Κείμενο: Σοφία Τριάντου
Είναι πραγματικότητα ότι οι μεσαιωνικοί κήποι ήταν ένας παράδεισος με το φως του ήλιου, τα λουλούδια με τα έντονα χρώματα, τα τραγούδια των πουλιών. Γεμάτοι από καλλωπιστικά ευωδιαστά λουλούδια αλλά και οικιακά βότανα. Το κάθε λουλούδι και το κάθε θεραπευτικό βότανο είχε τον συμβολισμό του, το καθένα από αυτά με τον δικό του σκοπό.
Στον αιώνα μας αυτό μπορεί να μας φανεί παράξενο, γιατί έχουμε ξεχάσει σε μεγάλο βαθμό τον συμβολισμό των φυτών και δεν γνωρίζουμε συχνά τη σημασία τους ως φάρμακα. Οι περισσότεροι από εμάς δεν γνωρίζουμε, πως την εποχή εκείνη οι άνθρωποι χρησιμοποιήσουν τα φυτά για ρούχα, βαφές, καλλυντικά, αρώματα και εντομοκτόνα και πολλά από τα κοινά ονόματα των φυτών όπως π.χ το κόκαλο, το όργανο, ο πυρετός, η αυτοΐαση, το σαπουνόχορτο, το αγνό δέντρο και το γυναικείο άχυρο είναι περιγραφές για τη χρήση τους στο παρελθόν.
Ο κρίνος της Παναγίας ήταν ταυτόχρονα σύμβολο χριστιανικής αγνότητας και ισχυρό φάρμακο, γιατί τα θρυμματισμένα φύλλα και οι ρίζες του χρησιμοποιήθηκαν για να θεραπεύσουν δαγκώματα φιδιών, μώλωπες και λέπρα. Το τριαντάφυλλο σύμβολο της Παναγίας και των μαρτύρων, έδωσε ένα λάδι που χρησιμοποιήθηκε για μια ποικιλία παθήσεων, συμπεριλαμβανομένων των πονοκεφάλων, της δυσεντερίας και των πυρετών.
Πολλές από τις θεραπευτικές ιδιότητες που αποδίδονται στα βότανα των μεσαιωνικών ανθρώπων είναι εκπληκτικές. Για παράδειγμα, δεν θεωρούμε συνήθως το μάραθο, τη μέντα και το φασκόμηλο ως φαρμακευτικά φυτά, ωστόσο κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα θεωρήθηκε ότι όλα αυτά είχαν θαυμάσιες θεραπευτικές δυνάμεις.
Εγχειρίδια υγείας του 11ου αιώνα μας λένε ότι το μάραθο είναι καλό για τα μάτια, για πυρετό, δαγκώματα φιδιών και πέτρες στην ουροδόχο κύστη. Ότι η μέντα θεραπεύει αποστήματα, δαγκώματα σκύλου και τον ενοχλητικό λόξιγκα. Και ότι το φασκόμηλο είναι ευεργετικό για τα νεύρα και την παράλυση. Το φασκόμηλο, επίσης ήταν γνωστό ότι μπορεί να κάνει τα μαλλιά να πέφτουν, αλλά αυτό μπορεί να διορθωθεί πλένοντας το κεφάλι με διαλύματα που περιέχουν μυρτιά και σαφράν.
Σχεδόν κάθε βότανο γνωστό στον Μεσαίωνα, είτε καλλιεργούταν σε κήπο είτε συλλεγόταν από την άγρια φύση, είχε τουλάχιστον μία και συνήθως αρκετές φαρμακευτικές χρήσεις. Το δεντρολίβανο καταγράφεται σε ένα βότανο του 1525 ως θεραπεία για το άσθμα, τα κακά πρηξίματα, την ουρική αρθρίτιδα, τον βήχα, τις δηλητηριάσεις και τα άσχημα όνειρα. Ο μαϊντανός ήταν κατάλληλος για πυρετό, πόνους στην καρδιά, ράμματα, αδύναμο στομάχι, πέτρες και παράλυση, και τα κρεμμύδια λέγεται ότι είναι καλά για την όραση και για δαγκώματα σκύλου, αποχρωματισμό του δέρματος και την φαλάκρα. Λέγεται ότι η μυρτιά γιάτρευε τους πονόδοντους και τους πυρετούς και ότι τα παρασκευάσματα που περιέχουν χυμό φράουλας μπορούν να γίνουν γαργάρες για τα έλκη του λαιμού.
Ορισμένα φυτά προκαλούσαν μια γενική αίσθηση ευεξίας. Όπως τα κυδώνια χάριζαν ευθυμία και τις βιολέτες τις μυρίζαν για να νιώσουν καλύτερα.
Τα βότανα ήταν πολύ σημαντικά σε κάθε μεσαιωνικό νοικοκυριό. Σε συνθήκες κακής υγιεινής ήταν χρήσιμα ως απολυμαντικά και εντομοκτόνα. Το φασκόμηλο, χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα ως απολυμαντικό, λόγω της έντονης μυρωδιάς του, σκορπιζόταν για να καθαρίσει τον αέρα και να αποτρέψει τις ασθένειες.
Ο Albertus Magnus, ο θεολόγος και επιστήμονας του 13ου αιώνα, συνέστησε επίσης τη φύτευση του απήγανου μεταξύ των άλλων φυτών σε έναν κήπο, έτσι ώστε η ισχυρή μυρωδιά του να αποθαρρύνει τα επιβλαβή παράσιτα. Η αψιθιά και το δεντρολίβανο στρώθηκαν σε ρούχα ως απωθητικά σκόρου. Το φλισκούνι ήταν σκορπισμένο στα σπίτια για να διώχνει τους ψύλλους. Και αυτές οι μυστηριώδες πάστες από κονιοποιημένες ρίζες ακόνιτου και ελλέβορου, που περιέχουν θανατηφόρα δηλητήρια, έγιναν παρασκευάσματα για χρήση ενάντια σε μεγαλύτερα παράσιτα – αρουραίους, λύκους και αλεπούδες.
Τα μυρωδάτα βότανα είχαν πιο ευχάριστες χρήσεις. Τα φορούσαν ως γιρλάντες, στόλιζαν βωμούς, αγάλματα στις εκκλησίες και τις κατοικίες. Τα βότανα καθάριζαν τον αέρα και έδιναν τις μυρωδιές τους σε αρώματα, νερά πλυσίματος και σαπούνια. Αρωματικά φυτά όπως ο μάραθος και το δεντρολίβανο στόλιζαν τα σπίτια και τις εκκλησίες. Τα πέταλα των τριαντάφυλλων τοποθετήθηκαν σε σεντούκια για να κάνουν τα ρούχα αρωματικά και τα παρασκευάσματα από ρίζα ίριδας τα τοποθετούσαν με σκοπό να σκληρύνουν το λινό και του έδιναν ένα υπέροχο άρωμα.
Πολλά βότανα χρησιμοποιήθηκαν και στα καλλυντικά, όπως π.χ το βραστό δεντρολίβανο σε λευκό κρασί καθάριζε το πρόσωπο και οι θρυμματισμένες ρίζες κρίνων αφαιρούσαν τις ρυτίδες. Επίσης το χαμομήλι βρασμένο με μέλι καθάριζε το δέρμα από τις κηλίδες ενώ ο χυμός μέντας αναμεμειγμένος με ροδέλαιο αφαίρεσε τα σημάδια που άφηναν οι πληγές.
Όμως τα βότανα χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή και τη βαφή υφασμάτων. Συνδυασμοί βαφών από ξύλο, κρόκο με γύρη και χυμούς λουλούδιών από ίριδα.
Πολλά βότανα χρησιμοποιούνταν, φυσικά, στο φαγητό ως καρυκεύματα. Η μέντα, το φασκόμηλο, η λεβάντα και μαντζουράνα, για παράδειγμα αλλά και πολλά άλλα βότανα που χρησιμοποιούνται ελάχιστα τώρα ήταν κοινά ως καρυκεύματα στον Μεσαίωνα. Ο ύσσωπος πρόσθετε πικράδα στις ομελέτες, τα τουρσιά, τις σούπες και τις κρεατόπιτες, ενώ το τανάκητο, ένα άλλο πικρό βότανο, αναμειγνυόταν με αυγά.
Ένας κόσμος γεμάτο βότανα και πως να μην τον θαυμάσω… Αν και κάθε εποχή έχει τα δικά της σκοτεινά μυστικά, οι κήποι του μεσαίωνα θα παραμένουν πάντα αξιολάτρευτοι σε μας τους βοτανολόγους.
