Πάντοτε ήθελα να επισκεφθώ τον Αμερικάνικο νότο. Έχω ταξιδέψει κάποιες φορές στην Αμερική, αλλά ποτέ σε αυτόν τον ιδιαίτερο τόπο που ένιωθα ότι με καλούσε. Τα αναγνώσματά μου, τα ακούσματά μου, εν μέρει δηλαδή ορισμένα από τα στοιχεία που διαμόρφωσαν το υπόβαθρό μου έχουν την καταγωγή τους ακριβώς εκεί.
Επιτρέψτε μου όμως πριν ξεκινήσω να καταγράφω το οδοιπορικό μου και να καταθέσω τις σκέψεις μου, να παραθέσω κάποια πολύ σύντομα και βασικά στοιχεία που θεωρώ απαραίτητα σαν ένα υποτυπώδες πλαίσιο. Ο Αμερικάνικος νότος είναι κάτι περισσότερο από μια (ασαφής και θολή) γεωγραφική οντότητα. Αυτό που τον καθιστά μια δύσκολη, φευγαλέα έννοια για να μπορέσει κάποιος να τον ορίσει, είναι το ότι είναι μια ιδέα. Είναι μια πολιτισμική έννοια, βαρύτατα και ανεπίστρεπτα στιγματισμένη από την ιστορία.
Ο νότος φέρει τα ίχνη του παρελθόντος πάνω του σαν βαθιές χαρακιές, ίσως τόσο βαθιές όσο και οι χαρακιές από τα μαστίγια στις πλάτες των ανθρώπων που ουσιαστικά τον έχτισαν. Είναι μια υποήπειρος από μόνος του, ένας αχανής τόπος γεμάτος αντιθέσεις και αντιφάσεις. Ας δούμε για παράδειγμα μερικές από αυτές: χαρακτηρίζεται παραδοσιακά ως μια συντηρητική σχεδόν οπισθοδρομική κοινωνία, προπύργιο όχι απλά των ρεπουμπλικάνων αλλά της πιο συντηρητικής τους πτέρυγας. Κι όμως, ορισμένοι από τους πιο φιλελεύθερους και προοδευτικούς πολιτικούς γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στο νότο, έως και προέδρους από τον Κάρτερ μέχρι τον Κλίντον.
Άλλη αντίφαση: ορισμένες πολιτείες του νότου (λιγοστές που αποτελούν μειοψηφία, είναι αλήθεια) έχουν το χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο στις ΗΠΑ. Κι όμως, από αυτές ακριβώς έχουν ξεπεταχτεί ορισμένοι από τους μεγαλύτερους συγγραφείς παγκοσμίως. Ερμητικά κλειστές κοινότητες συνυπάρχουν με πόλεις που δίδαξαν τι σημαίνει πραγματική πολυπολιτισμικότητα και αφομοίωση, όχι απλό μωσαϊκό αλλά ένα καζάνι στο οποίο σφυρηλατήθηκε μια καινούρια, πολυπρισματική ταυτότητα. Η συμβολή του Αμερικάνικου νότου στον παγκόσμιο πολιτισμό, όχι μονάχα σε αυτόν των ΗΠΑ είναι ανυπολόγιστη.
Το ερώτημα βεβαίως παραμένει, τι είναι ο νότος και ποιες πολιτείες τον αποτελούν; Όσο περίεργο κι αν μοιάζει, οι απόψεις διίστανται επειδή ο νότος είναι πολιτισμική και όχι απλά γεωγραφική οντότητα. Μία πολιτεία για παράδειγμα μπορεί να είναι πολιτισμικά ή δημογραφικά χωρισμένη και άρα να έχει διαφορετικές ταυτότητες. Ακόμα πιο περίπλοκα έκανε τα πράγματα η περίφημη γραμμή «Μέισον-Ντίξον». Τον 18ο αιώνα οι πρωτοπόροι Άγγλοι τοπογράφοι Μέισον και Ντίξον κλήθηκαν να επιλύσουν μία εδαφική διαφωνία ανάμεσα στις (τότε) αποικίες της Πενσιλβάνια και του Μέριλαντ. Η γραμμή που χάραξαν στον χάρτη έκτοτε για πολλούς συμβολίζει (λανθασμένα) τα σύνορα μεταξύ βορρά και νότου στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Υπάρχει όμως ένας πυρήνας από πολιτείες, ο οποίος λίγο πολύ συμφωνούν όλοι ότι είναι ατόφια νότιος: Τζόρτζια, Βιρτζίνια, Βόρεια και Νότια Καρολίνα, Λουιζιάνα, Αλαμπάμα, Μισισίπι, Άρκανσο, Τενεσί. Εκτός αυτών όμως υπάρχουν και ορισμένες πολιτείες που, εν μέρει τουλάχιστον, αξιώνουν με σοβαρά επιχειρήματα την ταυτότητα του νότου. Αυτές κυρίως είναι η Φλόριντα, το Τέξας και το Κεντάκι.
Σε κάθε περίπτωση, ότι κι αν αποτελεί την ιδέα που λέγεται Αμερικάνικος νότος, πάντοτε ήθελα να τον επισκεφτώ για να πάρω μια γεύση. Λέω γεύση, γιατί όπως είναι φυσικό θα μπορέσω να επισκεφθώ μονάχα ένα μικρό κομματάκι από αυτόν τον τεράστιο τόπο. Ακόμα κι έτσι θα είναι ένα ταξίδι δύσκολο και κουραστικό, το οποίο θα αποπειραθώ να κάνω μόνος μου και μετά να γράψω τις σκέψεις μου γι’ αυτό.
Στάση πρώτη: Σαβάνα, Τζόρτζια
Επιλέγω να πάρω το περίφημο Greyhound λεωφορείο από το αεροδρόμιο της Ατλάντα για τη Σαβάνα, μια διαδρομή περίπου πέντε ωρών. Η εμπειρία αποδεικνύεται ελαφρώς σουρεαλιστική. Δεν έρχεται το κλασικό Greyhound αλλά απλό πούλμαν που έχουν κάνει τσάρτερ λόγω ελλείψεων.
Ο αυτοκινητόδρομος μοιάζει με ένα αυλάκι ανάμεσα σε πυκνά δάση μου μοιάζουν να εκτείνονται στο άπειρο. Όμως η διαδρομή δεν είναι ακριβώς ειδυλλιακή. Από πίσω μου μια λευκή ηλικιωμένη γυναίκα χρησιμοποιεί και τα δύο καθίσματα σαν κρεβάτι, ξυπνάει μόνο για να βήξει σαν νταλικέρης και συνεχίσει τον ύπνο. Βάζω μάσκα. Απέναντι ένας Μεξικάνος τρώει τρεις ώρες σερί σοκολατάκια και γλύφει τα δόντια του. Εγώ φταίω που ήθελα και Greyhound. Φτάνω στο ξενοδοχείο της Σαβάνα αργά το απόγευμα, λούζομαι με αντισηπτικό και βγαίνω έξω.
Ας ξεκινήσουμε με μια απλή όσο και υπέρμετρα δραματική διαπίστωση: η Σαβάνα είναι μία από τις ομορφότερες πόλεις στον πλανήτη. Εντάξει, ας το περιορίσουμε ελαφρά: η Σαβάνα είναι μία από τις ομορφότερες μικρομεσαίου μεγέθους πόλεις στον πλανήτη. Αυτό δεν είναι μονάχα δική μου διαπίστωση. Πριν από κάποια χρόνια η γαλλική Le Monde χαρακτήρισε τη Σαβάνα ως την πιο όμορφη πόλη σε ολόκληρη τη βόρεια αμερικάνικη ήπειρο! Ο χαρακτηρισμός μοιάζει υπερβολικός αλλά δεν είναι.
Ο χαρακτήρας της Σαβάνα είναι ιδιαίτερος και πηγάζει τόσο από τον αρχιτεκτονικό της πλούτο και την εκπληκτική και πρωτοποριακή της ρυμοτομία όσο και από την ίδια τη φύση. Όταν η πόλη ιδρύθηκε το 1733 ο ιδρυτής της Τζέιμς Όγκλθορπ σχεδίασε εκ του μηδενός ένα τολμηρό πολεοδομικό συγκρότημα, το οποίο βασιζόταν στις πλατείες κάθε δύο τετράγωνα με αποτέλεσμα ένα συμμετρικό πλέγμα που όσο η πόλη αναπτυσσόταν τόσο και εκείνο εκτεινόταν απόλυτα δομημένο. Οι σημερινές είκοσι δύο πλατείες του ευρύτερου ιστορικού κέντρου της Σαβάνα είναι η ψυχή της και είναι εκπληκτικά όμορφες, καθώς μοιάζουν με μικρά πάρκα και κυριαρχούνται από τις επιβλητικές βελανιδιές του νότου με την εξής διαφορά: τα μοναδικά «ισπανικά βρύα» που κρέμονται από τα κλαδιά τους και δημιουργούν ένα υπέροχο, ανατριχιαστικό θέαμα.
Οι πλατείες πλαισιώνονται από αρχοντικά που σπάνια συναντάει κανείς σε τέτοια πυκνότητα, ποικιλομορφία και ομορφιά. Από το 1780 ως το 1860 ο οικοδομικός οργασμός και ο πλούτος από το εμπόριο βαμβακιού οδήγησαν στην κατασκευή αναρίθμητων αριστουργημάτων, κάθε αρχιτεκτονικού ρυθμού και είδους: βικτωριανού, γεωργιανού, νεοκλασικού, νεογοτθικού, από τούβλο, από πέτρα, από ξύλο, από συνδυασμό των παραπάνω. Όλα αυτά τα κτίρια συντηρούνται υπέροχα και κρύβουν υψηλής αισθητικής κήπους που ενώνονται αρμονικά με τις πλατείες και τα πάρκα της πόλης.
Βολτάροντας στο παραποτάμιο εμπορικό πάρκο της πόλης, πετυχαίνω μια πινακίδα που λέει ότι το πάρκο έχει ονομαστεί προς τιμήν ενός Τζον Ρουσάκη. Γκουγκλάρω το όνομα και μαθαίνω ότι ο Ρουσάκης υπήρξε βέρος Ελληνοαμερικάνος που εκλέχθηκε για τέσσερις συνεχόμενες θητείες δήμαρχος της Σαβάνα τη δεκαετία του εβδομήντα. Παρά τον σχετικά μικρό μας πληθυσμό και την περιορισμένη μας διασπορά, πάντα σκάει μύτη κάποιος Έλληνας στην πιο απρόσμενη γωνιά.
Η εμπειρία του να περπατάει κανείς στους δρόμους της άνω ιστορικής συνοικίας της Σαβάνα, αφού νυχτώσει είναι για μένα ανατριχιαστική, σχεδόν παραισθησιογόνα. Ο υποβλητικός φωτισμός στις πλατείες και τα αρχοντικά, τα φανάρια έξω από κάθε μονοκατοικία στα οποία τρεμοπαίζει μια φλόγα, δημιουργούν ένα υποβλητικό παιχνίδι με τις σκιές. Νιώθεις ότι κατανοείς την εμμονή με το υπερφυσικό και τον πνευματισμό που κυριαρχεί σε αυτή την πόλη. Όταν η ταινία του Κλιντ Ίστγουντ «Μεσάνυχτα στον κήπο του καλού και του κακού» πριν από είκοσι χρόνια είχε δημιουργήσει παροξυσμό για τη Σαβάνα αναδεικνύοντας ένα ατμοσφαιρικό, ηθικά αμφιλεγόμενο μέρος, δεν θα μπορούσα να φανταστώ ότι η πραγματικότητα υπερβαίνει την εικονογραφία της ταινίας.
Όμως τα πραγματικά δαιμόνια δεν είναι αυτά των ιστοριών και των θρύλων. Είναι αυτά που βλέπεις σε όλες τις κεντρικές πλατείες να τρεκλίζουν και να κοιμούνται στα παγκάκια. Εκεί, οι χαμένες ψυχές, οι άνθρωποι που έχουν γλιστρήσει από τις ρωγμές της κοινωνίας, περιφέρονται σαν καταραμένοι. Κυρίως μαύροι (αλλά όχι μόνο), άστεγοι, μέθυσοι, ναρκομανείς. Εικόνες που βλέπει κανείς σε όλες τις μεγαλουπόλεις αλλά με μεγαλύτερη συχνότητα στο νότο. Το φυλετικό ζήτημα αμέσως έρχεται στο μυαλό μου, με το νότο να του επιφέρει όπως είναι φυσικό μεγαλύτερη φόρτιση. Άλλωστε η Τζόρτζια είναι μια κατ’ εξοχήν μαύρη πολιτεία. Όμως γι’ αυτό θα γράψω αργότερα.
