«Οπενχάιμερ» του Κρίστοφερ Νόλαν: Μισολιωμένος στη Χιροσίμα σου

Είστε κι εσείς από εκείνους που νιώθουν φρίκη με την κλιματική κρίση και τις συνέπειές της και που θεωρούν ότι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το τέλος του κόσμου δεν αργεί και τόσο; Υπήρχε όμως μια όχι και τόσο μακρινή εποχή, κατά την οποία ο κόσμος κινδύνευε να τελειώσει από στιγμή σε στιγμή. Ήταν η εποχή του πυρηνικού ανταγωνισμού και του ψυχρού πολέμου. Πέρσι, στο ξεκίνημα της εισβολής στην Ουκρανία, κάτι πυρηνικές απειλές ψελλίστηκαν και πήραμε μια ελάχιστη γεύση της γλύκας. Ξεχάστηκαν γρήγορα, επανήλθαμε στις εργοστασιακές ρυθμίσεις, αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονός ότι ο κόσμος εξακολουθεί να μπορεί να τελειώσει ανά πάσα στιγμή με ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα. Απλά ως τώρα στην ανθρωπότητα έχει επικρατήσει στον τομέα αυτό η λογική και το ένστικτο αυτοσυντήρησης και οι μόνες ατομικές βόμβες που έχουν χρησιμοποιηθεί παραμένουν οι δύο του Αυγούστου του 1945, στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι.  

Κι επειδή την Ιστορία την έγραφαν και τη γράφουν οι νικητές, η χρήση των πυρηνικών όπλων σε πόλεις γεμάτες άμαχο πληθυσμό δεν μπαίνει δίπλα-δίπλα με τα ναζιστικά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Όταν οι ΗΠΑ αποφασίζουν τη ρίψη των ατομικών βομβών, η Γερμανία είχε παραδοθεί κι ο Χίτλερ ήταν νεκρός. Ο πόλεμος με την Ιαπωνία βέβαια συνεχιζόταν, η Ιαπωνία αρνούνταν να παραδοθεί, για τη συνθηκολόγησή της μέσω της συνέχισης του πολέμου θα έπρεπε να πληρωθεί πολύ βαρύς φόρος αίματος κι από την ιαπωνική κι από την αμερικάνικη πλευρά. Είναι εντελώς σίγουρο όμως ότι δεν θα παραδινόταν; Ακόμα κι αν την απειλούσαν με τη ρίψη πυρηνικών; 

Ο Κρίστοφερ Νόλαν τα βάζει αυτά τα θέματα στην ταινία του, δεν τα ξεπερνά και δεν έχει πρόθεση να αθωώσει κανέναν. Ακόμα κι έτσι όμως, ο τρόπος που τα αντιμετωπίζει είναι μεροληπτικός, μόνο που δεν έχουμε να κάνουμε με μια συνειδητή και προσωπική μεροληψία, αλλά με τη μεροληψία της Ιστορίας των νικητών, με τη μεροληψία της αφήγησης που κυριάρχησε. Δεν παρακολουθούμε συσκέψεις ναζί επιτελών που οργανώνουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, παρακολουθούμε σύσκεψη επιτελών των ΗΠΑ που αποφασίζουν σε ποιες πόλεις θα ρίξουν τα πυρηνικά τους. Εντελώς άλλης τάξης συσκέψεις οι μεν από τις δε, εντελώς διαφορετικός ανθρωπότυπος εκείνος που σε κάνει να συμμετέχεις στη μία και την άλλη. Το Κιότο βγαίνει από τη λίστα των πιθανών στόχων γιατί έχει ιδιαίτερη πολιτιστική σημασία για τους Ιάπωνες, κι άλλωστε ο υπουργός το έχει συνδέσει με ξεχωριστές αναμνήσεις, είχε περάσει με τη γυναίκα του τον μήνα του μέλιτος εκεί.  

Αλλά αυτή είναι μια ταινία για τον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, τον «πατέρα της ατομικής βόμβας», όπως τον βάφτισε το Τime, κάνοντάς τον εξώφυλλο. Ο Οπενχάιμερ, λαμπρός φυσικός, μαθητεύει σε νεαρή ηλικία δίπλα στους καλύτερους στην Ευρώπη και ύστερα επιστρέφει στις ΗΠΑ για να διδάξει την κβαντομηχανική. Η κβαντομηχανική μια επιστημονική επανάσταση, με φιλοσοφικές προεκτάσεις, σε μια γενικότερη εποχή επαναστάσεων. Ο Αϊνστάιν, ο Πικάσο, ο Στραβίνσκι, ο Φρόιντ, ο Μαρξ. Ο κόσμος αλλιώς, η ματιά μας πάνω του αλλιώς, η αντίληψή μας αλλιώς, στο πώς τον ζωγραφίζουμε, στο πώς τον κάνουμε μουσική, στο γιατί συμπεριφερόμαστε ως άτομα όπως φερόμαστε με τους μηχανισμούς του υποσυνείδητου, στο πώς λειτουργούν οικονομικά οι κοινωνίες και στο τι ιδεολογία παράγει το Κεφάλαιο, ο Νόλαν μας παρουσιάζει τον Οπενχάιμερ όχι ως νερντ της φυσικής, αλλά ως έναν νέο άνθρωπο που το πνεύμα του ανοίγει, γονιμοποιείται και δονείται, συντονισμένο με το συνολικό πνεύμα της πρωτοπορίας της εποχής. 

Ο παράδοξος, αναληθοφανής αλλά ταυτόχρονα εντελώς αληθινός κβαντικός κόσμος, την ύπαρξη του οποίου αποκάλυψε η ιδιοφυία του Αϊνστάιν, αλλά που ο ίδιος ο Αϊνστάιν δεν θέλησε από ένα σημείο και ύστερα να συνεχίσει να εξερευνά, αφήνοντας τον χώρο στους πολύ πιο πρόθυμους να παίξουν ζάρια με το σύμπαν νεότερούς του. Επισημαίνει όμως με επιστολή στον Ρούζβελτ ότι με βάση το ως τότε επίπεδο των επιστημονικών ανακαλύψεων το ενδεχόμενο να φτιαχτεί ατομική βόμβα από τους ναζί μοιάζει πολύ ρεαλιστικό. Ο αμερικάνικος στρατός τοποθετεί τον Οπενχάιμερ επικεφαλής του «Προγράμματος Μανχάταν», με την αποστολή να φτάσουν στην κατασκευή της βόμβας πριν τους Γερμανούς. Του χτίζει μια πόλη στην έρημο του Νέου Μεξικoύ, συγκεντρώνονται εκεί όλοι οι κορυφαίοι επιστήμονες των θετικών επιστημών υπό την επίβλεψή του και τα υπόλοιπα είναι λίγο πολύ ιστορία. Το πρόγραμμα μετά από τρία χρόνια καταλήγει σε επιτυχία, τον Ιούλιο του 1945 γίνεται επιτυχής μυστική πυρηνική δοκιμή στην έρημο και τον Αύγουστο οι βόμβες θα πέσουν στην Ιαπωνία, με εκτιμώμενο αριθμό θυμάτων πάνω από 200.000 ανθρώπους. 

Ο Νόλαν διηγείται την ιστορία του Οπενχάιμερ (εννοείται με μπρος – πίσω στον χρόνο, γιατί πρώτα βγαίνει η ψυχή του ανθρώπου και μετά το χούι του) δίνοντας μεγάλο βάρος όχι μόνο σε όσα οδήγησαν στην κατασκευή της βόμβας, αλλά και στο πώς στα χρόνια που ακολούθησαν ο Οπενχάιμερ σε ένα βαθμό κυνηγήθηκε και αδικήθηκε από το ευρύτερο αντικομμουνιστικό κλίμα του ψυχρού πολέμου, αλλά και από προσωπικές βεντέτες που πάτησαν πάνω στο κλίμα αυτό. Κι ένα ερώτημα είναι γιατί επέλεξε να επικεντρωθεί τόσο πολύ στις συγκεκριμένες πλευρές: δεν είναι ότι αυτοτελώς εξεταζόμενα ο μακαρθισμός και η ανάγκη εύρεσης εσωτερικών εχθρών είναι ασήμαντα ιστορικά γεγονότα. Κάθε άλλο. Αλλά είναι άραγε μια τόσο βαρύνουσα οπτική γωνία στη συνολική εξέταση της ζωής του Οπενχάιμερ; Μήπως δηλαδή εδώ υπάρχει ένα ακόμα μεγαλύτερο επίδικο: κατακριτέα και η αχαριστία της πατρίδας σου έναντί σου και το να σου φέρεται λες και της έκανες κακό, ενώ εσύ την ευεργέτησες. Αλλά ποιο είναι εδώ το ιερό και ποιο το ανίερο; Η πατρίδα ή η ανθρωπότητα; Αν όντως θα την πρόδιδες, τι θα είχες προδώσει;   

Αν αυτό είναι το πρώτο ερώτημα που αφορά τη μεγάλη εικόνα μέσα από την οποία εξετάζουμε τον Οπενχάιμερ, υπάρχει κι ένα δεύτερο, δραματουργικής φύσης. Έστω ότι επιλέγεται να χρησιμοποιηθεί ως αφηγηματικό όχημα η προσφυγή που ασκεί ο ίδιος ο Οπενχάιμερ για το δικό του ζήτημα ανάκλησης της διαβάθμισης ασφαλείας. Γιατί θα έπρεπε παράλληλα και αλληλοδιαπλεκόμενα στην αφήγηση να παρακολουθούμε και την ακρόαση ενώπιον μιας επιτροπής της Γερουσίας του χαρακτήρα που υποδύεται ο Ρόμπερτ Ντάουνι Τζούνιορ; Έχουμε παρακολουθήσει ολόκληρη δοκιμή ατομικής βόμβας και μετά πρέπει να μας απασχολεί ιδιαίτερα αν θα καταφέρει να ορκιστεί Υπουργός Εμπορίου o πρώην πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας; Ναι, εντάξει, δεν μας απασχολεί αυτό, δεν θέλει να μας μιλήσει για αυτό ο Νόλαν. Αλλά δεν παύει να του αφιερώνει τόσο πολύ χώρο, που ακόμα κι αν δεν ήθελε να μας μιλήσει για αυτό, μας μιλάει για αυτό.

Όσο όμως και να διαφωνώ με τις συγκεκριμένες σεναριακές επιλογές, όσο κι αν επίσης θεωρώ ότι ακόμη και στο δικό τους κόντεξτ υπάρχουν στο σενάριο πληροφορίες που μπορεί ο ίδιος ο Νόλαν να ξέρει καλά τι σημαίνουν, για τον θεατή όμως δεν είναι απαραίτητα το ίδιο σαφείς (π.χ. η φάση με την εξαγωγή των ισοτόπων στη Σκανδιναβία), από εκεί και πέρα έχουμε να κάνουμε με ένα κινηματογραφικό έργο μεγάλων φιλοδοξιών, μεγάλου μεγέθους, μεγάλου τελικού αποτελέσματος. Ο Κρίστοφερ Νόλαν κερδίζει όλα τα στοιχήματα που έβαλε με τον «Οπενχάιμερ». Κι ίσως με λίγο διαφορετικές σεναριακές επιλογές να έφτανε κι ως το μεγάλο αριστούργημά του.

Ό,τι και να πούμε για τις επιμέρους τεχνικές κατηγορίες θα είναι λίγο, ας κάνουμε μόνο μια ειδική μνεία στο μοντάζ και στην ηχητική επένδυση, ο τρόπος που χρησιμοποιεί τον ήχο ως αφηγηματικό μοχλό σε αφήνει συχνά με ανοιχτό το στόμα. Και φυσικά όλη η παρέλαση που γίνεται στο καστ. Δεκάδες -κυριολεκτικά δεκάδες- σημαντικοί ηθοποιοί, σε μικρότερους και μεγαλύτερους ρόλους, καρατερίστες αλλά και μεγάλοι σταρ σε εμφανίσεις δύο λεπτών. Ο Κίλιαν Μέρφι βρίσκει στον Οπενχάιμέρ του, αυτό που βρήκε ο Λάιαμ Νίσον στον Σίντλερ του.

Κι ας κλείσουμε με τρία σημεία κλειδιά, που κατά τη γνώμη μου δίνουν στον «Οπενχάιμερ» στίγμα και σφραγίδα, καλλιτεχνική αλλά και ιδεολογική. 

1- Η σκηνή της έκρηξης:

Η πρώτη πυρηνική έκρηξη στην ιστορία, στην έρημο του Λος Άλαμος. Είσαι ο Κρίστοφερ Νόλαν και κάνεις ταινία για τον Οπενχάιμερ. Δε γίνεται να μην είναι εντελώς ξεχωριστή η συγκεκριμένη σκηνή. Αλλά πώς; Με ποιον τρόπο να  κάνεις επιδραστική μια ακόμη σκηνή έκρηξης; Οι σύγχρονοι θεατές έχουν καταναλώσει χιλιάδες άλλες παρόμοιες. Τα έχουν δει όλα, ξανά και ξανά. Η δυνατότητα του οπτικοακουστικού τους εντυπωσιασμού έχει στομώσει.

Τι θα μπορούσες να κάνεις; Όχι να προσθέσεις, αλλά να αφαιρέσεις. Όχι να πλειοδοτήσεις στο οπτικοακουστικό προϊόν, αλλά να αλλάξεις τους όρους του παιχνιδιού. Όχι με το παραπάνω. Με το λιγότερο. Με το διαφορετικό. Με το τι γίνεται εδώ. Με το βιώνω ως θεατής κάτι μη σύνηθες. Ο Κρίστοφερ Νόλαν βρίσκει τη λύση για να αποτυπώσει την έκρηξη με τρόπο που θα εντυπωθεί στους θεατές. Και το δέος της. Και αν ο τρόπος που βρήκε συμπίπτει με τα επιστημονικά δεδομένα και την αλήθεια της στιγμής τόσο το καλύτερο για όλους. Ειδάλλως θα έβρισκε άλλον.  

2- Ο πανηγυρικός λόγος μετά τις βόμβες:

Ίσως η σημαντικότερη σκηνή και η καρδιά της ταινίας. Η βόμβα πέφτει στη Χιροσίμα, ο Οπενχάιμερ βγάζει λόγο στο κατενθουσιασμένο προσωπικό. Τα λόγια του μπορεί να είναι θριαμβευτικά, ο Νόλαν όμως μεταμορφώνει σιγά σιγά τον χώρο και τον χρόνο. Ενώ επιλέγει να μη δείξει ποτέ τον αντίκτυπο των βομβών στην Ιαπωνία και τους ανθρώπους της, ο Οπενχάιμερ αρχίζει να βλέπει τους αλλόφρονες χειροκροτητές του και επί τριετία συνοδοιπόρους του με λιωμένα πρόσωπα.

Κάπου διάβασα ότι μια κοπέλα που βλέπουμε να το παθαίνει είναι η κόρη του Νόλαν. Εν τω μεταξύ τα συντονισμένα πόδια του κοινού χτυπούν ρυθμικά, τα χέρια ενώνονται στον ίδιο ρυθμό, οι κραυγές δίνουν και παίρνουν. Η ομαδική παράκρουση, το όλοι εμείς εδώ είμαστε ένα πράγμα, ανήκουμε στην ίδια ομάδα (προσπαθώ πολύ να αντισταθώ στον πειρασμό να πιστέψω ότι η μπασκέτα πάνω από το κεφάλι του Οπενχάιμερ κατά τη διάρκεια του λόγου δεν είναι εκεί τυχαία αλλά κάτι σημαίνει), όλοι εμείς εδώ τώρα ζητωκραυγάζουμε που ρίξαμε μια πυρηνική βόμβα η οποία φτιάχτηκε χάρη σε μας, πάνω σε μια πόλη, επί δικαίων και αδίκων, μάχιμων και αμάχων, νέων και γέρων, ενηλίκων και παιδιών. Ο Οπενχάιμερ έχει ήδη τύψεις, τη βόμβα την έριξε επάνω σε ανθρώπους, ακριβώς σαν αυτούς εδώ. 

3- Εγωισμοί:

Ο κόσμος μου κι ο κόσμος. Τι του είπες για μένα και δεν γύρισε να με κοιτάξει; Ο κόσμος που περιστρέφεται γύρω μου. Η μικρότητα κι ο εκδικητικός εγωισμός του Στρος. Ο αντιφατικός εγωισμός του Οπενχάιμερ. Ο Νόλαν αφήνει να εννοηθεί ότι το στράβωμα του με τη βόμβα υδρογόνου έχει να κάνει με το ότι πατέρας της ήταν κάποιος άλλος και όχι ο ίδιος. Το παράδοξο μιας στημένης επιτροπής, μιας επιτροπής που στόχο έχει να τον αδικήσει, η οποία παρεμπιπτόντως βρίσκει ευκαιρία να τον στήσει στον τοίχο και για κάτι σωστό: γιατί είχες ηθικούς ενδοιασμούς με τη μία και όχι με την άλλη βόμβα; Ο εγωισμός του Τέλερ σε ανταπόδοση. Ο εγωισμός του Κένεντι. Κάνει μια πολιτικά σωστή πράξη, αλλά θέλοντας να φτιάξει όνομα, θέλοντας να αναρριχηθεί, θέλοντας τη δική του θέση στην ιστορία. Ο εγωισμός του Τρούμαν. Δεν θα πιστωθείς εσύ τη βόμβα, Εγώ θα την πιστωθώ. Δεν έχεις εσύ αίμα στα χέρια σου, το αίμα είναι όλο δικό μου. Τον κόσμο τον κινεί η ματαιοδοξία, η ματαιοδοξία ως τρέλα. 

Άρα ολέθρια κι η ομαδοποίηση που χωρίζει και φανατίζει τα άτομα κάνοντάς τα να ξεχνούν ότι όλοι εξίσου άνθρωποι είμαστε, ολέθρια κι η ατομική κενοδοξία. Υπάρχει κάτι που μπορεί να τους αντιπαραβληθεί; Ναι, η άλλη πλευρά τους, η φωτεινή πλευρά τους, η πλευρά της ομαδικής δημιουργίας, η πλευρά των ατομικών οραμάτων δημιουργίας, η πλευρά των επιστημονικών και καλλιτεχνικών επαναστάσεων, η πλευρά του σινεμά. Κάθε κινηματογραφικό έργο συνδυάζει το ατομικό όραμα και τη συλλογική συνεργασία. Με τον «Οπενχάιμερ» ο Κρίστοφερ Νόλαν προφητεύει ότι το τέλος του κόσμου έχει ήδη προδιαγραφεί από το 1945. Ας ελπίσουμε να έχει άδικο.