Νότια-Ανατολικά

Βαλκάνια. No man’s land. Ένα κομμάτι γης χαμένο στο χωροχρόνο. Συντεταγμένες γεωγραφικές, πολιτικές, πολιτισμικές, εθνολογικές, ιστορικές, ακαθόριστες. Ένας τόπος που ορίζεται αρνητικά: τι δεν είναι, ή κατά προσέγγιση: με τι μοιάζει, ένας τόπος κάπου ανάμεσα. Ο Σλάβοϊ Ζίζεκ κολλάει κόκκινα μαγνητικά στίγματα σε ένα χάρτη γκρίζο μες στην πολυχρωμία του, τα φορητά σύνορα ενός τόπου που γίνεται πάντοτε αντιληπτός ως το «αλλού»: ο Βορράς για τους Νότιους, ο Νότος για τους Βόρειους, η Δύση για τους Ανατολικούς, η Ανατολή για τους Δυτικούς. Ο Μαρκ Μαζάουερ καταγράφει την περιπέτεια της ονοματοδοσίας που αντανακλά χαρακτηριστικά αυτό ακριβώς το μονίμως διαφεύγον: η χώρα του Αίμου, η Βαλκανική χερσόνησος, η «Τουρκία στην Ευρώπη», έμπλεη παραδόξων και στερεοτύπων ενός κακίστως εννοούμενου εξωτισμού, που επανήλθε τις τελευταίες δεκαετίες αναβαπτισμένη στην κολυμβήθρα του πολιτικού αριβισμού ως «Νοτιοανατολική Ευρώπη».

Η ταυτότητα που οι θεσμικοί έσπευσαν να απεκδυθούν: η είσοδος στο σαλονάκι της Ευρώπης απαιτεί την κομψότητα του pret-a-porter και δεν ανέχεται παρά μόνον ως φολκλόρ πάρεργο τη βαρβαρότητα της κουλτούρας που φέρουν τα βλάχικα σιγκούνια, αυτή στην οποία επιστρέφουν συστηματικά οι Βαλκάνιοι άνθρωποι αναζητώντας την ταυτότητα και τη διεύθυνσή τους σε έναν κόσμο με φορητά σύνορα. Οι συνάφειες των λαών που αιώνες τώρα αλληλοξεσκίζουν τις σάρκες τους δε βρίσκονται σε εγχειρίδια Ιστορίας ή πολιτικά μανιφέστα, αλλά στους κοινούς χάλκινους ήχους που αντηχούν οι μουσικές μας, στα κοινά υφάδια που πλέκουν τις φορεσιές μας, στα κοινά βήματα που σέρνουν οι χοροί μας, στις κοινές γεύσεις που κλωθογυρίζουν στη γλώσσα μας, στα δάνεια που εισάγουν και εξάγουν οι λέξεις μας, στους τρόπους να υπάρχουμε που ταξιδεύουν πέρα από συρματοπλέγματα και συνοριακά φυλάκια. Η κόλλα της συναρμογής είναι πολιτισμική και λέγεται μνήμη. Κατοικεί εντός μας και η εξερεύνησή της είναι η ιστορία που αφηγήθηκε ο Αγγελόπουλος στο «Βλέμμα του Οδυσσέα» δύο δεκαετίες πριν: η αναζήτηση της προσωπικής αντίληψης περνά μέσα από το viewmaster της συλλογικής μνήμης. Στο ταξίδι του, ο ήρωάς του Α. θα ξαναμάθει να «βλέπει», ακολουθώντας, στην εμβληματικότερη ίσως κινηματογραφική προσπέλαση του Βαλκανικού χώρου, τα πολιτισμικά ίχνη των πρώτων κινηματογραφικών σκαπανέων της Βαλκανικής ιδιοσυγκρασίας: των αδερφών Μανάκη.

Η Ελλάδα, καλά κρυμμένη πίσω από το παραβάν που έστησε το Σιδηρούν Παραπέτασμα, κράτησε κι αυτή τις αποστάσεις της από το Βαλκανικό «ναρκοπέδιο», αντιμέτωπη με την κατά Τοντόροβα «βασταχτή βαρύτητα του να είσαι Βαλκάνιος». Στη Θεσσαλονίκη όμως που χτίστηκε για να είναι η στάση και το πέρασμα στη βασιλική οδό που ένωνε τους δύο κόσμους (Ανατολή και Δύση), οι αποστάσεις μειώνονται, και όχι μόνο γεωγραφικά. Η αναζήτηση και εξερεύνηση της βαλκανικής ταυτότητας, εδώ, όπως και στη Βόρεια Ελλάδα γενικότερα, είναι ζήτημα ενδοσκόπησης και όχι εξωτερικής παρατήρησης, και τις τελευταίες δύο δεκαετίες, μια σειρά από πολιτισμικές δράσεις φέρνουν στην επιφάνεια τους τρόπους με τους οποίους τα Βαλκάνια ενώνουν.
Από το τμήμα «Ματιές στα Βαλκάνια» του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης που από το 1994, υπό τη διεύθυνση του Δημήτρη Κερκινού, επιχείρησε για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο την επανανάγνωση των καθιερωμένων αρνητικών στερεοτύπων για τα Βαλκάνια συστήνοντάς μας το λόγο των Βαλκάνιων κινηματογραφιστών, στο βραχύβιο Φεστιβάλ Θεάτρου Νοτιοανατολικής Ευρώπης που επιχείρησε να καθιερώσει το ΚΘΒΕ, ενώνοντας τα εθνικά θέατρα της χερσονήσου κάτω από την ομπρέλα του αρχαίου δράματος, στο τηλεοπτικό Balkan Express, από τις πλέον ενδιαφέρουσες στιγμές της ΕΤ3, που για επτά χρόνια μας ταξίδευε στην πολιτισμική ανθρωπογεωγραφία των Βαλκανίων, πριν το φάει το μαύρο σκοτάδι της ραδιοτηλεοπτικής εξυγίανσης, στο μουσικό Club Globalkan που σύστησαν το 2012 οι διοργανωτές της θεσσαλονικιώτικης εκδοχής του WOMEX, δίνοντας για πρώτη φορά στην ιστορία της διοργάνωσης έμφαση στο βαλκανικό στοιχείο, δράσεις που επιχειρούν ταυτόχρονα να αναδείξουν την πόλη σε πρωτεύουσα των Βαλκανίων.

Οι Ιστορίες όμως, είπαμε, δεν είναι μόνο των θεσμών, αλλά και των ανθρώπων. Μέσα από την κοινωνία των πολιτών και την ανάγκη εξερεύνησης της προσωπικής ταυτότητας των εμπνευστών του, ξεπήδησε πριν από τρία χρόνια το Balkan Fest, ένα φεστιβάλ εξερεύνησης της χερσονήσου των οχτώ λαών με τις τόσο διαφορετικές γλώσσες και ζωές που έχουν τόσα πράγματα να τους ενώνουν. Παιδί της συνεργασίας του free press «ΕΞΩΣΤΗΣ» και της ΜΚΟ «Παιδιά Εν Δράσει», το Balkan Fest ιχνηλατεί τα Βαλκάνια μέσα από τις τέχνες: φωτογραφία, κινηματογράφος, μουσική, χορός, γαστρονομία γίνονται το όχημα για τη διάδραση του πιο βασικού υλικού της κόλλας της συναρμογής, των Βαλκάνιων ανθρώπων. Βουλγαρία, Σκόπια, Αλβανία και φέτος για πρώτη φορά Τουρκία τίθενται στο επίκεντρο μέσω κινηματογραφικών προβολών, φωτογραφικών εκθέσεων, μουσικοχορευτικών γλεντιών και γαστρονομικών τραπεζιών σε ένα μικρό, χειροποίητο, αυτοχρηματοδοτούμενο φεστιβάλ που παρουσιάζει φέτος την τρίτη εκδοχή του στις 28 Φεβρουαρίου.

Την ίδια στιγμή, για πρώτη φορά το ενδιαφέρον για τα Βαλκάνια μετατίθεται νότια. Στην πρώτη εκδοχή του τριετούς γεωπολιτικού πρότζεκτ Transitions που μελετά κοινωνίες σε μετάβαση, τον προσεχή Μάρτη η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών στρέφει το βλέμμα της στη γειτονιά των Βαλκανίων, σε ένα πολυσυλλεκτικό πρόγραμμα που φιλοξενεί καλλιτέχνες και ομάδες της σύγχρονης ανεξάρτητης Βαλκανικής σκηνής υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση της Κάτιας Αρφαρά. Μουσικοί, ηθοποιοί, χορευτές, performers από τη Σερβία, την Κροατία, τη Σλοβενία, το Μαυροβούνιο, την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και τη Μολδαβία παρουσιάζουν μέσα από νέες δραματουργίες και φόρμες πρωτοποριακούς τρόπος πραγμάτευσης ζητημάτων όπως η ατομική και συλλογική Ιστορία, η μνήμη, η συλλογικότητα, ο ρόλος του καλλιτέχνη και του θεατή ως σκεπτόμενου πολίτη, η σχέση ντοκουμέντου και μυθοπλασίας, κ.ά, υπερβαίνοντας τα στερεότυπα της Δύσης και επιχειρώντας τον επαναπροσδιορισμό της ταυτότητάς τους και της σχέσης τους με τις άλλες Βαλκανικές και Ευρωπαϊκές χώρες. Στόχος του Φεστιβάλ είναι να φέρει στο προσκήνιο καλλιτέχνες από μη θεσμικούς οργανισμούς, που δεν είναι καταξιωμένοι, παρά τα πολλά χρόνια παρουσίας τους στους χώρους τους και να αποτελέσει ένα πεδίο ώσμωσης που θα επιτρέψει τη δημιουργία καλλιτεχνικών δικτύων και θα γίνει το πρώτο βήμα για μελλοντικές συνεργασίες.

Περισσότερες πληροφορίες για το πλούσιο πρόγραμμα που περιλαμβάνει συζητήσεις, διαλέξεις, παραστάσεις χορού, θεάτρου, performance, συναυλίες, και ένα ιδιαίτερο γαστρονομικό εργαστήριο, και καλλιτέχνες όπως η Marina Abramovic και το μεγάλο χιτ της φετινής Biennale Θεσσαλονίκης Dan Perjovschi εδώ.

Οι άνθρωποι για τους ανθρώπους. Η κόλλα της συναρμογής είναι πολιτισμική, λέγεται μνήμη και κατοικεί εντός μας, Νότια και Ανατολικά της Ευρώπης.

Kεντρική φωτογραφία: Balkan. Μια καινούργια γραμματοσειρά πλέκει το λατινικό με το κυριλλικό αλφάβητο και προωθεί την ανοχή και την επικοινωνία βασιζόμενη στο φαινόμενο της γλωσσικής ένωσης (sprachbund): οι γλώσσες που γειτνιάζουν, συγγενεύουν.