-689912.jpg)
Γρήγορη απάντηση, ποια είναι η πρώτη εικόνα ή λέξη που σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε τη λέξη «όπερα»; Είναι ίσως κάποιο μουσικό μοτίβο, η φωνή ενός καλλικέλαδου τραγουδιστή, μια μελοδραματική ιστορία ή μήπως η εικόνα της «χοντρής κυρίας που τραγουδά», κατά τη γνωστή φράση; Aκατανόητες τσιρίδες, ίσως, ή το συνακόλουθο τρίξιμο των παραθύρων, υπέρλαμπρα σκηνικά και κουστούμια ή κομψές κυρίες να παρελαύνουν σε μεγάλες σάλες ζώντας το δικό τους όνειρο ενός κόκκινου χαλιού. Η ιστορία της Όπερας είναι μια ιστορία καλλιτεχνικών συμβάσεων και κοινωνικών στερεοτύπων. Αλλά και των αλλεπάλληλων ανατροπών τους.
Και ξεκινά σε μια ευγενική αυλή της Φλωρεντίας του 16ου αιώνα, με την προσπάθεια μιας ομάδας καλλιτεχνών να αναβιώσουν το αρχαιοελληνικό δράμα. Η προσπάθεια να αναπαραχθεί ο από αιώνες χαμένος δραματικός τρόπος απαγγελίας θα οδηγήσει στη γέννηση της ιδιαίτερης μουσικής εκφοράς του λόγου που συνδέουμε σήμερα με την Όπερα.
Η Όπερα αρχίζει όμως σταδιακά να απομακρύνεται από το λυρικοδραματικό ιδεώδες της φλωρεντίνικης σχολής. Το σκέλος του δράματος υποβαθμίζεται, χαρακτήρες-καρικατούρες πρωταγωνιστούν σε ιστορίες χωρίς κανένα νόημα, οι παραγωγές μετατρέπονται σε υπερθεάματα, ενώ ακόμη και η προεξέχουσα μουσική παραμερίζεται λόγω των ατελείωτων φωνητικών ακροβασιών στις οποίες επιδίδονται οι επιδειξιομανείς τραγουδιστές εις βάρος της μελωδίας. Αρκεί να θυμηθεί κανείς εδώ τη χιουμοριστική κριτική του -μεταξύ άλλων συνθέτη όπερας- Jean-Jacques Rousseau, διά στόματος της ηρωίδας του Julie στο ομώνυμο μυθιστόρημα, για τις ανυπόφορες τσιρίδες των λυρικών τραγουδιστριών της γαλλικής όπερας και την εμμονή του κοινού να εκτιμά σχεδόν αποκλειστικά αυτές εις βάρος του μουσικού ή δραματικού σκέλους. Ο κ. Christoph Willibald Ritter von Gluck, συνθέτης εκ Βοημίας, θα μείνει στην Ιστορία για αυτήν ακριβώς την προσπάθειά του να αναμορφώσει την Όπερα και να επαναφέρει την ισορροπία δράματος και μέλους.
Από τον 19ο αιώνα, η Όπερα αρχίζει να μετασχηματίζεται στη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα: ένα λαμπρό υπερθέαμα που αποθεώνει όλες τις τέχνες, ένα συγκερασμό δηλαδή της ποίησης, των εικαστικών, της μουσικής και του θεάτρου σε ένα ολικό έργο τέχνης (Gesamtkunstwerk), όπως το οραματίστηκε ο 200ετής φέτος Richard Wagner. Στις «κινηματογραφικές» avant la lettre παραγωγές του Wagner, πολυμελείς θίασοι μέσα σε καπνούς και υποβλητικά φώτα, τραγουδούν δυσνόητες μελωδίες φορώντας κέρατα, με τη συνοδεία εξίσου πολυμελών ορχηστρών.
Νότια του Wagner, την ίδια περίοδο, ο συνομήλικός τoυ Giuseppe Verdi θέλει την Όπερα να μιλάει απλά και να ξαναβρίσκει την ισορροπία ανάμεσα στο λυρικό και το δραματικό σκέλος· ένα καλοδουλεμένο, οικονομικό μελόδραμα, που στόχο έχει να γίνεται κατανοητό και να απευθύνεται σε ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό.
Την ίδια στιγμή όμως, ο Verdi θέλει μαζί με τις καλλιτεχνικές συμβάσεις να ταρακουνήσει και τα κοινωνικά στερεότυπα. Η ευκαιρία του δίνεται το 1852, όταν κατά τη διάρκεια διακοπών του στο Παρίσι παρακολουθεί μια παράσταση της «Κυρίας με τις Καμέλιες» του υιού Δουμά. Η Μαργαρίτα Γκωτιέ τού παρέχει το δραματουργικό υλικό που χρειάζεται. Αναθέτει στο λιμπρετίστα Francesco Maria Piave να γράψει την ιστορία μιας παραστρατημένης εταίρας και του κοινωνικά κατακριτέου έρωτά της με ένα νέο της υψηλής τάξης και ο ίδιος συνθέτει μερικές από τις χαρακτηριστικότερες μελωδίες στην ιστορία της όπερας για μια πρωτοφανώς μικρή ορχήστρα. Η «La Traviata» ανεβαίνει για πρώτη φορά στο La Fenice της Βενετίας το 1853 με μεγάλη αποτυχία -μέρος της οποίας οφείλεται στο ότι κοινό αποδοκίμασε την παχουλή τραγουδίστρια-, αλλά γρήγορα γνωρίζει την επιτυχία και καθιερώνεται στον οπερατικό κανόνα.
Στο συλλογικό ασυνείδητο, η κληρονομιά του Βάγκνερ υπερισχύει και διαιωνίζει τα οπερατικά στερεότυπα: παραστάσεις-υπερπαραγωγές, με φαντασμαγορικά σκηνικά και σούπερ σταρ τραγουδιστές, όπερα-θέαμα για λίγους. Όμως, στην Όπερα των καιρών μας, η «La Traviata», που παραμένει μία από τις δημοφιλέστερες και πιο πολυανεβασμένες όπερες στον κόσμο, συνεχίζει να τροφοδοτεί την ανατροπή των οπερατικών συμβάσεων (να θυμηθούμε τους δικούς μας Opera Chaotique να παντρεύουν την άρια «Libiamo» από την Traviata με το «Σήμερα γάμος γίνεται»;), ενώ την ίδια στιγμή, μια νέα τάση στην παραγωγή Όπερας οδηγεί ακριβώς πίσω στη λιτότητα και το μινιμαλισμό που πρέσβευε ο Verdi.
Η «La Traviata» που παρουσίασε το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με την Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης και τα 48α Δημήτρια το περασμένο Σαββατοκύριακο ακολουθεί ακριβώς το σκεπτικό του Verdi σε μια περίοδο που τα περιορισμένα μέσα είναι αναγκαιότητα και όχι μόνο επιλογή. Όπερα από τα μέρη μας και στα μέτρα μας, μετά από καιρό. Για την παραγωγή, οι τρεις φορείς συμπράττουν με τη γαλλική λυρική ομάδα Opéra Nomade που από το 1986 παρουσιάζει πειραματικές και ευέλικτες παραστάσεις με λίγους συντελεστές και ελάχιστα μέσα που μπορούν ακριβώς να ξεγλιστρούν και να περιφέρονται απρόσκοπτα νομαδικά.
Λιτά σκηνικά, μικρή ορχήστρα, ισορροπία μέλους και δράματος είναι τα κύρια δομικά υλικά αυτής της παραγωγής που έχει ήδη παρουσιαστεί στη Γαλλία, στη θεσσαλονικιώτικη εκδοχή της όμως πλαισιώθηκε από την εξαιρετική Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης (αναμφίβολα η μεγάλη πρωταγωνίστρια της παράστασης) υπό την εμπνευσμένη διεύθυνση του μαέστρου κ. Amaury du Closel. Η σκηνοθεσία του Pierre Thirion-Vallet περιορίζει τη δράση σε ένα στενό, πολυδύναμο σκηνικό ακριβώς μπροστά στα μάτια μας. Οι πρωταγωνιστές, που θυμίζουν αρχαία τραγωδία ή ήρωες του Robert Wilson, μοιάζουν να κινούνται στα όρια σκηνής και πλατείας και την ίδια στιγμή στα όρια μουσικής και δράματος.
Φινάλε τρίτης πράξης. Η πρωταγωνίστρια Βιολέτα ξεψυχά. «Σταμάτησαν των πόνων οι σπασμοί. Μέσα μου γεννιέται, μου δίνει ζωή δύναμη παράξενη. Α! Στη ζωή ξαναγυρίζω! Ω, χαρά!», τραγουδά η υπέροχη Noriko Urata. Η κουρτίνα κλείνει, ο κόσμος καταχειροκροτεί. Η όπερα τελείωσε και η κυρία που τραγούδησε δεν ήταν καθόλου μα καθόλου «χοντρή». Η Όπερα τώρα, κάπως έτσι, ξαναρχίζει.
Η «La Traviata» ταξιδεύει στη συνέχεια στο Clermond-Ferrand της Γαλλίας στις 18 και 19 Οκτωβρίου για τον εορτασμό της ανακαίνισης του θεάτρου της περιοχής.
