Η πολυβραβευμένη παράσταση «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» του Πορτογάλου Τιάγκο Ροντρίγκες, καλλιτεχνικού διευθυντή του Φεστιβάλ της Αβινιόν, έρχεται στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση από τις 4 έως τις 8 Δεκεμβρίου. Μια σύγχρονη τραγωδία με ένα απροσδόκητο φινάλε, που έχει χαρακτηριστεί «πραξικοπηματικό», μας καλεί να αναλογιστούμε για το τι είναι ικανή η ανθρωπότητα.
Από έναν θεατρικό δημιουργό που επικαλείται την έννοια του ανθρωπισμού στο σήμερα με όρους αγωνιώδους διαλεκτικής: τον Πορτογάλο Τιάγκο Ροντρίγκες, τον οποίο πρωτοσύστησε στο ελληνικό κοινό η Στέγη το 2016 με το έργο του, By Heart.
Η οικογένεια της Καταρίνα κάθε χρόνο απάγει και σκοτώνει έναν φασίστα. Μια οικογενειακή παράδοση, διόλου ζεστή και χαρούμενη, που όλα τα μέλη της ακολουθούν για περισσότερα από εβδομήντα χρόνια. Η αρχή έγινε το 1954 ως αντίποινα στον φόνο της 26χρονης αγρότισσας Καταρίνα Οφημίας, σύμβολο του αγώνα των Πορτογάλων κατά της δικτατορίας που εγκαθίδρυσε ο Αντόνιο Σαλαζάρ το 1933 και κράτησε μέχρι το 1974. Βρισκόμαστε πλέον στο 2028 και ενώ ένα ολοκληρωτικό καθεστώς βρίσκεται και πάλι στην εξουσία το νεαρότερο μέλος της οικογένειας, η Καταρίνα, πρόκειται να σκοτώσει τον πρώτο της φασίστα, ο οποίος έχει απαχθεί για αυτόν ακριβώς τον σκοπό. «Είναι μια μέρα γιορτής, μια μέρα ομορφιάς και θανάτου», όπως λένε οι δικοί της. Η άρνησή της να προβεί σε έναν φόνο, εγείρει μεγάλη οικογενειακή αναστάτωση. Δυσεπίλυτα ερωτήματα ανακύπτουν. Τι είναι φασισμός; Υπάρχει θέση για βία στον αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο;
Με αφορμή το βαθιά πολιτικό και εντόνως προκλητικό έργο που ανεβάζει στη Στέγη ο Πορτογάλος σκηνοθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής από το 2021 του Φεστιβάλ Αβινιόν Τιάγκο Ροντρίγκες μίλησε στο ελc για την πολιτική του σκέψη, τα ερωτήματα που ανακύπτουν συχνά στο εκρηκτικό του έργο, την κριτική σε αυτό αλλά και τους προβληματισμούς του.
«Πολύ συχνά η χρήση της λέξης γίνεται με λανθασμένο τρόπο. Για παράδειγμα, το γεγονός πως αποκαλούμε τον Μπολσονάρο φασίστα, ενώ εξελέγη πρόεδρος της Βραζιλίας, δεν είναι ακριβές, αν και συγκεντρώνει στο πρόσωπό του χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης πολιτικής κίνησης και ιδεολογίας. Τι σημαίνει τελικά εθνικιστής, πατριώτης, ακροδεξιός; Επιτρέπω πλέον στον εαυτό μου να χρησιμοποιεί τη λέξη φασισμός. Η ακροδεξιά δυστυχώς έχει αφομοιωθεί από το δημοκρατικό φάσμα, από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης από τον δημόσιο διάλογο, οπότε αποκαλώντας κάποιον φασίστα μπορείς να τον πονέσεις ακόμα. Εξακολουθεί να ενοχλεί ο όρος αυτός».
Η βία ως απάντηση στη βία
Ο Τιάγκο Ροντρίγκες τοποθετείται καθαρά χωρίς δισταγμούς και δεύτερες σκέψεις απέναντι στη διαχρονική παρουσία της βίας στη ζωή και την πολιτική. Ξεκάθαρα και ειλικρινά για εκείνον το μεγάλο ερώτημα που υπάρχει δεν είναι βία ή όχι βία αλλά ποια τελικά η γραμμή που οφείλει να υπάρχει στην εξάσκηση της βίας. Γιατί όπως χαρακτηριστικά θα πει:
«Ποια η γραμμή ανάμεσα στην εξέγερση για ελευθερία και την τρομοκρατία; Οφείλουμε να υπερασπιζόμαστε τη δημοκρατία και την ειρήνη αλλά αυτό συχνά δεν είναι εφικτό χωρίς τη χρήση βίας».
Εδώ άλλωστε βρίσκεται και η καρδιά του έργου «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες». Πόση ανοχή μπορεί ένας άνθρωπος να επιδείξει απέναντι στη σκληρότητα και την επιβολή της βίας από τους άλλους; Είναι δυνατόν να υπομένει διαρκώς και να μην εξεγείρεται ακόμα και αν χρειαστεί να ακολουθήσει τον σκοτεινό δρόμο της βίας, ενάντια σε κάθε ανθρώπινο δίκαιo, πέρα από τα όρια της Δημοκρατίας και της εννομίας; Και αυτό είναι το μεγάλο παράδοξο που αντιμετωπίζουμε ως κοινωνία.
Η βία σύμφωνα με τον Τιάγκο Ροντρίγκες είχε πάντα διαχρονικά θέση στην πολιτική. Και πολύ συχνά, πολιτική και βία εμπλέκονταν τόσο στενά που τα όρια ανάμεσά τους γίνονταν δυσδιάκριτα.
Και συνεχίζει:
«Στο ερώτημα αν η αντίσταση ήταν αναγκαία στην περίπτωση της εισβολής των Ναζί, προσωπικά θα απαντούσα πως ήταν επιβεβλημένη». Ένας άνθρωπος με βαθιά πολίτική σκέψη που η συνεχής άνοδος των ακροδεξιών δυνάμεων στην Ευρώπη είναι ζήτημα που τον απασχολεί, ζήτημα που τον καίει βαθιά και θα τροφοδοτήσει την ιδέα της παράστασής του:
«Αξίες όπως η ελευθερία και η δικαιοσύνη απειλούνται και αυτό είναι κάτι που με απασχολεί πολύ».
Η προσέγγιση του Rodrigues πηγάζει εν μέρει από τις πολιτικές αρχές με τις οποίες και ανατράφηκε. Παιδί της νεαρής πορτογαλικής δημοκρατίας, γεννήθηκε στη Λισαβόνα τρία χρόνια μετά την «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» το 1974 που κατάργησε τη στρατιωτική δικτατορία της χώρας. Ο πατέρας του ήταν αντιφασίστας ακτιβιστής που πέρασε αρκετά χρόνια εξόριστος στη Γαλλία στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και αργότερα εργάστηκε ως δημοσιογράφος:
«Αυτοί οι άνθρωποι θυσίασαν πολλά αντιστεκόμενοι στον φασισμό για να είμαι εγώ σήμερα ευτυχισμένος και να ζω ελεύθερος. Συχνά σκέφτομαι ότι οφείλω να τους ευχαριστήσω για αυτό».
Το εκρηκτικό πολιτικό του θεατρικό έργο, η υποδοχή του κοινού και η κριτική
Η πρεμιέρα της παράστασης έγινε το 2020 ξεκινώντας από τη γενέτειρα χώρα του και τη Λισαβόνα φυσικά αλλά σύντομα ξεκίνησε περιοδείες σε ολόκληρο τον κόσμο. Ποικίλες οι αντιδράσεις των θεατών, καθώς το ίδιο το έργο στο τέλος του θολώνει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο ίδιο το έργο επί σκηνής και στους θεατές.
Έντονες οι αντιδράσεις από τους θεατές ακόμα και στην Πορτογαλία που ο κόσμος ξεσηκώθηκε αρχικά ενάντια στον ίδιο τον τίτλο της παράστασης:
«Ειδικά η ακροδεξιά πολιτική παράταξη αλλά σύντομα η εναντίωση συνεχίστηκε και σε ευρύτερο φάσμα», ενώ όταν το έργο παρουσιάστηκε στην Ιταλία (το ακροδεξιό κόμμα Fratelli di Italia δεν βρισκόταν ακόμα στην εξουσία) τα σχόλια επεκτάθηκαν από το θέατρο και σε άρθρα στα ιταλικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, κάτι που ο ίδιος ο Rodrigues καλωσορίζει λέγοντας χαρακτηριστικά:
«Χαίρομαι που το περιεχόμενο ενός έργου ξεφεύγει από το θεατρικό πεδίο και απασχολεί τις πολιτικές εφημερίδες. Αυτό σημαίνει ελευθερία και δημιουργική σκέψη. Υπήρξαν πολλές, έντονα φορτισμένες συναισθηματικά αντιδράσεις από θεατές, συχνά αντικρουόμενες. Κάποιοι έβριζαν, άλλοι προσπάθησαν να ανέβουν στη σκηνή, όχι μόνο εξαιτίας του θέματος, αλλά του τρόπου με τον οποίο ξεδιπλώνεται η πλοκή, “ακροβατώντας” μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας. Δεν πίστευα ποτέ ότι θα βίωνα τόσο έντονες και πρωτόγνωρες καταστάσεις στην καλλιτεχνική μου πορεία. Ήταν όμως απολύτως σημαντικό, επιτακτικό θα έλεγα να μοιραστώ αυτές τις σκέψεις με το έργο. Σκέψεις και θέματα που μπορεί να έχουν αφετηρία τους την Πορτογαλία αλλά είναι οικουμενικά, αφορούν όλο τον κόσμο».
Μπορεί ωστόσο το θέατρο να νοηθεί ως μια πολιτική πράξη που φέρει ηχηρά μηνύματα, αρκετά δυνατά και ικανά να επηρεάσουν συμπεριφορές, και ιδέες;
O ίδιος δεν θεωρεί ότι κάνει θέατρο με πρόθεση να ασκήσει πολιτική. Η αλήθεια ωστόσο είναι πως το θέατρο που υπηρετεί είναι φορτισμένο με τις προσωπικές, πολιτικές του απόψεις. Και όταν οι παραστάσεις που φέρουν την υπογραφή του έχουν τη δύναμη να προκαλέσουν διλήμματα τότε ο στόχος του έχει επιτευχθεί:
«Η δύναμη ενός θεατρικού χαρακτήρα είναι αδιαμφισβήτητη. Μπορεί δυνατά να φωνάξει σκληρά, απαράδεκτα και εγκληματικά πράγματα. Το ίδιο όμως δεν ισχύει για κάποιον που θα δώσει μια επίσημη ομιλία στην τηλεόραση. Είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα».
To έργο του «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες», εμπνέεται από ένα πραγματικό πρόσωπο, την Καταρίνα Οφεμία. Μια νεαρή γυναίκα που στα 24 της χρόνια σηκώνει το ανάστημά της και μαζί με 13 συναδέρφους της διεκδικεί ισότιμη αμοιβή με τους άνδρες και ίσα δικαιώματα. Τότε η Καταρίνα θα δολοφονηθεί από τις φασιστικές δυνάμεις του Σαλαζάρ, γεγονός που την αναγάγει σε σύμβολο του φεμινιστικού αγώνα.
Και αν η Καταρίνα εναντιώθηκε και διεκδίκησε θυσιάζοντας τη ζωή της, εμείς άραγε σήμερα ως κοινωνία πώς θα μας χαρακτήριζε κάποιος; Είμαστε απαθείς και σιωπηλοί απέναντι στην αδικία και την ανελευθερία ή τη φτώχεια που μαστίζει τον κόσμο; Για τον Τιάγκο Ροντρίγκες οι σύγχρονες κοινωνίες δεν είναι διόλου απαθείς:
«Ζούμε στην εποχή που η διασύνδεση ανάμεσα στους ανθρώπους είναι περισσότερο δυνατή από ποτέ. Είναι θετικό που παραμένουμε συνδεδεμένοι, που μιλάμε, που γράφουμε, που μοιραζόμαστε τα προβλήματα του κόσμου. Είναι κάτι που σχηματίζει την αντίληψη του κόσμου. Η κοινή γνώμη διαμορφώνεται από εκείνους που μιλούν, όχι από εκείνους που ακούνε. Μπορεί να μην είναι πανάκεια αλλά είναι κάτι σημαντικό. Και η τέχνη είναι μέρος της κοινής γνώμης. Προσωπικά, προτιμώ να είμαι απαισιόδοξος στη θεατρική σκηνή, αλλά αισιόδοξος στην πραγματική ζωή. Ο Σοφοκλής, για παράδειγμα, έγραψε τραγωδίες, αλλά στην πραγματικότητα ήταν ένας άνθρωπος με πολύ χιούμορ».
Η κριτική των παραστάσεων και της δουλειάς του τον ενδιαφέρουν, και επιδιώκει να τις παρακολουθεί και να τις διαβάζει τονίζοντας τη σημασία της ακαδημαϊκής κριτικής που δημιουργεί το έδαφος για γόνιμο διάλογο και συζητήσεις.
Η παράσταση απέσπασε το Βραβείο Καλύτερης Ξένης Παράστασης στα UBU 2023 στην Ιταλία, το Βραβείο Καλύτερης Ξένης Παράστασης το 2023 από την Ένωση Κριτικών Γαλλίας, ήταν υποψήφια για βραβείο στην κατηγορία Καλύτερης Διεθνούς Παράστασης στα Premis de la Crítica, στην Καταλονία και περιλαμβάνεται στη λίστα με τις καλύτερες ευρωπαϊκές παραστάσεις του 2022 από τους New York Times.
