Η Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών ξεκινά τη διαδρομή της το 2016, με πυξίδα την εκτέλεση, την ηχογράφηση και την προβολή της νεοελληνικής έντεχνης μουσικής δημιουργίας, «ένα πολιτιστικό προϊόν τόσο αδικημένο στον τόπο μας», όπως λέει ο πρόεδρός της Νίκος Μαλιάρας.
Ανατρέχοντας στις πιο σημαντικές έως τώρα στιγμές της παρουσίας της ορχήστρας στα μουσικά, υποστηρίζει ότι η επιτυχία προϋποθέτει «αυτό το πολιτιστικό προϊόν» να αγαπηθεί περισσότερο από το ελληνικό κοινό αλλά και η πολιτεία να προσφέρει τη στήριξή της προς τέτοιου είδους προσπάθειες, ενώ μιλώντας για το δεύτερο ψηφιακό της άλμπουμ με τίτλο ”Kyklos”, που μόλις κυκλοφόρησε, ο Νίκος Μαλιάρας καταλήγει στο όραμα πίσω από τη δημιουργία του, τη «συνύπαρξη και την αδελφοσύνη όλων των ανθρώπων, που προκύπτει μέσα από την τέχνη, ακόμα και την εποχή της απομόνωσης που επέβαλλε η πανδημία».
Πώς ξεκίνησε η δημιουργία του δεύτερου ψηφιακού άλμπουμ της Φιλαρμόνιας Ορχήστρας που μόλις κυκλοφόρησε; Μιλήστε μας για το όραμα πίσω από αυτή τη δουλειά και τη σύνδεσή της με τον χορό.
Η ιδέα για τη δημιουργία του άλμπουμ αυτού ξεκίνησε τη δεύτερη χρονιά της πανδημίας, το 2021. Θυμίζω ότι ήταν και έτος επετειακό για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Την εποχή εκείνη, όπως θα θυμάστε, όλος ο χώρος της Τέχνης είχε αδρανοποιηθεί. Δεν μπορούσαν να γίνουν παραστάσεις, συναυλίες, εκδηλώσεις, διότι δεν επιτρεπόταν η συνάθροιση κόσμου ούτε σε κλειστούς αλλά ούτε και σε ανοικτούς χώρους. Η Φιλαρμόνια τότε αποφάσισε να κινητοποιηθεί και να δραστηριοποιηθεί στον τομέα των ηχογραφήσεων και του βίντεο. Τηρώντας όλα τα μέτρα υγειονομικής προστασίας που ίσχυαν εκείνη την εποχή, η ορχήστρα έκανε μια επανέναρξη της δραστηριότητάς της πραγματοποιώντας κανονικά τις πρόβες της και, αντί συναυλιών, γύριζε ποιοτικά βίντεο με επαγγελματικές εικονοληψίες και ηχογραφήσεις των έργων που ερμήνευε. Έτσι μας δόθηκε η ευκαιρία να ερμηνεύσουμε, όπως πάντα, πολλά έργα Ελλήνων συνθετών, που είναι και ο κύριος στόχος της ορχήστρας.
Οι Έλληνες συνθέτες, λόγω του ότι πολλοί από αυτούς στηρίζουν τη δημιουργία τους στην ελληνική παράδοση, έχουν πολύ συχνά χρησιμοποιήσει στα έργα τους στοιχεία παραδοσιακής μουσικής, μεταξύ αυτών και χορούς. Έτσι, λοιπόν, πολύ φυσιολογικά, συγκεντρώθηκαν όλα αυτά τα έργα που έχουν όλα στο επίκεντρό τους την έννοια του χορού. Όχι μόνο του ελληνικού χορού, αλλά και του χορού που εκφράζει άλλους λαούς, συγγενικούς και φιλικούς προς τον ελληνικό. Διότι, όπως γνωρίζετε, ο χορός και η μουσική είναι παγκόσμια φαινόμενα, χαρακτηρίζουν όλους τους λαούς, αλλά ενώνουν και αδελφώνουν όλους τους ανθρώπους μεταξύ τους. Η συνύπαρξη και η αδελφοσύνη όλων των ανθρώπων, που προκύπτει μέσα από την τέχνη, ακόμα και την εποχή της απομόνωσης που επέβαλλε η πανδημία, μπορούμε να πούμε ότι ήταν ο όραμα που υπήρχε και υπάρχει πίσω από αυτό το άλμπουμ.
Πώς προέκυψε ο τίτλος “Kyklos”; Η ιστορία που αφηγούνται τα έργα της δίσκου σχετίζεται με την πληρότητα και τη ζωή που συμβολίζει το σχήμα του κύκλου;
Η λέξη «κύκλος» είναι μια λέξη που συμβολίζει πάρα πολλά πράγματα. Συμβολίζει την ολοκλήρωση, την πληρότητα, την τελειότητα, τη συμμετρία, αλλά και την ενότητα. Ας μην ξεχνάμε πως είναι μια λέξη ελληνική που έχει περάσει και χρησιμοποιείται σχεδόν αναλλοίωτη σχεδόν σε όλες της υπόλοιπες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπως και η λέξη «μουσική». Κύκλος και μουσική είναι, λοιπόν, δυο έννοιες που συνδέονται, άλλωστε στη μουσική συχνά μιλάμε για «κυκλική μορφή» κλπ. Όμως ο κύκλος είναι και μια έννοια που συνδέεται πολύ στενά με την ελληνικό παραδοσιακό χορό. Σας θυμίζω ότι σχεδόν όλοι οι ελληνικοί χοροί, από όλες τις περιοχές του ελληνισμού, χορεύονται κυκλικά, και γι’ αυτό ονομάζονται και «κύκλιοι χοροί», ήδη από την εποχή του Ομήρου και πριν από αυτόν. Το σχήμα του κύκλου συμβολίζει στην περίπτωση αυτή και την ισότητα και τη συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων, που δεν ιεραρχούνται σε πρώτο, δεύτερο, κλπ, αλλά λειτουργούν ως ίσοι μεταξύ τους, ο δε πρωτοχορευτής είναι απλώς «πρώτος μεταξύ ίσων», γι’ αυτό και οι υπόλοιποι τον υποστηρίζουν όταν κάνει τις φιγούρες του και δεν τον ανταγωνίζονται. Ο κύκλος, λοιπόν, στο περιβάλλον του χορού, μας φέρνει στο νου την έννοια της ισότητας, της αδελφοσύνης μεταξύ των ανθρώπων, αφού οι χορευτές κρατιούνται από τα χέρια, και, τελικά την έννοια της δημοκρατίας.
Μπορείτε να μοιραστείτε μαζί μας έναν χαρακτηρισμό για το καθένα από τα 12 έργα του δίσκου, τι αντιπροσωπεύει για εσάς και πώς έγινε η επιλογή του;
Θα έλεγα ότι το κάθε ένα από τα κομμάτια του δίσκου έχει τη δική του ξεχωριστή προσωπικότητα. Άλλα βασίζονται στην ελληνική μουσική και χορευτική παράδοση, όπως για παράδειγμα το «Μαζωχτός», από τους 36 χορούς του Σκαλκώτα, που καταγόταν από τη Χαλκίδα. Άλλα συνδέονται με την παλαιά ευρωπαϊκή αναγεννησιακή χορευτική παράδοση, όπως η εξαιρετική σουίτα μπαλέτου σε έξι μέρη του Ανδρέα Νεζερίτη, από την Πάτρα, που παραθέτει εξιδανικευμένα δείγματα εκείνων των παλιών χορών, ο καθένας εκ των οποίων αντιπροσώπευε και ένα διαφορετικό ευρωπαϊκό πολιτισμό. Για παράδειγμα η Γκαβότα, που προέρχεται από τη Γαλλία, το Μενουέτο που κατάγεται από την Ιταλία ή η Σαραμπάντα που μας φέρνει στο νου την Ισπανία. Και όλοι οι χοροί μαζί αυτοί του Νεζερίτη σχηματίζουν μια χορευτική σουίτα που δεν έχει να ζηλέψει τίποτε από οποιοδήποτε αντίστοιχο έργο ενός μεγάλου Ευρωπαίου συνθέτη. Την Ισπανία, μια παρόμοια χώρα προς την Ελλάδα, μας φέρνει στο νου και η «Σεκουιδίγια» του Διονυσίου Λαυράγκα, ενός σπουδαίου Κεφαλλονίτη συνθέτη του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Ο «Χαρακτηριστικός χορός» του Δημητρίου Ανδρώνη, συνθέτη από την Κέρκυρα που πέθανε πολύ νέος, με τις ιδιότροπες μελωδίες και τους ρυθμούς, θα λέγαμε ότι ίσως μας φέρνει στο νου κάποιες καρναβαλικές διασκεδάσεις σε κάποια ιταλική πόλη, ίσως στη Βενετία, ενώ η Πόλκα, χορός πολωνικής καταγωγής, του Παύλου Κάρρερ, μας μεταφέρει στα σαλόνια και τα παλάτια της κεντρικής Ευρώπης. Θυμίζω ότι ο Κάρρερ, που καταγόταν από τη Ζάκυνθο, ήταν από τους «διεθνείς» Έλληνες συνθέτες, αφού έζησε και έδρασε πολλά χρόνια σε ευρωπαϊκές χώρες και η μουσική του έχει επηρεαστεί πολύ από αυτό. Ταυτόχρονα όμως είναι και από τους πρώτους συνθέτες που αναγνώριζε την αξία της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής και τη χρησιμοποίησε στα έργα του. Το ιντερμέδιο από την «Περουζέ» του Θεόφραστου Σακελλαρίδη, ενός συνθέτη που μας είναι πολύ γνωστός και αγαπητός από την περιοχή της οπερέτας, μας μεταφέρει σε μια άλλη ενότητα της παράδοσής μας, αυτή που έχει να κάνει με τους τσιγγάνους. Τέλος, η «Ανάμνησις ενός χορού», του ελάχιστα γνωστού Γεωργίου Αξιώτη, συνοψίζει, θα ‘λεγε κανείς, και λειτουργεί ως καταστάλαγμα όλων των εμπειριών και των συναισθημάτων που δημιουργούν οι χοροί του δίσκου στην ακροατή.
Αν, όμως, αυτά είναι όσα τα κομμάτια αυτά σημαίνουν για μένα, καλώ όλους όσοι θα ακούσουν τη μουσική αυτή, να αφήσουν τον εαυτό τους να τους διεγερθούν τα δικά τους, ξεχωριστά και προσωπικά συναισθήματα, και να πραγματοποιήσουν τις δικές τους προσεγγίσεις στην υψηλή και γοητευτική αυτή τέχνη.
Κάνοντας μια αναδρομή στο 2016 που η Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών ξεκίνησε τη διαδρομή της, θα λέγατε ότι μέχρι σήμερα έχει επιτύχει τους στόχους της ρίχνοντας φως στην ελληνική έντεχνη δημιουργία;
Η Φιλαρμόνια ιδρύθηκε το 2016, όπως αναφέρατε, ακριβώς με αυτόν τον καταστατικό στόχο. Να μελετήσει, να φέρει στο φως, να ερμηνεύσει και να αναδείξει αυτό τον πολιτιστικό θησαυρό που αποτελεί την έντεχνη ελληνική δημιουργία. Ένα πολιτιστικό προϊόν τόσο αδικημένο στον τόπο μας. Έχουμε καταφέρει να αναδείξουμε στην σύντομη αυτή πορεία μεγάλο αριθμό έργων όλων των ειδών, από όπερες και συμφωνίες μέχρι μικρά σύντομα κομμάτια διάρκειας λίγων λεπτών. Κομμάτια που εθεωρούντο χαμένα και τα βρήκαμε, τα αναστήσαμε και τα ερμηνεύσαμε σε πρώτες παγκόσμιες εκτελέσεις. Όπερες που είχαν να παιχτούν πάνω από 120 χρόνια ή και περισσότερο και είχαν ξεχαστεί. Συμφωνίες που δεν είχαν παιχτεί ποτέ από τότε που γράφτηκαν, πριν 100 χρόνια, και που οι ίδιοι οι δημιουργοί τους δεν τις είχαν ακούσει. Προσεγγίσαμε όμως και έργα πρόσφατα, σύγχρονα, που μας εμπιστεύθηκαν οι συνθέτες τους για να τα ερμηνεύσουμε για πρώτη φορά.
Όλα αυτά δείχνουν πως η μέχρι τώρα πορεία μας δεν είναι αποτυχημένη. Ωστόσο, πιο μεγάλη επιτυχία θα θεωρήσω πως υπάρχει, όταν η ελληνική έντεχνη δημιουργία αγαπηθεί περισσότερο από το ελληνικό κοινό, στον οποίο ανήκει και του οποίου πρέπει να γίνει «κτήμα ες αεί». Όταν η Ελληνική Πολιτεία και οι ελληνικοί πολιτιστικοί θεσμοί στραφούν και στηρίξουν και τη δική μας και άλλες τέτοιες προσπάθειες, ώστε οι Έλληνες δημιουργοί να μην αισθάνονται ότι η χώρα τους τους κατατρέχει, αλλά ότι τους υποστηρίζει και ότι τους βοηθάει να αναδείξουν το έργο τους. Μια και μιλήσαμε για οράματα πιο πάνω, αυτό είναι το δικό μας μεγαλύτερο όραμα.
Ποιες θεωρείτε τις πιο σημαντικές στιγμές της παρουσίας της στα μουσικά μέχρι στιγμής και που προσανατολίζεστε για το μέλλον;
Κάθε εμφάνιση της Φιλαρμόνιας είναι για μας μια σημαντική στιγμή, διότι αναδεικνύει ένα μικρό κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Αν πρέπει να θυμηθώ και να αναδείξω κάποιες στιγμές θα διάλεγα την πρώτη μας παρουσία στο Ηρώδειο, με την όπερα «Περουζέ» του Σακελλαρίδη, την πρώτη μας παρουσία στο Μέγαρο, όπου παίξαμε σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση μερικά ως τότε χαμένα έργα του Σκαλκώτα, τα οποία κατόπιν ηχογραφήσαμε σε δίσκο. Μια συναυλία στο Μέγαρο όπου παρουσιάσαμε έργα αποκλειστικά Ελληνίδων συνθετριών, και όπου παίχτηκε σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση η μοναδική συμφωνία της Ελένης Λαμπίρη (το πρώτο και ίσως μοναδικό τέτοιας κλίμακας έργο που γράφτηκε από Ελληνίδα συνθέτρια). Η αναβίωση της όπερας του Παύλου Καρρέρ «Μαρία Αντωνιέτα» 130 χρόνια μετά τη σύνθεσή της, η ηχογράφηση ενός μνημειώδους και εξαιρετικά σημαντικού έργου, όπως είναι το Συμφωνικό Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα του Μανώλη Καλομοίρη σε μια εξαιρετική εκτέλεση που θα αναδείξει τις ποιότητες αυτού του έργου. Να αναφέρω επίσης την πρώτη συνολική παρουσίαση των 36 Ελληνικών Χορών για ορχήστρα του Νίκου Σκαλκώτα στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, το επετειακό έτος 2021. Ήταν μια εμπειρία μοναδική για εμάς. Τέλος να αναφέρω ότι έχουμε ετοιμάσει την πρώτη παγκόσμια συνολική ηχογράφηση ολόκληρου του ορχηστρικού έργου του Νικόλαου Μάντζαρου, συνθέτη του Εθνικού μας Ύμνου και γενάρχη της ελληνικής έντεχνης μουσικής. Σύντομα ελπίζουμε ότι αυτές οι ηχογραφήσεις θα είναι προσβάσιμες από το κοινό.
Για το μέλλον θέλουμε να βρούμε τρόπους και στήριξη για να συνεχίσουμε το έργο μας, διότι το κόστος λειτουργίας της ορχήστρας είναι πολύ υψηλό και δεν υπάρχει καμία οικονομική βοήθεια ή στήριξη ούτε από το κράτος ούτε από κανένα χορηγό. Πάντως εμείς δεν απογοητευόμαστε και σκεφτόμαστε να επεκτείνουμε τις δραστηριότητές μας και στον εκδοτικό τομέα, προχωρώντας σε σύγχρονες εκδόσεις παρτιτουρων ελληνικών έργων ώστε να μπορούν να παιχτούν και από άλλες ελληνικές αλλά και από ξένες ορχήστρες, να γίνουν γνωστά και να αγαπηθούν από το ελληνικό και διεθνές κοινό, όπως τους αξίζει.
Στο πλαίσιο αυτό, ως πρώτη μας δράση, στα τέλη Σεπτεμβρίου θα παρουσιαστεί ο δίσκος με το σύνολο του έργου του Μυκονιάτη συνθέτη Γεωργίου Αξιώτη, στον οποίο συμμετέχει και η Φιλαρμόνια, και λίγο αργότερα ο τόμος με τις παρτιτούρες όλων των έργων του.
Ως επικεφαλής της Φιλαρμόνιας Ορχήστρας Αθηνών αλλά και μέσα από την πολύχρονη συνεργασία σας με άλλα μουσικά σύνολα της χώρας, ποιες είναι για εσάς οι βασικές δυσκολίες τις οποίες καλούνται να αντιμετωπίσουν και πόσο εύκολο είναι να υπάρξουν και να κατακτήσουν τους στόχους τους σήμερα;
Η κατάσταση στην εποχή μας είναι ασύγκριτα καλύτερη από ότι συνέβαινε όταν ξεκινούσα τη σταδιοδρομία μου. Σήμερα υπάρχουν στην Αθήνα και σε πολλές άλλες πόλεις εξαιρετικές αίθουσες συναυλιών και παραστάσεων όπερας, όπως είναι τα Μέγαρα Αθηνών και Θεσσαλονίκης, η Λυρική Σκηνή στο Ίδρυμα Νιάρχου, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, το Πολιτιστικό Κέντρο Ηρακλείου Κρήτης, με το οποίο η Φιλαρμόνια έχει πυκνή συνεργασία, η νεότευκτη αίθουσα του Ωδείου Αθηνών που έχει κι αυτή τη δική της ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Αλλά υπάρχουν και σε άλλες πόλεις της περιφέρειας ωραιότατες αίθουσες, όπως στην Κομοτηνή, στη Βέροια, στην Καλαμάτα κλπ.
Οι δυσκολίες, λοιπόν, είναι σήμερα πολύ λιγότερες από παλαιότερα. Φυσικά πάντοτε υπάρχουν δυσκολίες, αλλά νομίζω ότι θα είναι ευκολότερο να αντιμετωπιστούν, αν σχεδιαστεί καλύτερα η στοχοθεσία και η οργανωτική λειτουργία. Εκείνο, δηλαδή, που πρέπει να ενισχυθεί, κατά τη γνώμη μου, είναι η σωστή λειτουργία των θεσμών, ώστε να λειτουργούν με τον καλύτερο τρόπο. Για παράδειγμα, η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ, που είναι η παλαιότερη ελληνική ορχήστρα, είναι υποστελεχωμένη. Έχει πολλές κενές θέσεις μουσικών, που συμπληρώνονται από έκτακτους, ενώ ο οργανωτικός της μηχανισμός δεν λειτουργεί πάντα με τον καλύτερο τρόπο. Η Χορωδία της ΕΡΤ επίσης χρειάζεται να ενισχυθεί με μόνιμους χορωδούς. Η Εθνική Λυρική Σκηνή έχει επιτύχει σημαντικό έργο. Χρειάζεται, όμως, κατά τη γνώμη μου, να επισκέπτεται συχνότερα την περιφέρεια, αλλά και τις υποβαθμισμένες συνοικίες της Αθήνας, για να γνωρίσει και περισσότερος κόσμος το λυρικό ρεπερτόριο. Πρέπει να στραφεί περισσότερο και προς την ελληνική δημιουργία. Αυτό το τελευταίο ισχύει, κατά τη γνώμη μου, για τους κρατικούς μουσικούς θεσμούς.
Πρέπει επίσης να ενισχυθεί η ανώτατη καλλιτεχνική εκπαίδευση μέσα από τις υπάρχουσες δομές στα Ελληνικά Πανεπιστήμια, που έχουν άριστες υποδομές και υψηλή ποιότητα, και τους λείπει μόνο η κρατική χρηματοδότηση για να αναδείξουν τις αρετές τους, και όχι να αναζητούνται λύσεις εκ του μηδενός, με την ίδρυση νέων σχολών με ελλιπή σχεδιασμό και αμφίβολης ακαδημαϊκής ποιότητας στελέχωση. Και σε συνέχεια αυτού, πρέπει να δημιουργηθούν και νέοι μουσικοί θεσμοί. Για παράδειγμα, στις πρωτεύουσες των Περιφερειών πρέπει να δημιουργηθούν κρατικές συμφωνικές ορχήστρες (π.χ. Πάτρα, Ιωάννινα, Λάρισα κλπ) και τουλάχιστον μία ακόμη μόνιμη Λυρική Σκηνή στη Θεσσαλονίκη. Έτσι θα βρίσκουν δουλειά και οι νέοι μας μουσικοί και δεν θα καταφεύγουν στο εξωτερικό για να δουλέψουν.
