Η Αμερικανίδα συγγραφέας Κάθριν Αν Πόρτερ είχε κάποτε πει ότι δεν της άρεσε ο όρος «νουβέλα». «Οι λέξεις διήγημα και μυθιστόρημα είναι επαρκείς», είχε προσθέσει. «Σύντομο και εκτενές διήγημα, σύντομο και εκτενές μυθιστόρημα. Αυτά αρκούν». Παρά την πεποίθηση αυτή όμως, συγγραφείς και κριτικοί, αναγνωστικό κοινό και ακαδημαϊκή κοινότητα εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τον όρο «νουβέλα», γιατί αυτός φαίνεται πως καθορίζει πιο σωστά κάτι το οποίο αλλιώς δεν μπορεί να περιγραφεί ικανοποιητικά.
Το πρώτο ερώτημα που βεβαίως τίθεται είναι το εξής: είναι η νουβέλα ένα ξεχωριστό υποείδος του πεζού λόγου και, κατά συνέπεια, έχει ιδιόμορφα χαρακτηριστικά, μια δική του τυπολογία; Το μυθιστόρημα και το διήγημα έχουν προφανώς τη δική τους κριτική θεωρία, η οποία διαμορφώνεται και εμπλουτίζεται εδώ και αιώνες. Το ίδιο όμως δεν μπορεί να ειπωθεί και για τη νουβέλα, η οποία, από πλευράς κριτικής θεωρίας τουλάχιστον, τοποθετείται είτε με το μυθιστόρημα είτε με το διήγημα.
Το δεύτερο ερώτημα και ίσως το πιο κύριο: τι είναι η νουβέλα; Μπορούμε να την οριοθετήσουμε με κάποιον τρόπο; Εκ πρώτης όψεως αυτό φαντάζει δύσκολο, και ίσως αυτός είναι και ο λόγος που παρά το ότι χρησιμοποιούμε συγκεκριμένο όρο για να τη διαχωρίσουμε από το διήγημα και το μυθιστόρημα, διστάζουμε να την προσεγγίσουμε και να την αναλύσουμε ως κάτι αυτόνομο. Η συνήθης περιγραφή ως κάτι μεταξύ διηγήματος και μυθιστορήματος δεν είναι βεβαίως επαρκής. (Ένας λόγος γι’ αυτό είναι και το ότι ούτε τα όρια έκτασης του διηγήματος και του μυθιστορήματος είναι πάντοτε σαφή).
Συνεπώς τι μένει; Πώς μπορεί κάποιος έστω και να επιχειρήσει να οριοθετήσει τον όρο «νουβέλα» σε σχέση με την έκταση; Γιατί αν δεν μπορείς να κάνεις κάτι τέτοιο, τότε πώς θα μπεις σε μια συζήτηση σχετικά με πιθανή τυπολογία της νουβέλας ως ξεχωριστό υποείδος, με δεδομένο ότι η ίδια η έκταση του λογοτεχνικού είδους καθορίζει εκ των πραγμάτων και τα δομικά του χαρακτηριστικά. Κάποιοι ορίζουν τη νουβέλα ως ένα κείμενο πέριξ των εκατό σελίδων. Αλλά εκατό σελίδες από τι γραμματοσειρά και τυπογραφική σελίδα; Άλλοι την οριοθετούν ως ένα κείμενο από δεκαπέντε έως σαράντα χιλιάδες λέξεις. Και πάλι αυτός ο ορισμός μου φαίνεται πολύ ευρύς, σχεδόν χαοτικός.
Εγώ προσπαθώ να το προσεγγίζω με τρόπο όσο το δυνατόν πιο πρακτικό: η νουβέλα είναι το ελάχιστο σε έκταση κείμενο μυθοπλαστικού πεζού λόγου που μπορεί να εκδοθεί αυτόνομα. Και ο δικός μου ορισμός βεβαίως ενέχει προβλήματα. Δεν υπάρχει κάποιος κανόνας σε σχέση με τι θεωρεί ο εκάστοτε εκδοτικός οίκος ως άξιο αυτόνομης έκδοσης. Αντίστοιχα, είναι πιο οικονομικό για έναν εκδότη να δημοσιεύσει μια νουβέλα παρέα με μερικά ακόμη διηγήματα ή και μία ή δύο ακόμη νουβέλες.
Ας ρίξουμε λοιπόν μια ματιά σε δέκα από τις αναμφίβολα σπουδαιότερες νουβέλες που έχουν γραφτεί ποτέ. Προσπάθησα να συμπεριλάβω τόσο κλασικά και αγαπητά κείμενα όσο και λιγότερο έως και καθόλου γνωστά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό έργα. Δεν υπάρχει αξιολογική σειρά.
[ 1 ]
Τζόζεφ Κόνραντ: Η Καρδιά του Σκότους (1899)
Ένα από τα τελειότερα κείμενα που έχουν γραφτεί ποτέ, το αριστούργημα του πολωνικής καταγωγής Βρετανού συγγραφέα κατορθώνει να αποτελεί έναν βαθύτατο και πολυεπίπεδο στοχασμό γύρω από την ίδια την έννοια του δυτικού πολιτισμού σε συνάρτηση με το ηθικό του αποτύπωμα, και ταυτόχρονα μια αριστοτεχνική σπουδή σχετικά με την ίδια τη δυνατότητα της αφήγησης.
Ο Κόπολα πήρε το κείμενο του Κόνραντ και το μετέφερε από τη ζούγκλα της κεντρικής Αφρικής στη ζούγκλα του Βιετνάμ την περίοδο του πολέμου, επιτυγχάνοντας μία από τις κορυφαίες κινηματογραφικές διασκευές λογοτεχνικού έργου στην ιστορία με το θρυλικό Αποκάλυψη Τώρα.
[ 2 ]
Τόμας Μαν: Ο Θάνατος στη Βενετία (1912)
Ο πρωταγωνιστής, ο συγγραφέας Φον Άσενμπαχ, ένας εστέτ αναζητητής της ιδεατής ομορφιάς σε τέχνη και ζωή παθαίνει πλατωνική εμμονή με ένα αγγελικό αγόρι στις διακοπές του στη Βενετία. Ο Μαν παραλληλίζει τη μαγική πόλη που βυθίζεται στην αίγλη του παρελθόντος κουρασμένη από τα βλέμματα θαυμασμού αιώνων με τον ίδιο τον Άσενμπαχ ως εκπρόσωπο ενός παρηκμασμένου ιδεαλισμού, με μια ολόκληρη κοινωνική τάξη, με μία ολόκληρη ήπειρο που κινείται υπνωτισμένη προς τις φλόγες. Η παραδοσιακή κινηματογραφική εκδοχή του Βισκόντι παραμένει αξεπέραστη.
[ 3 ]
Χένρι Τζέιμς: Τα Έγγραφα του Άσπερν (1888)
Ποια από τις εκπληκτικές νουβέλες του Χένρι Τζέιμς να διαλέξει κανείς; Οι περισσότεροι προτιμούν είτε την Ντέιζι Μίλερ, την ιστορία της διαφθοράς μιας νεαρής και αγνής Αμερικανίδας από τα ήθη της πλανεύτρας Ευρώπης, είτε το περίφημο Στρίψιμο της Βίδας, μιας αμφίσημης ιστορίας που άλλοι προσεγγίζουν ως μεταφυσική ιστορία φαντασμάτων και άλλοι σαν ψυχαναλυτική μελέτη καταπιεσμένων σεξουαλικών πόθων.
Εγώ όμως προτιμώ την κομψότητα μιας νουβέλας γύρω από την τέχνη. Ο αφηγητής επισκέπτεται το ερειπωμένο παλάτσο μιας ηλικιωμένης Αμερικανίδας και της ανιψιάς της στη Βενετία, αναζητώντας τα περίφημα «έγγραφα του Άσπερν», την ανέκδοτη αλληλογραφία ενός σπουδαίου Αμερικανού ποιητή του παρελθόντος. Όμως αυτό που κανονικά θα αποτελούσε τεκμήρια υψηλής τέχνης, γίνεται το όπλο αδυσώπητης διαπραγμάτευσης, ψεμάτων και εξαπάτησης σε μια διελκυστίνδα απελπισίας. Υπέροχο.
[ 4 ]
Λέων Τολστόι: Ο Θάνατος του Ιβάν Ίλιτς (1886)
Για πολλούς η κορυφαία νουβέλα όλων των εποχών, το κλασικό αριστούργημα του Τολστόι είναι ουσιαστικά μία από τις πιο βάναυσες και ανατριχιαστικές σάτιρες που έχουν γραφτεί ποτέ, στην οποία μπορεί εύκολα κάποιος να διαγνώσει τη μισανθρωπική στροφή του Ρώσου δούκα της λογοτεχνίας.
Δεν ξέρω τι είναι πιο τρομακτικό, η περιγραφή της ανθρώπινης θνητότητας ή η περιγραφή της αδιαφορίας και μικρότητας που την συνοδεύει. Τα σχόλια περιττεύουν.
[ 5 ]
Πόλα Φοξ: Πρόσωπα σε Απόγνωση (1970)
Ίσως να ξεφεύγουμε ελαφρά από τη νουβέλα προς το μυθιστόρημα, αλλά είπαμε: είναι δύσκολο να οριοθετήσουμε με ακρίβεια το είδος. Σε κάθε περίπτωση το εξαιρετικό κείμενο της Φοξ συγκεντρώνει το είδος της πυκνότητας νοήματος και την αμφισημία που συναντάμε στα πιο σύντομα πεζά.
Η ιστορία ενός σοφιστικέ ζευγαριού στη Νέα Υόρκη της δεκαετίας του εξήντα, το οποίο βιώνει μία υπαρξιακή κρίση σαν αποτέλεσμα μιας σειράς γεγονότων που πυροδοτούνται από το δάγκωμα μιας αδέσποτης γάτας, είναι αρκετά επίκαιρη και σήμερα καθώς θίγει ζητήματα κοινωνικής τάξης, δυναμικής των δύο φύλων, πολιτισμικής ταυτότητας και πολλά άλλα, χωρίς όμως να προσφέρει εύκολες απαντήσεις.
[ 6 ]
Αντόλφο Μπιόι Κασάρες: Η Εφεύρεση του Μορέλ (1940)
Επιστημονική φαντασία; Οντολογική αλληγορία; Ψυχολογικό θρίλερ; Η νουβέλα του Αργεντινού Κασάρες (την οποία ο Μπόρχες χαρακτήρισε ένα «τέλειο κείμενο»), παραμένει μία εντελώς πρωτότυπη και αντισυμβατική ιδέα γεμάτη προεκτάσεις.
Σε ένα απομονωμένο νησάκι του Ειρηνικού είναι χτισμένα τρία κτίρια: ένα μεγάλο μουσείο, μία πισίνα και ένα παρεκκλήσι. Ο φαινομενικά μοναδικός κάτοικος είναι ο αφηγητής, ένας άνθρωπος που βρίσκεται σε διαρκή φυγή καθώς είναι καταδικασμένος σε ισόβια. Όμως μια παρέα ανθρώπων εμφανίζεται και φεύγει εντελώς ξαφνικά, άνθρωποι που δεν φαίνεται να αντιλαμβάνονται τον αφηγητή, λες και είναι αόρατος. Φημολογείται ότι οι δημιουργοί της σειράς Lost εμπνεύστηκαν από την περίφημη νουβέλα του Κασάρες.
[ 7 ]
Ίντιθ Γουόρτον: Ήθαν Φρομ (1911)
Έχουμε συνηθίσει την Ίντιθ Γουόρτον να μας μεταφέρει στα σαλόνια των αρχοντικών της Νέας Υόρκης, όμως το πιο γνωστό της έργο μοιάζει λες και είναι βγαλμένο από άλλο κόσμο. Στην περίφημη νουβέλα της η Γουόρτον μας μεταφέρει από το αστικό περιβάλλον στην ανελέητη αγροτική επαρχία της Μασαχουσέτης και στο ντετερμινιστικό σύμπαν ενός φτωχικού αγροτόσπιτου. Αυτό που προκύπτει είναι μια τραγωδία που τονίζει την άκαμπτη ηθική της πουριτανικής παράδοσης.
[ 8 ]
Αλμπέρ Καμύ: Ο Ξένος (1940)
Δεν γίνεται να λείπει από οποιαδήποτε λίστα η νευραλγικής σημασίας (για τη γαλλική όσο και ευρωπαϊκή πεζογραφία του εικοστού αιώνα) νουβέλα του Καμύ. Ακρογωνιαίος λίθος του λογοτεχνικού υπαρξισμού, η ιστορία της ανεξήγητης δολοφονίας ενός Άραβα από τον ριζικά αποξενωμένο Μερσώ κάτω από τον εκτυφλωτικό ήλιο στο Αλγέρι, έχει γαλουχήσει γενιές αναγνωστών.
Ιδανικά να διαβαστεί παρέα με ένα πακέτο άφιλτρα Gitanes.
[ 9 ]
Τζον Στάινμπεκ: Άνθρωποι και Ποντίκια (1937)
Δικαιολογημένα το πιο δημοφιλές έργο του Στάινμπεκ, η σπαρακτική αυτή νουβέλα επιτυγχάνει πάντα να συγκινεί αναγνώστες ανεξαρτήτως υποβάθρου, γεγονός που εξηγεί την καθολικότητά της.
Οι αναρίθμητες κινηματογραφικές και θεατρικές διασκευές αποδεικνύουν τη διαχρονική της έλξη αλλά και τη δομικά συμπαγή της μορφή.
[ 10 ]
Περ Λάγκερκβιστ: Ο Νάνος (1944)
Το κορυφαίο έργο του Σουηδού συγγραφέα έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ως μία ανατριχιαστική σπουδή στο μίσος, αλλά στα μάτια μου μοιάζει περισσότερο με μια σπουδή πάνω στην αδυναμία του ανθρώπου να ανταποκριθεί σε ένα παράλογο σύμπαν χωρίς αγάπη.
Σε μια ιταλική πόλη κράτος της Αναγέννησης ζει ο ανώνυμος αφηγητής νάνος που έχει γνωρίσει στη ζωή του μονάχα τη διαπόμπευση και το μίσος. Έτσι, ο ίδιος αφιερώνει την ιδιαίτερη ευφυία του στις μηχανορραφίες και την προδοσία με στόχο να αποκαλύψει την υποκρισία και τον εγωκεντρισμό ενός κόσμου που μισεί. Αντιπαθής αλλά υπαρξιακός αρνητικός ήρωας, ο νάνος δεν βρίσκει ίχνος νοήματος γύρω του, αλλά σέβεται μονάχα τη βία και την εξουσία, όντας ελεύθερος από βολικές αυταπάτες. Γραμμένο προς το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου, το κείμενο βεβαίως και επιτρέπει προφανείς παραλληλισμούς.
[ +1 ]
Γκλένγουεϊ Γουέσκοτ: Το Γεράκι (1940)
Μία ενδέκατη νουβέλα – μπόνους, (μπόνους επειδή για την ώρα δεν κυκλοφορεί στα ελληνικά, κάτι που ελπίζω να αλλάξει) αλλά κυρίως επειδή δεν μπορούσα να μην το συμπεριλάβω.
Γαλλία, τέλη της δεκαετίας του 1920. Στο εξοχικό σπίτι μιας Αμερικανίδας κληρονόμου βρίσκεται καλεσμένος ένας Αμερικάνος συγγραφέας. Τυχαία εμφανίζεται και ένα ζευγάρι ευκατάστατων Ιρλανδών φίλων της οικοδέσποινας, με τη γυναίκα να φέρει στο γαντοφορεμένο χέρι της ένα γεράκι.
Η κομψή αυτή νουβέλα λαμβάνει χώρα σε ένα μόλις απόγευμα. Μαθαίνουμε εξ’ αρχής την ενδιαφέρουσα πληροφορία κλειδί, ότι τα γεράκια δεν αναπαράγονται σε αιχμαλωσία, πρέπει να είναι ελεύθερα. Έτσι, προκύπτει το ερώτημα, πόσες μορφές αιχμαλωσίας υπάρχουν; Ψυχολογική, συναισθηματική, κοινωνική, πολιτική, φυσική. Κάθε χαρακτήρας στο έργο φαίνεται πως είναι αντιμέτωπος με τη δική του εκδοχή αιχμαλωσίας.
