«Ο φίλος μου ο Μανώλης Ζαχαριουδάκης σε ανύποπτο χρόνο μου λέει: “Ξέρεις γιατί γίναμε ζωγράφοι; Κατά βάθος θέλαμε να ‘μαστε συλλέκτες αλλά επειδή δεν έχουμε λεφτά, τα φτιάχνουμε εμείς”», αναφέρει ο ίδιος Νίκος Αλεξίου στην εκπομπή «Οι Έλληνες» του 2003.
Και κάπως πέρασαν τα χρόνια και ο γνωστός εικαστικός -που κατάφερε μέσα από τα «χαρτάκια» που έπιανε στα χέρια του, να γεννάει τεράστιους κόσμους βγαλμένους από την ιστορία και την παράδοση- το 2010 λίγους μήνες πριν φύγει από τη ζωή δώρισε στο Μουσείο Mπενάκη την προσωπική του συλλογή σύγχρονης τέχνης. Σήμερα βρισκόμαστε στο Κτήριο της Πειραιώς 138, όπου το Μουσείο Μπενάκη θέλοντας να τιμήσει τον καλλιτέχνη για την προσφορά του, παρουσιάζει την έκθεση: Νίκος Αλεξίου. Η Συλλογή, σε επιμέλεια από κοινού της Πολύνας Κοσμαδάκη (επιμελήτρια μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης, υπεύθυνη του Tμήματος Zωγραφικής, Xαρακτικών και Σχεδίων του Μουσείου Μπενάκη) και του Γιώργου Τζιρτζιλάκη (επίκουρο καθηγητή στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας).
Η Πολύνα Κοσμαδάκη με ξενάγησε στην έκθεση, κατά την οποία μπαίνοντας στον χώρο η πρώτη μου αντίδραση ήταν να μείνω για λίγο σιωπηλή από τον ενθουσιασμό μου και την ατμόσφαιρά της από αυτό που έβλεπα, έπειτα αρχίσαμε να μιλάμε αρχικά για το πώς έγινε αυτή η δωρεά:
«Αυτή είναι μια έκθεση της Συλλογής έργων τέχνης του Νίκου Αλεξίου, την οποία εκθέτουμε για πρώτη φορά ως σύνολο και με την προσέγγιση ότι πρόκειται ουσιαστικά για μια πρακτική που βρίσκεται σε μια πολύ στενή αντιστοιχία με το έργο του, γιατί όπως συνέλεγε τα έργα των, τότε, νέων καλλιτεχνών, αντίστοιχα δούλευε και συλλέγοντας αντικείμενα και θραύσματα από υλικά, από στοιχεία, από εικόνες, από μοτίβα, για να φτιάξει τα δικά του έργα. Έργα τα οποία ήταν πάντα κατά κάποιο τρόπο ανοιχτά, δηλαδή μπορούσαν να συμπληρωθούν και να αλλάξουν, να προσαρμοστούν στο περιβάλλον».
Όταν μπαίνεις στην έκθεση, μια φωτογραφία του Νίκου Αλεξίου σε περιμένει, ενώ βλέπεις τον ίδιο σε ένα τηλεοπτικό απόσπασμα να μιλάει στο σπίτι του και να εκμυστηρεύεται:
«Λέω ότι είμαι ζωγράφος απ’ όταν ήμουν 18 – 19 χρονών και μετά από πάρα πολλά χρόνια κατάλαβα, ότι έγινα ζωγράφος επειδή ο πατέρας μου έπρεπε να είναι».
Η έκθεση αμέσως σε παρακινεί να αρχίσεις την εξερεύνηση. Να θες να πας πιο μέσα σε αυτήν, καθώς σου χαράζει ξεκάθαρο δρόμο: τα περισσότερα έργα βρίσκονται στο κέντρο του χώρου, και είναι τοποθετημένα σε dexion κατασκευή σαν σε βιβλιοθήκες αρχείων. Η μαύρη μοκέτα είναι το φόντο των έργων που «χύνεται» μέχρι το πάτωμα περπατώντας πάνω σε αυτήν και η οποία μας χαράσσει τα μέρη της διαδρομής. Τα έργα της είναι όλα τόσα ενδιαφέροντα ένα προς ένα που δεν θέλεις να χάσεις «διάδρομο» στη «βιβλιοθήκη» αυτή. Εγώ πέρασα αρκετές φορές από τα ίδια σημεία για να είμαι σίγουρη ότι δεν μου έχει ξεφύγει κάτι.
Συγκεκριμένα μιλάμε για 236 έργα από 87 καλλιτέχνες, τα οποία δώρισε στο Μουσείο ως ένα σώμα δουλειάς και ως ένα σύνολο πραγμάτων που συνομιλούν μεταξύ τους. Είναι επίσης φοβερό αν αναλογιστεί κανείς ότι όλα αυτά τα έργα, όπως μας ενημέρωσε η Πολύνα Κοσμαδάκη, τα είχε σε ένα διαμέρισμα του Κολωνακίου. Το σπίτι του ήταν γεμάτο από το πάτωμα μέχρι το ταβάνι και τα έδειχνε με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο: «Είχε μια εμμονή με το να τα βάζει οριζόντια κι έτσι το έχουμε κρατήσει σε μερικά σημεία αυτό το πράγμα», μοιράζεται σχετικά η επιμελήτρια που είχε μάλιστα παραλάβει τότε η ίδια τη Συλλογή από τον Νίκο Αλεξίου.
Η Πολύνα Κοσμαδάκη αναφέρει σχετικά με τον τρόπο έκθεσης των έργων: «Η επιλογή των dexion παραπέμπει στον αρχειακό τρόπο, αλλά και στο οικιακό στοιχείο. Γιατί αυτά τα έργα τα είχε σπίτι του, στο εργαστήριό του και δούλευε μέσα σε αυτά. Ουσιαστικά ήταν πάντα μέρος του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο εξελισσόταν η δημιουργία. Οπότε κατά κάποιον τρόπο θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι και μέρος της δουλειάς. Είναι πολύ σημαντικό το στοιχείο της οικίας και της οικειακότητας του σπιτιού – εργαστηρίου, στο οποίο βρισκόντουσαν αυτά τα έργα, το αρχειακό κομμάτι. Και η επιλογή της μοκέτας, ενός εύπλαστου υλικού, που είναι ταυτόχρονα και χώρος και φέρουσα επιφάνεια, δηλαδή και βρισκόμαστε μέσα σε αυτήν και τα έργα κρεμιούνται πάνω σε αυτήν, αλλά και στο ότι παραπέμπει σε κάτι το ζεστό, το σπιτικό, σε μια θαλπωρή σχέσης, που ήταν ουσιαστικά κι εκεί που ζούσαν αυτά τα έργα κι εκεί που ζούσε ο Νίκος Αλεξίου μαζί τους».
Συνέλεγε συνειδητά έργα που του άρεσαν οι καλλιτέχνες που τον ενδιέφεραν και με κάποιους από τους οποίους είχε και φιλική σχέση, αλλά και αυθόρμητα, πράγματα που του κέντριζαν το ενδιαφέρον. Είναι μια Συλλογή που προσδιορίζει την τέχνη των 90s και της αρχής της δεκαετίας του 2000.
Έτσι συναντάμε έργα του Μανώλη Ζαχαριουδάκη που ήταν κολλητός του φίλος, προσχέδια του Δημήτρη Παπαϊωάννου από τη Μήδεια. Έργα πολύ νέων τότε καλλιτεχνών, όπως τα πρώτα έργα του Ηλία Καφούρου, της Ελένης Καμμά, της Γεωργίας Σαγρή, που συνέλεξε τις δημιουργίες τους ως μια «ψήφο εμπιστοσύνης» σε αυτούς. Είχε πολύ μεγάλο ένστικτο, αφού είχε πάρει έργα των καλλιτεχνών όπως του Κωστή Βελώνη, του Βαγγέλη Βλάχου και τους στήριξε στην κυριολεξία στην αρχή της καριέρας τους. Συναντάμε όμως και ιστορικά έργα: του Νάνου Βαλαωρίτη, ένα σχέδιο του Γιαννούλη Χαλεπά, ένα σχέδιο του Αλέξη Ακριθάκη κι έργα που είναι μικρές τρομερά ενδιαφέρουσες χειρονομίες.
«O Νίκος Αλεξίου είναι ένα παράδειγμα καλλιτέχνη-συλλέκτη ικανό να συμβάλλει όχι μόνο στον αναστοχασμό γύρω από την καλλιτεχνική παραγωγή στο γύρισμα του αιώνα (2001-2011) αλλά και στη δημιουργία υπαρξιακών κόσμων και απροσδόκητων αστερισμών νοήματος», μοιράζεται η Πολύνα Κοσμαδάκη.
«Τι κάνει ένα μουσείο όταν του αφήνει μια τέτοια Συλλογή;»
Μου άρεσε ιδιαίτερα που μπαίνοντας στην έκθεση μπορείς να πάρεις ένα τεράστιο φυλλάδιο -σκληρό σαν χαρτόνι, και με αυτό ανά χείρας να αρχίσεις το ψάξιμο σε αυτή τη μαύρη αλλά τόσο ζεστή «βιβλιοθήκη» έργων της Συλλογής του Νίκου Αλεξίου. Κωδικός και έργο, όνομα καλλιτέχνη, τα στοιχεία που αναγράφονται, ενώ αυτά υπάγονται σε «οικογένειες»-κατηγορίες κάτω από έναν τίτλο/λέξη όπως: ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΕΣ, ΑΦΑΙΡΕΣΗ, ΤΟΠΟΙ, ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΑ, ΧΕΙΡΟΝΟΜΙΕΣ, ANIMA, ΟΙΚΟΣ… Είχα καιρό να «σεβαστώ» τόσο πολύ φυλλάδιο έκθεσης και να δώσω τόση σημασία έως και να μου είναι απαραίτητο να ανατρέχω συνέχεια σε αυτό και να ταιριάζω έργο και όνομα.
«Το στήσιμο έχει αυτή τη λογική τού να πάρει ένα σύστημα ανάγνωσης και να μην το αναπαράγει αλλά να προσπαθήσει να το ερμηνεύσει με ένα συγκεκριμένο τρόπο», αναφέρει στην ξενάγησή μας η Πολύνα Κοσμαδάκη. «Και νομίζω ότι κάπως έτσι ερμηνεύουμε και τον λόγο για τον οποίο μας άφησε τη Συλλογή. Είναι και αυτή η ερώτηση: Τι κάνει ένα μουσείο όταν του αφήνει μια τέτοια συλλογή; Πώς την προτείνει στο κοινό μέσα από ένα διαφορετικό πρίσμα, ώστε να δημιουργήσει αυτές τις οικογένειες, τις σχέσεις, τις συνάφειες, αλλά χωρίς ταυτόχρονα να προσπαθεί να αναπαράγει τον τρόπο κάποιου που δεν είναι πια στη ζωή και άρα δεν θα είχε νόημα να προσπαθήσουμε να το ξανακάνουμε».
Η Πολύνα Κοσμαδάκη συνεχίζει: «Οι δικές μας οι κατηγοριοποιήσεις αντιστοιχούν και σε πράγματα που ενδιέφεραν τον Νίκο Αλεξίου. Το χειροποίητο χαρτί, η διαφάνεια, αυτή η έννοια των δικτύων, μια αφαίρεση, μια διακοσμητικότητα στα έργα. Όποτε τα έχουμε κατηγοριοποιήσει, με τρόπο που κανείς να μπορεί να διακρίνει και το νήμα των ενδιαφερόντων του».
Η Συλλογή με παρασέρνει εντελώς, και αγαπημένος μου διάδρομος αυτού του «αρχείου» που είναι σαν να καλούμαστε να εξερευνήσουμε έχοντας την ελευθερία να σταθούμε όπου θέλουμε και για όση ώρα μας αρκεί, η φωτογραφική σειρά του Πάνου Κοκκινιά, ο οποίος είχε φωτογραφήσει το εσωτερικό του εργαστηρίου του Νίκου Αλεξίου. Τόσο δυνατές και καθηλωτικές οι εικόνες του και μάλιστα σε αυτές συναντάμε και τον ίδιο τον Αλεξίου σε στιγμές του στον προσωπικό του χώρο. Επέστρεψα σε αυτές πριν φύγω από την έκθεση για να τις δω ξανά.
Η κίνηση του Νίκου Αλεξίου να δωρίσει σε ένα μουσείο όπως το Μπενάκη τη Συλλογή του είναι μία κίνηση που όπως μας λέει η επιμελήτρια κάτι λέει από μόνη της: «Ήταν πολύ σημαντικό που διάλεξε ένα μουσείο πολιτισμού. Δεν διάλεξε ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης, επέλεξε ένα μουσείο με αρχεία, ένα μουσείο εγκυκλοπαιδικό, κάπως για να διαβαστεί το έργο με έναν ίσως άλλο τρόπο. Γι’ αυτό κι εμείς αποφασίσαμε να εκθέσουμε με αυτόν τον τρόπο τη Συλλογή, δηλαδή πιο πολύ σε “οικογένειες” σε διαλόγους, σε κατηγορίες …με έναν τρόπο που να “διαβάζετε”».
Στο έργο όμως που κάθισα περισσότερη ώρα, το οποίο μπορείς να πεις ότι δεν είναι και έργο ακριβώς και καλύτερα ας μην το ορίσουμε, είναι το ερμάριο- η συρταριέρα του Νίκου Αλεξίου. Οι επιμελητές δεν ήθελαν να βάλουν στην έκθεση κάποιο έργο του, γιατί θεωρούν ότι όλη η Συλλογή του είναι ένα έργο από μόνο του, αλλά επειδή ήθελαν να έχει η έκθεση και κάτι από εκείνον μας παρουσιάζουν δίπλα στο βίντεο που μιλάει ο Αλεξίου, τη συρταριέρα του, ουσιαστικά μιλάμε για την εργαλειοθήκη του. Είναι αυτή που έπαιρνε μαζί του όταν έστηνε ένα έργο, και μέσα από το οποίο έπαιρνε στοιχεία-υλικά για να φτιάξει ή να εξελίξει τα έργα του. «Είναι το μπαούλο, η βαλίτσα του …κατά κάποιο τρόπο και μια συλλογή», αναφέρει η Πολύνα Κοσμαδάκη. Εκεί λοιπόν μπορείς να βρεις όλα τα χάρτινα στοιχεία των έργων του, τα εργαλεία του, να θυμηθείς μοτίβα των δημιουργιών του που έχεις δει σε τεράστια κλίμακα και να συναντήσεις από τόσο κοντά τα υλικά που έπιανε ο ίδιος ο Αλεξίου στα χέρια του. Να συνειδητοποιήσεις με τι απλά υλικά εργαζόταν. Είναι όλα σε κάθε συρτάρι του ερμάριου, που ακόμα και η ίδια η συρταριέρα είναι φοβερά χειροτεχνικά φτιαγμένη. Η χειρωνακτική πρακτική του Νίκου Αλεξίου σε όλο της το μεγαλείο.
Το τελευταίο μου ερώτημα προς την Πολύνα Κοσμαδάκη είναι να μου πει τι είναι χρήσιμο να πούμε στους μελλοντικούς επισκέπτες της έκθεσης «Νίκος Αλεξίου. Η Συλλογή»:
«Νομίζω το χρήσιμο είναι να κρατήσει κανείς, ότι θα δει μια έκθεση μιας Συλλογής που είναι σαν ένα έργο, οπότε θα μπορέσει να τη δει σαν ένα έργο του Νίκου Αλεξίου και σε σχέση με την πρακτική του, αλλά μπορεί να τη δει και ως μια έκθεση πολύ σημαντικών έργων και ξεχωριστών καλλιτεχνών της δεκαετίας του ’90 και του 2000, Ελλήνων και ξένων, οπότε μπορεί να διαλέξει τη δική του ανάγνωση, να χαθεί μέσα σ’ αυτό τον κάπως λαβύρινθο που έχουμε στήσει. Μπορεί ν’ ανακαλύψει πολλά πράγματα. Μπορεί να ανακαλύψει τον Αλεξίου, μπορεί να ανακαλύψει αυτούς τους καλλιτέχνες, μπορεί να ανακαλύψει τον εαυτό του.
Έχει απρόσμενα έργα των καλλιτεχνών, έχει ιδιαίτερα έργα ακόμα και των γνωστών καλλιτεχνών. Ο Νίκος Αλεξίου έψαχνε πράγματα που τον συγκινούσαν: τη διακοσμητικότητα, τη χειρονομία, την ευαισθησία, το materiality, το χαρτί, το τελετουργικό, πράγματα που ακουμπούσαν κατά κάποιο τρόπο και στη δική του πρακτική. Δεν είναι μνημειακά έργα, είναι η αποθέωση της ελάχιστης χειρονομίας, της μικρής κλίμακας, των φθηνών υλικών, της ελαφρότητας, της διαφάνειας, όπως έκανε εκείνος, τα ελάχιστα χαρτάκια που έκανε μνημειακά έργα, αλλά είναι αυτή η συσσώρευση της ελάχιστης χειρονομίας».
