Μουσική και ποίηση. Δύο τέχνες παράλληλες με κοινές αναφορές. Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών στις 10 Νοεμβρίου εγκαινιάζει τον νέο κύκλο συναυλιών της – μία συνάντηση συμφωνικής μουσικής και ποίησης.
Στο πόντιουμ, ο συνθέτης και αρχιμουσικός Άλκης Μπαλτάς, ο οποίος εκτός από τη μουσική διεύθυνση παρουσιάζει δύο έργα του. Η βραδιά ανοίγει με το «Την πόρτα ανοίγω το βράδυ» (για έγχορδα), που βασίζεται στο γνωστό τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη. Πριν από τη σύνθεση, της οποίας το ηχητικό αποτέλεσμα θυμίζει προσευχή, ο Δημήτρης Καταλειφός διαβάζει το ομώνυμο ποίημα.
Ακολουθεί, η «Απώλεια» για σόλο βιολοντσέλο και ορχήστρα εγχόρδων, ανάθεση της Ορχήστρας που αφιερώνεται στη μνήμη του τσελίστα Ρένου Μπαλτά. Σολίστ, ο Κορυφαίος Β’ στα βιολοντσέλα της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, Αστέριος Πούφτης.
Το πρόγραμμα συμπληρώνεται από το Kοντσέρτο για κλαρινέτο του Αργεντίνου συνθέτη, πιανίστα και ενορχηστρωτή Ντάνιελ Φρέιμπεργκ, Latin American Chronicles, που ισορροπεί ανάμεσα στην αυτοσχεδιαστική τζαζ, τον αισθησιασμό του λάτιν και τον πλούσιο συμφωνικό ήχο. Σολίστ, ο διεθνώς αναγνωρισμένος Έλληνας κλαρινετίστας, Κορυφαίος Α΄ της ΚΟΑ, Σπύρος Μουρίκης. Η συναυλία κλείνει με τη συμφωνική σουίτα από τη σκηνική μουσική που συνέθεσε ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς για το ανέβασμα του Άμλετ από τον Νικολάι Ακίμοφ το 1932.
Το πρόγραμμα με μια ματιά
ΑΛΚΗΣ ΜΠΑΛΤΑΣ (γεν. 1948)
«Την πόρτα ανοίγω το βράδυ» για έγχορδα, βασισμένο στην μελωδία του ομώνυμου τραγουδιού του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη
«Απώλεια» για σόλο βιολοντσέλο και ορχήστρα εγχόρδων, αφιερωμένο στη μνήμη του Ρένου Μπαλτά, ανάθεση της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών
ΝΤΑΝΙΕΛ ΦΡΕΪΜΠΕΡΓΚ (γεν. 1957)
Latin American Chronicles, κοντσέρτο για κλαρινέτο και ορχήστρα
ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ (1906-1975)
Άμλετ, σουίτα από τη σκηνική μουσική, έργο 116α
Το σχόλιο του Αστέριου Πούφτη
Το οδυνηρό της Απώλειας δύναται να εμπνεύσει τη Μεγάλη Τέχνη, οδηγώντας το συνθέτη σε νέες ατραπούς. Πιο ταιριαστά, τα λόγια του ποιητή : «Αγγίζοντας αληθινά πουλιά στο έρεβος, αγγίζει νέους ουρανούς». Βαρύ το χρέος του ερμηνευτή…
Το σχόλιο του Σπύρου Μουρίκη
Έχοντας αναμετρηθεί με τα κλασικά και καταξιωμένα έργα της φιλολογίας του κλαρινέτου θεώρησα εξίσου σημαντικό έως και αναζωογονητικό να περιηγηθώ στα μονοπάτια της Τζαζ μέσα από ένα ιδιαίτερο έργο διαφορετικό από τα άλλα.
Το Latin American Chronicles είναι ένα κοντσέρτο που τώρα αρχίζει να παρουσιάζεται σε ολόκληρο τον κόσμο βάζοντας μουσικούς και κοινό να “χορέψουν” σε λατινοαμερικάνικους ρυθμούς και τον σολίστα να βγει από το κλασικό του κοστούμι και να ξεδιπλώσει αρετές όπως αυτές του Τζαζ αυτοσχεδιασμού.
Ενορχηστρωμένο για μεγάλη ορχήστρα δημιουργεί την ατμόσφαιρα κινηματογραφικού soundtrack και οι πλούσιες δεξιοτεχνικές συνεισφορές του κλαρινέτου ενσωματώνονται αρμονικά με τον απαράμιλλο συμφωνικό ήχο.
Για την ιστορία…
ΑΛΚΗΣ ΜΠΑΛΤΑΣ (γεν. 1948)
«Την πόρτα ανοίγω το βράδυ» για έγχορδα, βασισμένο στη μελωδία του ομώνυμου τραγουδιού του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη
Το θαυμάσιο αυτό τραγούδι είναι το πιο γνωστό από τον κύκλο «Τα Λυρικά» (16 τραγούδια) που σύνθεσε το 1976 ο Μίκης Θεοδωράκης σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη. Τόσο το υπέροχο ποίημα του Λειβαδίτη, όσο και η εξαιρετική μουσική του Μίκη Θεοδωράκη πάντα μου προκαλούσαν μεγάλη συγκίνηση.
Η ενορχήστρωσή μου είναι για ορχήστρα εγχόρδων. Η όλη επεξεργασία μου έγινε με πρόθεση να δημιουργηθεί ένα ηχητικό αποτέλεσμα που να μοιάζει με προσευχή. Τα γκλισάντι προς το τέλος του έργου θέλουν να προσδώσουν έναν υπερβατικό χαρακτήρα στο έργο.
Σε αυτήν την μορφή, για ορχήστρα εγχόρδων, το έργο παρουσιάστηκε σε πρώτη εκτέλεση τον Ιανουάριο του 2009 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών σε συναυλία στην οποία διηύθυνα την Καμεράτα Ορχήστρα των Φίλων της Μουσικής. Το 2022 ηχογράφησα το έργο με την Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών μαζί με άλλες επεξεργασίες μου σε μελωδίες του Μ. Θεοδωράκη. Η ηχογράφηση πρόκειται να κυκλοφορήσει σε δίσκο ακτίνας.
Απώλεια, για σόλο βιολοντσέλο και ορχήστρα εγχόρδων, αφιερωμένο στη μνήμη του Ρένου Μπαλτά (παραγγελία της Κ.Ο.Α.)
Ο αδελφός μου Ρένος Μπαλτάς αφιέρωσε όλη του τη ζωή (1944 – 12 Νοε. 2021) στη Μουσική. Σπούδασε βιολοντσέλο στο Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης και συνέχισε τις σπουδές του στην Ανωτάτη Μουσική Ακαδημία της Βιέννης. Ήταν για 35 χρόνια μέλος της Κρατικής Ορχήστρας Θεσσαλονίκης στη θέση κορυφαίου της ομάδας των βιολοντσέλων. Παράλληλα είχε δραστηριότητα και σε συναυλίες μουσικής δωματίου και δίδαξε βιολοντσέλο στο Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης.
Το έργο «Απώλεια» γράφτηκε το 2022. Είναι ένας θρήνος που εκφράζει την βαριά θλίψη μου για την απώλεια του αγαπημένου μου αδελφού. Στο έργο η νότα ρε κυριαρχεί στην αρχή και στο τέλος του έργου ως ένας μακρινός συμβολισμός. Μετά από μια εισαγωγή των εγχόρδων που βασίζεται σε μεγάλης διάρκειας κρατημένες νότες και σε παύσεις, το σόλο βιολοντσέλο αρχίζει το θρηνητικό του τραγούδι. Με επεισόδια άλλοτε ήρεμα που συμβολίζουν την αδελφική αγάπη και άλλοτε αγωνιώδη ως μνήμες της δύσκολης περιόδου πριν το μοιραίο. Μετά από στιγμιαία αναφορά στην αρχική μελωδία της «Σερενάτας» του Αντονίν Ντβόρζακ (έργο που ζήτησε να ακούσει λίγο πριν το τέλος), το βιολοντσέλο σιωπά σβήνοντας την ένταση πάνω στην νότα ρε και παραμένει σιωπηλό μέχρι το τέλος του έργου. Ακολουθεί παύση και μετά, ως συμβολισμός για το μεγάλο ταξίδι, ακούγεται από βιολοντσέλο της ορχήστρας το σύντομο τετράμετρο θέμα από τον «θρήνο για την αποχώρηση του αγαπημένου αδελφού» από το έργο “Capriccio” που σε πολύ νεαρή ηλικία έγραψε ο Γ. Σ. Μπαχ για τον αποχωρισμό από τον αδερφό του ο οποίος έπρεπε, λόγω ταξιδιού, να φύγει από το σπίτι τους. Τα έγχορδα της ορχήστρας συνεχίζουν με έναν μικρό επίλογο σαν προσευχή. Το έργο τελειώνει καθώς τα βιολιά και οι βιόλες ανεβαίνουν προς πολύ ψηλές νότες, ενώ συγχρόνως τα τσέλα και μπάσα κατεβαίνουν προς χαμηλούς βαθείς ήχους. Ο τελευταίος αυτός επίλογος είναι εμπνευσμένος από τους στίχους της γιαγιάς μας Χρυσάνθης Ζιτσάιας: «Είσαι σ’ όλα γύρω, των πραγμάτων μύρο, σ’ όλα τα μεγάλα και τα ταπεινά. Στο πικρό το δάκρυ, στου καιρού τα μάκρη, είσαι μα δεν είσαι, ωιμένα, πουθενά.» – Άλκης Μπαλτάς
ΝΤΑΝΙΕΛ ΦΡΕΪΜΠΕΡΓΚ (γεν. 1957)
Χρονικά της Λατινικής Αμερική (Latin American Chronicles), κοντσέρτο για κλαρινέτο και ορχήστρα
1. Πανοράματα
2. Διάλογοι
3. Επιρροές
Συνθέτης, πιανίστας, ενορχηστρωτής και παραγωγός, ο Αργεντίνος Ντάνιελ Φρέιμπεργκ γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Μπουένος Άιρες αλλά από τα 21 του χρόνια ζει στη Νέα Υόρκη επικεντρώνοντας το μουσικό του ενδιαφέρον στον αισθητικό χώρο «συνάντησης» της κλασικής μουσικής, της τζαζ, του ροκ και της λατινοαμερικάνικης μουσικής. Στις ποικίλες μουσικές του αποσκευές συγκαταλέγονται τόσο οι σπουδές πιάνου, κλασικής ενορχήστρωσης και σύνθεσης (μεταξύ άλλων και στη φημισμένη Σχολή Τζούλιαρντ της Νέας Υόρκης) όσο και η επαφή με το τάνγκο, την παραδοσιακή μουσική της Αργεντινής, του Περού και της Ουρουγουάης, καθώς και με τη βραζιλιάνικη μουσική και τη ροκ.
Το 2015, η Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας της Κολωνίας WDR, μαζί με τον κλαρινετίστα Άντυ Μάιλς, παρήγγειλαν στον Φρέιμπεργκ ένα κοντσέρτο για κλαρινέτο και ορχήστρα και ο συνθέτης ανταποκρίθηκε γράφοντας τα «Χρονικά της Λατινικής Αμερικής», έργο που αναμιγνύει με επιτυχία τους κατά τα άλλα διακριτούς κόσμους της κλασικής, της τζαζ και της λατινοαμερικάνικης παραδοσιακής μουσικής. Όπως είναι αναμενόμενο από ένα τέτοιο κοντσέρτο, το στοιχείο της μελωδικότητας και της αισθησιακής αρμονικής πλοκής κυριαρχεί, με το σόλο κλαρινέτο να αναλαμβάνει όχι μόνο την παρουσίαση των κύριων θεμάτων αλλά κυρίως το διάνθισμα και την ανάπτυξή τους κατά τρόπο που κατά κανόνα θυμίζει τζαζ αυτοσχεδιασμό. Καθ’ όλη τη διάρκεια του κοντσέρτου η ενορχήστρωση παραμένει λαμπερή και «χολυγουντιανά» πληθωρική, ενώ δεν λείπουν και δεξιοτεχνικοί σολιστικοί μονόλογοι για το κλαρινέτο (στο πρώτο και στο τρίτο μέρος), όπως θα ανέμενε κανείς από ένα κλασικό κοντσέρτο.
ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ (1906 – 1975) Άμλετ, σουίτα από την κινηματογραφική μουσική, έργο 116a
1. Εισαγωγή
2. Χορός στο παλάτι
3. Το φάντασμα
4. Στον κήπο
5. Σκηνή της δηλητηρίασης
6. Άφιξη και Σκηνή των παικτών
7. Οφηλία
8. Η μονομαχία και ο θάνατος του Άμλετ
Ο κόσμος του Σαίξπηρ ασκούσε ιδιαίτερη γοητεία στη Ρωσία ήδη από τον 18ο αιώνα και ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς ανήκε ξεκάθαρα στους καλλιτέχνες εκείνους, που έτρεφαν ειλικρινή θαυμασμό για το έργο του Άγγλου θεατρικού συγγραφέα. Η πρώτη φορά που ασχολήθηκε δημιουργικά με το έργο του ήταν το 1932, όταν και έγραψε σκηνική μουσική για ένα ανέβασμα του Άμλετ στη Μόσχα από τον σκηνοθέτη Νικολάι Ακίμοφ. Ο Ακίμοφ, εκ των πιο προβεβλημένων εκπροσώπων του σοβιετικού θεατρικού μοντερνισμού, έκανε το σκηνοθετικό του ντεμπούτο με το ανέβασμα αυτό του Άμλετ, η πρεμιέρα του οποίου δόθηκε στις 19 Μαΐου 1932 στο Θέατρο Βαχτάνγκοφ της Μόσχας. Η παράσταση αποτέλεσε ορόσημο στην ιστορία των σαιξπηρικών ανεβασμάτων τόσο στη Ρωσία αλλά και διεθνώς, μιας και ο σκηνοθέτης, αποστασιοποιούμενος συνειδητά από τη θεατρική παράδοση, δημιούργησε μία από κάθε άποψη εικονοκλαστική παράσταση, που έτεινε ξεκάθαρα προς τη σάτιρα παρά προς την τραγωδία. Παρά τη γενική κατακραυγή πάντως, η μουσική για την παράσταση, που υπέγραφε ο εικοσιεξάχρονος τότε συνθέτης Ντμίτρι Σοστακόβιτς, υμνήθηκε ως εξαίσια και πράγματι, αποτελεί ένα από τα καλύτερα δείγματα της σκηνικής ή κινηματογραφικής του μουσικής συνολικά.
Ένας άλλος Ρώσος καλλιτέχνης που γοητεύθηκε βαθιά από τον σαιξπηρικό κόσμο (και ιδιαίτερα από τον Άμλετ) ήταν ο σκηνοθέτης Γκριγκόρι Κόζιντσεφ (1905-1973), ο οποίος και αξιοποίησε τη μουσική του Σοστακόβιτς για ένα θεατρικό ανέβασμα του Βασιλιά Ληρ το 1941 στο Λένινγκραντ. Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο σκηνοθέτης προσέγγισε εκ νέου τον Σοστακόβιτς, ο οποίος και συνέθεσε μουσική για ένα ανέβασμα του Άμλετ (1954), επίσης στο Λένινγκραντ. Η συνεργασία των δύο ανδρών συνεχίστηκε λίγα χρόνια αργότερα, με δύο κινηματογραφικές μεταφορές του Άμλετ και του Βασιλιά Ληρ, το 1964 και το 1971 αντίστοιχα. Η μουσική του Σοστακόβιτς για το πρώτο από τα δύο αυτά φιλμ γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία (όπως άλλωστε και η ταινία, που βραβεύτηκε σε πολλά κινηματογραφικά φεστιβάλ) και ο συνθέτης δίκαια πίστευε στην αξία της, έχοντας μάλιστα σκοπό να την αξιοποιήσει ως βάση για ένα συμφωνικό ποίημα. Το σχέδιο αυτό δεν τελεσφόρησε βέβαια, αλλά την ίδια χρονιά (1964) ο φίλος του Σοστακόβιτς Λεβ Ατομβιάν διαμόρφωσε μία Σουίτα με οκτώ χαρακτηριστικά αποσπάσματα της μουσικής του Άμλετ, εργαζόμενος υπό την επίβλεψη και έγκριση του ιδίου του Σοστακόβιτς. Διανύοντας μία περίοδο ωριμότητας, ο Σοστακόβιτς προσέφερε μία μουσική με νεύρο και δύναμη, που εύστοχα εκφράζει όχι μόνο το δράμα του σαιξπηρικού αριστουργήματος αλλά -κυρίως- αποτελεί ένα έμμεσο σχόλιο για την επικαιρότητά του και για τη σχέση του με τον σύγχρονο άνθρωπο και τη σύγχρονη κοινωνία.
