Το τελευταίο μυθιστόρημα του βραβευμένου με Πούλιτζερ και Εθνικό Βραβείο Βιβλίου, Ρίτσαρντ Πάουερς είναι πολύ μπερδεμένο. Είναι μεν γεμάτο από καλές προθέσεις, πολλή ευαισθησία, αρκετή φιλοδοξία και ενδιαφέρουσες ιδέες, αλλά αποτελείται από ασύνδετα επί μέρους τμήματα, σαν κομμάτια παζλ που δεν ταιριάζουν, καταφεύγει συχνά σε ένα μάλλον ανιαρό κήρυγμα (πάντα κακή επιλογή για ένα λογοτεχνικό έργο), και προδίδεται από πολλές αδυναμίες τόσο στην πλοκή όσο και στους χαρακτήρες. Το τελικό αποτέλεσμα πάντως ταιριάζει απόλυτα με τον τίτλο του: είναι αμήχανο.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το μυθιστόρημα είναι στημένο πάνω στη σχέση πατέρα και γιου. Ο Θίοντορ Μπερνς είναι ένας αστροβιολόγος που σχεδιάζει μοντέλα γύρω από τη σύσταση της ατμόσφαιρας σε μακρινούς πλανήτες με απώτερο στόχο τη διευκόλυνση της διαδικασίας εύρεσης ζωής στο διάστημα. Ο εννιάχρονος γιος του Ρόμπιν έχει αρκετά προβλήματα συμπεριφοράς και ελέγχου των συναισθημάτων του, έχοντας τοποθετηθεί από διαφόρους ειδικούς στο περίφημο φάσμα του αυτισμού. Αυτό που καθιστά τα πράγματα πολύ πιο δύσκολα και για τους δύο είναι ότι η μητέρα του Ρόμπιν και σύζυγος του Μπερνς σκοτώθηκε πριν από δύο χρόνια, με αποτέλεσμα πατέρας και γιος να βιώνουν μια αξεπέραστη απώλεια που επηρεάζει καθημερινά και τους δύο με διαφορετικό τρόπο. Κοινό ενδιαφέρον και των δύο (όπως και βασική συνισταμένη σε πολλά έργα του Πάουερς) είναι η οικολογική συνείδηση και η αγάπη για τη φύση (άλλωστε η μητέρα του Ρόμπιν ήταν μια επιτυχημένη λομπίστρια για ζητήματα προστασίας του περιβάλλοντος). Σε μία από τις πρώτες σκηνές του βιβλίου, πατέρας και γιος πηγαίνουν για κάμπινγκ εκεί που πήγαινε ο Θίοντορ με τη γυναίκα του, στα Smoky Mountains του Τενεσί, και βιώνουν τη μαγική ποικιλομορφία της ζωής, χλωρίδας και πανίδας, στο υπέροχο πυκνό δάσος, μια στιγμή αρμονίας και βιολογικής ενσυναίσθησης.
Όμως τα προβλήματα στη συμπεριφορά του Ρόμπιν και οι έντονες συναισθηματικές διακυμάνσεις του οδηγούν σε απόγνωση τον Θίοντορ, ο οποίος προσπαθεί να αντισταθεί στις προτροπές για φαρμακευτική αγωγή. Τότε εμφανίζεται μία λύση ex machina. Ένας νευρολόγος πρώην συνεργάτης της γυναίκας του Θίοντορ του προτείνει τη νευροανάδραση, μια πειραματική συμπεριφορική θεραπεία με χρήση μαγνητικού τομογράφου κατά την οποία το εκάστοτε υποκείμενο επιχειρεί να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του ακολουθώντας συγκεκριμένα πρότυπα μέσα από ένα διαδραστικό παιχνίδι. Η θεραπεία αποδεικνύεται καταρχάς σχεδόν θαυματουργή, με θεαματικά αποτελέσματα για τον ψυχισμό και τη συγκρότηση του Ρόμπιν.
Παράλληλα, ο ανώνυμος πρόεδρος των ΗΠΑ (Τραμπ) προσπαθεί να υποδαυλίσει τις τάσεις διχασμού στο έθνος, διακόπτει τη χρηματοδότηση σε προγράμματα προστασίας του περιβάλλοντος αλλά και σε προγράμματα όπως εκείνο της νευροανάδρασης, στο οποίο συμμετέχει ο Ρόμπιν. Ο τελευταίος δυσκολεύεται πολύ να αντέξει τα τραγικά σημάδια της κλιματικής κρίσης που οδηγούν σε αλυσιδωτές αντιδράσεις παγκοσμίως. Η έλλειψη συναισθηματικής του ισορροπίας τον κάνει να βιώνει αβάσταχτο πόνο για την καταστροφή του περιβάλλοντος και των έμβιων όντων.
Αυτό εν ολίγοις είναι το πλαίσιο του μυθιστορήματος του Πάουερς. Τι έχουμε εδώ; Μία πολύ δύσκολη προσπάθεια να συσχετιστούν τα πάντα. Υποθέτω ότι μία πρώτη συσχέτιση που κάνει ο Πάουερς είναι εκείνη μεταξύ του άπειρου σύμπαντος και της διερεύνησης των μυστηρίων του και το επίσης άπειρα περίπλοκο ανθρώπινο μυαλό, του οποίου τα μυστήρια επίσης προσπαθούμε εδώ και αιώνες να διερευνήσουμε και να ερμηνεύσουμε. Το επίκεντρο εδώ βεβαίως είναι το μπερδεμένο μυαλό του μικρού Ρόμπιν και οι προσπάθειες του πατέρα του να το ξεκλειδώσει, να το κατανοήσει. Παρά το ότι ψάχνουμε εναγωνίως για ζωή στο σύμπαν, δείχνει να μας λέει ο Πάουερς, αγνοούμε την απίστευτη ποικιλομορφία της ζωής στον δικό μας, υπέροχο πλανήτη, αγνοούμε συχνά την απίστευτη πολυπλοκότητα, το θαύμα του ίδιου του ανθρώπινου εγκεφάλου, ένα ανεξερεύνητο σύμπαν από μόνο του.
Ένας δεύτερος άξονας που αναπτύσσει ο Πάουερς είναι το επείγον της κλιματικής κρίσης, το πώς δηλαδή τα γεγονότα που συντελούνται στην υδρόγειο ζητούν την ενεργή μας συμμετοχή. Αυτό όμως έχει και την άλλη πλευρά του νομίσματος, ένα είδος υπαρξιακού στρες με το οποίο μεγαλώνουν μικρά παιδιά που αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τις συνθήκες γύρω τους, ιδιαίτερα όταν αυτά χαρακτηρίζονται από αυξημένη ευαισθησία.
Το πρόβλημα όμως είναι ότι ο μικρός Ρόμπιν, δεν είναι αληθοφανής χαρακτήρας αλλά ένα ιδανικό, η προβολή της ελπίδας και των ονείρων του Πάουερς. Όντας κι εγώ πατέρας μιας υπέροχης κόρης που βρίσκεται στο ευρύ αυτό «φάσμα» («μα όλοι είμαστε στο φάσμα, αυτό σημαίνει φάσμα», σκέφτεται ο Θίοντορ στο μυθιστόρημα), σκέφτηκα αμέσως να αναζητήσω στο διαδίκτυο αν ο Πάουερς είναι όντως γονιός. Όπως περίμενα, βρήκα ότι ο ίδιος δεν έχει παιδιά. Αυτό φαίνεται στο μυθιστόρημα, προκύπτει από τον τρόπο που έχει χτίσει τον Ρόμπιν, ο οποίος ούτε μιλάει ούτε σκέφτεται σαν παιδί, (έστω και σαν προικισμένο παιδί), αλλά μοιάζει περισσότερο με μια ουτοπική εκδοχή ενός μικρού Δαλάι λάμα. Τα παιδιά με αντίστοιχες διαταραχές έχουν πράγματι εμμονές και προσκολλώνται σε γνώριμα μοτίβα, όμως αυτά είναι υποσυνείδητες μέθοδοι αντιμετώπισης και κατανόησης της καθημερινότητας, όχι σταυροφορίες για να σωθεί ο κόσμος. Ο Πάουερς δεν πείθει ότι ο κεντρικός του χαρακτήρας είναι αληθινός. Επίσης, όσο κι αν επιλέγει μια πιο γλυκερή και συναισθηματικά εκβιαστική προσέγγιση προσδίδοντας έναν τραγικά μελοδραματικό τόνο, και πάλι αδυνατεί να οδηγήσει τον αναγνώστη στην τόσο απαραίτητη ταύτιση με τον Ρόμπιν.
Ο συσχετισμός ανάμεσα στην εσωτερική και εξωτερική εξερεύνηση, δηλαδή ανάμεσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο και το διάστημα, είναι ο μόνος πραγματικά επιτυχής στο μυθιστόρημα, και μπορεί πράγματι να οδηγήσει σε ενδιαφέρουσες προεκτάσεις, τόσο από πλευράς μυθοπλαστικής αλληγορίας όσο και ουσίας.
Ενδιαφέρουσα επίσης είναι η έμφαση στην ενσυναίσθηση σαν μοναδική μέθοδο υπέρβασης των κάθε είδους προβλημάτων. Ουσιαστικά, η νευροανάδραση που δοκιμάζει ο Ρόμπιν είναι ένα είδος καθοδηγούμενης ενσυναίσθησης με ερεθίσματα μέσα από παιχνίδι. Ο Πάουερς είναι σαν να μας λέει ότι η ενσυναίσθηση ως προς τη φύση και το περιβάλλον, ως προς τις πολιτικές απόψεις των άλλων και τα διαφορετικά τους βιώματα, είναι ο μόνος τρόπος να ξεπεράσουμε τις διαφορές μας και να γεφυρώσουμε χάσματα και διχασμούς. Όμως τα υπόλοιπα κομμάτια του παζλ απλά δεν κολλάνε. Η απόπειρα να παρουσιάσει τον δυστοπικό μέλλον ενός ανεξέλεγκτου Τραμπ που επενδύει σε ένστικτα διχασμού έχει μεν σωστές προθέσεις αλλά εξερευνάται λίγο και χωρίς έμπνευση. Η ροπή προς το μελό συχνά οδηγεί σε εξαντλημένα κλισέ. Η αίσθηση του οικολογικού κηρύγματος είναι πανταχού παρούσα. Ο Πάουερς είναι ένας εξαιρετικός συγγραφέας που δεν χρειάζεται να αποδείξει κάτι. Όμως η Αμηχανία δεν είναι η καλύτερή του στιγμή.
