαού,
Δημαρχιακό Μέγαρο Δήμου Θεσσαλονίκης
Οι τρεις τελευταίες παραστάσεις θα δοθούν στις 31 Ιανουαρίου και από τη 1 έως 2 Φεβρουαρίου

Φωτογραφίες από την παράσταση: Ελευθερία Καλπενίδου