To 2014 ένας νέος αλλά ταλαντούχος Ιταλός θεατρικός συγγραφέας ονόματι Στέφανο Μασίνι έγραψε ένα τρίπρακτο θεατρικό έργο που σημείωσε τεράστια επιτυχία παρά τη μεγάλη διάρκειά του. Το θεατρικό λεγόταν «Η Τριλογία των Λήμαν» και σύντομα άρχισε να παίζεται στις σημαντικότερες διεθνείς σκηνές. Την ώρα που γράφω, το έργο του Μασίνι ανεβαίνει στο Μπρόντγουεϊ σε σκηνοθεσία του Σαμ Μέντες και με πρωταγωνιστή τον εξαιρετικό Βρετανό θεατρικό ηθοποιό Σάιμον Ράσελ Μπιλ.
Αρχικά, όσοι άκουγαν απλά τον τίτλο σκέφτονταν πως το θέμα του θα ήταν η κατάρρευση της επενδυτικής τράπεζας Λήμαν Μπράδερς και το ακόλουθο σπιράλ της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, άρα το έργο ουσιαστικά είχε να κάνει με την κρίση του σύγχρονου καπιταλισμού. Όμως η πραγματικότητα ήταν πολύ διαφορετική. Το έργο είναι ένα χρονικό της μετανάστευσης των πρώτων Λήμαν από τη Βαυαρία στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα προς τις Ηνωμένες Πολιτείες και η ακόλουθη εξέλιξη και επιτυχία των επόμενων γενεών της οικογένειας.
Είναι συνεπώς ένα θεατρικό έργο που αγγίζει πολλά και άκρως ενδιαφέροντα θέματα: την έννοια της μετανάστευσης προς τον νέο κόσμο, την εβραϊκή ταυτότητα (η οικογένεια Λήμαν ήταν εβραϊκής καταγωγής), τη φιλοδοξία και την ύβρη, την εργατικότητα και την απληστία, την ίδια τη φύση της οικογένειας. Αποδείχθηκε λοιπόν ότι ο Μασίνι είχε δημιουργήσει ένα πολυεπίπεδο θεατρικό έργο, μία πλούσια σε αναφορές και προεκτάσεις ιστορία που εν τέλει προσεγγίζει την ανθρώπινη φύση σφαιρικά.
Λίγα χρόνια αργότερα ο ίδιος ο Μασίνι αποφάσισε να διασκευάσει το θεατρικό του έργο σε μορφή μυθιστορήματος. Και πάλι, η αρχική αντίδραση πολλών ήταν μουδιασμένη, θεωρώντας ότι ένα τέτοιο εγχείρημα σπάνια πιάνει και ότι ο Μασίνι ίσως να ήθελε απλώς και μόνο να εκμεταλλευτεί την απρόσμενη διεθνή επιτυχία του έργου.
Το μούδιασμα γενικεύτηκε όταν έγινε γνωστό πως το μυθιστόρημα του Μασίνι εν τέλει θα έχει έμμετρη μορφή, θα είναι δηλαδή ένα είδος αφηγηματικής ποίησης σε ελεύθερο στίχο (άνευ ομοιοκαταληξίας ή σταθερού μέτρου). Άρα εδώ έχουμε να κάνουμε με το εξής: ένα θεατρικό έργο διασκευασμένο σε μυθιστόρημα με μορφή ποιήματος. Και τα τρία παραδοσιακά λογοτεχνικά είδη σε ένα. Μα είναι ποτέ δυνατόν κάτι τέτοιο να μην είναι ένας αχταρμάς, ένα χάος; Είναι δυνατόν το αποτέλεσμα να είναι θετικό, ίσως και πραγματικά αξιόλογο; Η απάντηση είναι πως ναι, είναι. Ας εξετάσουμε όμως το γιατί.
Καταρχάς ο Μασίνι βρίσκει ζωτικό χώρο να αναπτύξει με λεπτομέρεια και πλήρη ελευθερία ό,τι είχε αρχικά οραματιστεί αλλά δεν μπορούσε να εκτελέσει λόγω των αναπόφευκτων περιορισμών μιας ζωντανής θεατρικής παράστασης. Σε αυτήν τη μορφή, ο Μασίνι μπορεί να δώσει σάρκα και οστά σε έναν ολόκληρο κόσμο (τον Νέο Κόσμο, ιδιαίτερα την αντίθεση ανάμεσα στην πραγματικότητα και την εντύπωση που αυτός αφήνει στο φαντασιακό των επίδοξων μεταναστών) και σε ενάμιση αιώνα. Το «καρουζέλ» που ο Μασίνι αποκαλεί την Αμερική, απαιτεί χώρο και άνεση προκειμένου να αποτυπωθεί πλήρως, με όλες του τις αντιφάσεις, με την εκπληκτική του ποικιλομορφία.
Ένα από τα στοιχεία που ο Μασίνι μπορεί να αναπτύξει με άνεση είναι η ελαφρά, περιπαικτική προσέγγιση και η χρήση του ήπιου χιούμορ σε κάθε του έκφανση: λογοπαίγνια και λεκτικές ακροβασίες, σάτιρα, σκηνές με χαρακτηριστικά φαρσοκωμωδίας, υπερβολές αλλά και υπαινιγμοί.
Κάτι άλλο με το οποίο μπορεί εύκολα να πειραματιστεί λόγω του χώρου που του το επιτρέπει, είναι μια διάθεση να προσθέσει στοιχεία προς ένα πληθωρικό, υβριδικό αποτέλεσμα. Στίχοι τζαζ τραγουδιών, σελίδες από κόμικς, είναι τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα αυτής της πειραματικής του πρόθεσης. Το αν όλα αυτά ταιριάζουν, είναι άλλου είδους ερώτημα. Όμως εντάσσονται στον ευρύτερο στόχο του Μασίνι: να εμπλουτίσει το κείμενό του παράλληλα με την εξέλιξη της ιστορίας, της τεχνολογίας, των μορφών έκφρασης και τέχνης.
Εδώ βεβαίως γεννάται το εύλογο ερώτημα: γιατί όμως σε έμμετρη μορφή; Εντάξει η μεταφορά ενός θεατρικού σε μυθιστόρημα. Αλλά γιατί στη μορφή της αφηγηματικής ποίησης; Μια πρώτη απάντηση είναι ότι ο Μασίνι στρέφεται προς την αρχέτυπη μορφή αφήγησης των μεγάλων σε κλίμακα ιστοριών: το έπος. Ιλιάδα, Οδύσσεια ή Αινειάδα, η επική ποίηση είναι η αρχέγονη αφηγηματική επιλογή του δυτικού πολιτισμού, όταν το αντικείμενο της αφήγησης είναι επικό σε κλίμακα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχουμε να κάνουμε με ένα φιλόδοξο, πληθωρικό και παιχνιδιάρικο έργο, το οποίο κατασπαράζει και αφομοιώνει είδη λόγου. Είναι παράλληλα ένα χρονικό μιας οικογένειας, χρονικό της ίδιας της μετανάστευσης, χρονικό ενάμιση αιώνα, χρονικό των τεχνολογικών και οικονομικών εξελίξεων, των κοινωνικών μετασχηματισμών. Είναι δεδομένο ότι όλα αυτά τα στοιχεία δεν συγχωνεύονται με απόλυτη επιτυχία. Όμως το σημαντικότερο είναι ότι το μυθιστόρημα ως είδος είναι το πλέον υβριδικό εξ’ ορισμού, το κατ’ εξοχήν λογοτεχνικό είδος που αφομοιώνει όλα τα ερεθίσματα λόγου και έκφρασης. Αυτό και μόνο εξηγεί γιατί το εγχείρημα του Μασίνι είναι σημαντικό.
