Κτήρια | Ζωή | Κτήρια

«Η πόλη είναι λόγος και αυτός ο λόγος είναι πραγματικά μία γλώσσα: η πόλη μιλάει στους κατοίκους της, εμείς μιλάμε την πόλη μας, την πόλη όπου βρισκόμαστε απλώς με το να μένουμε μέσα σ’ αυτή, με το να περιπλανιόμαστε σ’ αυτή, με το να την κοιτάζουμε», Roland Barthes, Semiology and the Urban (1970-71).

Ο ανθρωπολόγος του μέλλοντος σημειώνει στο χρονολόγιο της ανθρώπινης εξέλιξης: «Έτος 2008, κυριαρχία του homo urbanus στη γη». Το είδος ασφαλώς δεν είναι καινοφανές· στη σύγχρονη εκδοχή του υπερβαίνει ηλικιακά τον αιώνα. Όμως, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, ο πληθυσμός κατοικεί πλέον σε πόλεις σε ποσοστό μεγαλύτερο του 50%, με παράλληλη αύξηση του αριθμού των μεγαπόλεων με πληθυσμό άνω των 10 εκατομμυρίων και επέκταση του φαινομένου σε περιοχές «αναπτυσσόμενες» πέραν του Δυτικού κόσμου.

Τα χαρακτηριστικά του είδους ρευστά, οι πολλαπλές απόπειρες περιγραφής του ασύμβατες. Σε κάθε περίπτωση, όμως, τα μελλοντικά εγχειρίδια ανθρωπολογίας θα μιλούν για ένα ον εγκλωβισμένο σε διαστάσεις που υπερβαίνουν την κλίμακά του, σε καταστάσεις που απέχουν από την πραγμάτωση των υποσχέσεων της αστικοποίησης -τη βελτίωση των συνθηκών ζωής του- και με εξαιρετικά περιορισμένο έλεγχο στη διαμόρφωση του τρόπου ζωής και του τοπίου διαβίωσής του.

Η ιστορία του είδους ξεκινά τον 19ο αιώνα στις νεότευκτες σύγχρονες πόλεις, ομαλές επεκτάσεις παλαιότερων λόγω των αυξημένων οικιστικών αναγκών που δημιουργεί η Βιομηχανική Επανάσταση. Κι ύστερα εγένετο Μοντερνισμός. Από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, θα ορθώσει πόλεις κάθετες, από ατσάλι, γυαλί και μπετόν· όσο το δυνατόν πιο οικονομικά, όσο το δυνατόν πιο συμπυκνωμένα. Με τα «less is more» και τα «function over form» του, με τους Van de Rohe και τους Le Corbusier του, απομακρύνει σταδιακά τους νεοαστούς, που δεν έχουν ακόμη εξοικειωθεί με τους κανόνες και τις προδιαγραφές της ζωής εν άστει, από τις διαδικασίες διαχείρισης, διαμόρφωσης αλλά και βίωσης του αστικού περιβάλλοντος. Το ρόλο αυτό αναλαμβάνουν οι -κατά Ray Pahl- urban managers, αστικοί διαχειριστές, δηλαδή αρχιτέκτονες, μηχανικοί, πολεοδόμοι, δημόσιοι λειτουργοί που αναλαμβάνουν να διαμορφώσουν την εικόνα και τους τρόπους λειτουργίας των πόλεων και των αστικών υποδομών.

Ο Le Corbusier χτίζει «σπίτια-μηχανές» και δημιουργεί διεθνές αρχιτεκτονικό hype· πόλεις-μηχανές εξαπλώνονται και γεννούν ανθρώπους αμήχανους, ρέπλικες του Mr Hulot στο Playtime. Οι πόλεις-μηχανές βασίζονται στην εξειδίκευση: κτήρια και ζώνες σχεδιάζονται για να εξυπηρετούν συγκεκριμένες λειτουργίες, με άξονα τον άνθρωπο, αλλά αρχίζουν να τον αφορούν όλο και λιγότερο. Μεταπολεμικά, ο άξονας μετατοπίζεται και η ραγδαία επιμήκυνση των πόλεων δημιουργεί τον νέο αστικό αστέρα: η αυτοκινούμενη μηχανή παροπλίζει τον ετεροκινούμενο πια άνθρωπο που γίνεται όλο και πιο ακίνητος, όλο και πιο αόρατος.

Από το ’60, οι φωνές που μιλούν για πόλεις αβίωτες πληθαίνουν. Ζητούν αλλαγή στον τρόπο σχεδιασμού τους, μακριά από τον μοντερνισμό και την αυτοκινητολαγνεία, και καλούν τους κατοίκους τους να τις διεκδικήσουν και πάλι. Ανάμεσά τους, σούπερσταρ, ο Jan Gehl, Δανός αρχιτέκτων και πολεοδόμος, θέτει ως στόχο τη βελτίωση της ποιότητας της αστικής ζωής μέσω του προσανατολισμένου στους ανθρώπους επανασχεδιασμού των σύγχρονων πόλεων. Προσεκτικά, γιατί οι πόλεις που διαμορφώνουμε μας διαμορφώνουν. Η αρχιτεκτονική, υποστηρίζει, είναι η διάδραση ανάμεσα στη φόρμα και τη ζωή, τη ζωή που δε συμβαίνει μόνο εντός των κτηρίων, αλλά, κυρίως, ανάμεσά τους. Η αλλαγή στον τρόπο που χρησιμοποιείται η πόλη θα επιτευχθεί μόνο αν καταστήσουμε τους ανθρώπους ορατούς και τους παρακινήσουμε να κινηθούν. Με έμφαση στους πεζούς και στους ποδηλάτες και σε χαμηλές ταχύτητες για τα αυτοκίνητα.

Κοπεγχάγη, Μελβούρνη, Σίδνεϋ, Νέα Υόρκη, μεταξύ άλλων, ευτύχησαν να δουν τις προτάσεις του να αλλάζουν τις ζωές των κατοίκων τους. Η πρόσφατη επίσκεψή του στη Θεσσαλονίκη, με σκοπό να μοιραστεί μαζί μας τη σοφία και την αισιοδοξία του για το πόσο απλά μπορούν να γίνουν οι πόλεις βιώσιμες, άνοιξε ορέξεις, αλλά προκάλεσε και αμφισβήτηση: γίνονται αυτά τα πράγματα στην Ελλάδα;

Στην Ελλάδα το τέρας του μοντερνισμού δεν πρόλαβε να μπήξει όλα του τα νύχια. Ευτυχώς, εδώ δε φύονται ουρανοξύστες, αν και ευδοκιμούν οι ανίδεοι αστικοί διαχειριστές. Παρ’ όλα αυτά, ο Έλληνας νεοαστός έπεσε στην τσιμεντένια παγίδα. Ήρθε από την εξοχή χωρίς αστική κουλτούρα στις βαλίτσες του, χωρίς δηλαδή γνώση του πώς να ζεις σε μεγαλύτερη κλίμακα και να σέβεσαι όσους ζουν γύρω σου. Σπάνια επιζήτησε να την αποκτήσει, ούτε κανείς φρόντισε να τον γαλουχήσει με αυτήν.

Έτσι, συμβιβαστήκαμε γενικώς με το ότι ζωή στην πόλη σημαίνει βρομιά, κίνηση, συνωστισμό, φασαρία, καυσαέριο και ανέμπνευστα φυτεμένο τσιμέντο. Αλλά ταυτόχρονα βολευτήκαμε. Είναι πολύ πιο εύκολο να πετάξεις κάτω το σκουπίδι, να παρκάρεις πάνω στο πεζοδρόμιο, να ακούσεις μουσική τέρμα και να μη δώσεις δεκάρα για τις ανάγκες και τα θέλω του διπλανού σου. Ούτως ή άλλως, «εδώ είναι πόλη».

Και έτσι ο βίος ο υπαίθριος εν Ελλάδι, που γράφει και ο Περικλής Γιαννόπουλος, έγινε αβίωτος. Και οι άνθρωποι κλείστηκαν στα κτήρια. Οικόσιτοι. Αόρατοι. Από κοινωνικά στοιχεία, στοιχειά μέσα στα ίδια τους τα σπίτια. Ξυπνούν το πρωί, βγαίνουν από το κτήριο-κλουβί, μπαίνουν στο όχημα-κλουβί, φτάνουν στον χώρο εργασίας-κλουβί και πίσω πάλι. Το σπίτι να είναι έτοιμο για φωτογράφιση στο Maison & Decoration και για την πόλη δε βαριέσαι.

«Αν δεν αλλάξει η νοοτροπία, δε γίνεται τίποτα» λέει ο δήμαρχος Μπουτάρης. Είναι πιο σημαντικό να μαθαίνεις στο σχολείο πώς να περπατάς, να οδηγείς και να φέρεσαι ως αστός από το να κάνεις θρησκευτικά ή να μαθαίνεις πότε γεννήθηκε ο Καραϊσκάκης. Σωστά. Όμως, η αστική ευθύνη ανήκει στον καθένα από μας, δεν είναι συλλογική, ούτε δημόσια ούτε κρατική. Τη μορφή της πόλης, την ιστορία της, τη γράφουμε οι ίδιοι ζώντας την, ιδίως στις ρωγμές της. Κανένας urban manager, κανένας Μπουτάρης, κανένας Le Corbusier. Εάν ο στόχος είναι να γίνουν οι πόλεις λιγότερο μηχανές και περισσότερο ανθρώπινες, πρέπει και οι άνθρωποι, πριν γίνουν περισσότερο αστοί, να γίνουν περισσότερο άνθρωποι. Αν είμαστε ανορθόγραφοι, «ανορθόγραφη» θα είναι και η πόλη.

Η ανακατάληψη των πόλεων, το πρόταγμα-μόδα της τελευταίας δεκαετίας, ξεκινά με την πιο απλή κίνηση, το περπάτημα, αυτό που ο De Certeau* συμπεριλαμβάνει στις πρακτικές της καθημερινότητας που οι λιγότερο ισχυροί μπορούν να χρησιμοποιούν για να ανατρέπουν τις κυρίαρχες κοινωνικές ιδεολογίες και σχέσεις εξουσίας. Playmobil των άστεων, ενωθείτε, οριζοντιωθείτε και κινηθείτε.

ΥΓ. Παρακολουθήστε εδώ την ομιλία του Jan Gehl με θέμα τις ανθρώπινες πόλεις και εδώ την TED ομιλία ενός εμπνευσμένου αστικού διαχειριστή. Για τους φιλαναγνώστες, πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά το τελευταίο βιβλίο του Jan Gehl «Ανθρώπινες Πόλεις» από τις εκδόσεις Mbike, ενώ προσεχώς κυκλοφορεί και το πρώτο βιβλίο του «Η Ζωή Ανάμεσα στα Κτήρια» από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

*The Practice of Everyday Life (1988)

Η φωτογραφία του άρθρου είναι του Νίκου Ράκκα.