«Έχοντας ως επάγγελμα τη μελέτη της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, δεν έπαψα ποτέ σε όλη τη ζωή μου να μιλώ για την Παλμύρα. Με την καταστροφή της Παλμύρας από την τρομοκρατική οργάνωση του Ισλαμικού Κράτους, μια ολόκληρη περίοδος του πολιτισμού μας και μαζί του γνωστικού μου αντικειμένου τινάχτηκε βίαια στον αέρα», γράφει ο 87χρονος κορυφαίος Γάλλος ιστορικός και φιλόσοφος, στον πρόλογο του βιβλίου του «Παλμύρα. Ένας αναντικατάστατος θησαυρός» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εστία.
Η Παλμύρα, της οποίας οι επόμενες γενιές θα γνωρίσουν τα ερείπια που άφησε πίσω της η καταστροφική μανία των φανατικών ισλαμιστών και η ιστορία της μέσα στο χρόνο είναι η παρακαταθήκη που αφήνει ο Πωλ Βεν στους αναγνώστες που γνώρισαν το μνημείο από κοντά ή εξαιτίας της καταστροφής του. Το βιβλίο του είναι σύντομο και δεν κάνει επίδειξη γνώσεων, είναι μια ευκαιρία να θέσει ερωτήματα όπως «Γιατί μια τρομοκρατική οργάνωση καταστρέφει ή ξεπουλάει τα αθώα μνημεία ενός μακρινού παρελθόντος;».
Ο Πωλ Βεν αφηγείται την ιστορία και τις ιστορίες μια πόλης αλλιώτικης και σπουδαίας, καταμεσής της ερήμου, στην οποία οι άνδρες φορούσαν φαρδιά παντελόνια, οι πλούσιοι χρησιμοποιούσαν στις συνομιλίες τους τα ελληνικά, τα οποία ήταν τα αγγλικά της εποχής, οι γυναίκες φορούσαν δαχτυλίδια και κοσμήματα ακόμα και στη δεύτερη φάλαγγα του μικρού τους δακτύλου και όλα μαρτυρούσαν τον πλούτο, την ξεχωριστή τους θέση ανάμεσα στους υπηκόους της Ρωμαΐκής Αυτοκρατορίας.
Η ιστορία της Ζηνοβίας και η εποχή της Παλμυρηνής εποποιίας
Ήταν δυνατόν μια Παλμυρηνή, μια Σύρα, να αναδειχθεί Αυτοκράτειρα της Ρώμης; Η Ζηνοβία συνδύαζε στην προσωπικότητά της τόσο τη βασίλισσα της Ανατολής (όπως στην Καισάρεια, η βασίλισσα Βερενίκη, ερωμένη του Τίτου…), όσο και την πραγματική Ρωμαία. Και γιατί όχι, αφού για πάνω από μισό αιώνα Ανατολίτες, Φοίνικες και Άραβες διαδέχονταν ο ένας τον άλλο στον αυτοκρατορικό θρόνο.
Στην Historia Augusta, ο συγγραφέας που μας αφήνει την περιγραφή του πορτρέτου της Ζηνοβίας με τα μαύρα μάτια της και την αίσθηση ετυμολογίας που τη χαρακτήριζε, δημιουργεί το μύθο μιας γυναίκας ακαταμάχητης. Το πορτρέτο της κάτι ανάμεσα στο μύθο και την πραγματικότητα, παρουσιάζει την εποποιία της ως συνέχεια των άθλων του Οδαίναθου και αιτία να συμπεριληφθεί η βασίλισσα της Παλμύρας στην πινακοθήκη ενδόξων ανδρών. Οι αρχαίοι συγγραφείς τη σύγκριναν με την Κλεοπάτρα για να της απονείμουν, σε αντιδιαστολή προς τη βασίλισσα της Αιγύπτου, το βραβείο της αγνότητας, αναγνωρίζοντάς της τόσο ανδρικές, όσο και γυναικείες αρετές. Οι Άραβες γεωγράφοι θα πλάσουν από αυτήν μια μορφή του θρύλου.
Ξετυλίγοντας από την αρχή την ιστορία της, δεν μπορούμε παρά να περιγράψουμε την κατάσταση τής άλλοτε κραταιάς Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το έτος 251 μ.Χ., η Παλμύρα, επωφελούμενη από την κακή συγκυρία, έγινε κληρονομικό πριγκιπάτο και υποτελής της Ρώμης, στα χέρια μιας οικογένειας, στη δυναστική διαδοχή της οποίας οι ηγεμόνες έφεραν τα ονόματα Ουαμπαλλάτ ή Οδαίναθος, καθώς και τον τίτλο που είχε επινοηθεί για την περίσταση, του «εξάρχου των Παλμυρηνών». Στην Παλμύρα, επομένως, είχε συμβεί αυτό που συνέβη και σε πλήθος άλλες αριστοκρατικές πόλεις. Μια μεγάλη οικογένεια είχε πάρει τα πρωτεία υποσκελίζοντας όλες τις άλλες.
Αυτός ο Οδαίναθος ήταν «ο αρχηγός των Σαρακηνών στην περιοχή της Παλμύρας», συγκλητικός, όπως και ο προκάτοχός του και είχε λάβει τον ανώτατο τίτλο του Ρωμαίου υπάτου. Ήταν ο νικητής του Σαπώρ στον Ορόντη ποταμό, αυτός που απομάκρυνε το θανάσιμο κίνδυνο των Περσών από την Αυτοκρατορία για τους επόμενους τρεις αιώνες, αυτός που παρουσιαζόταν στα νομίσματά του ως «μεγάλος νικητής των Περσών». Ο Οδαίναθος έγινε de facto ο πραγματικός κύριος της Συρίας και της επαρχίας της Μεσοποταμίας. Αυτός, και στη συνέχεια η Ζηνοβία, η χήρα του, θα παραμείνουν κύριοι των περιοχών αυτών έως το 272.
Εγκατέλειψε την ασφαλή Συρία για να υπερασπιστεί την ακεραιότητα της Αυτοκρατορίας και να απωθήσει κάποιους άλλους εισβολείς, τους Γότθους, που ως πειρατές λεηλατούσαν τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Οδεύοντας προς τα εκεί, το 267, δολοφονήθηκε από κάποιον δικό του άνθρωπο, ο οποίος τον κατηγορούσε ότι «ετοιμαζόταν να ανατρέψει το κράτος», για να κατακτήσει τον αυτοκρατορικό θρόνο. Με το θάνατο του Οδαίναθου, η Ζηνοβία κληρονόμησε όλη την εξουσία του συζύγου της. Ο Οδαίναθος παρέμεινε πιστός στον απόλυτο ηγεμόνα ως τον πρόωρο θάνατό του. Η χήρα του έμελλε να τον μιμηθεί. Μια δεύτερη εποποιία μόλις άρχιζε.
Η Ζηνοβία κληρονόμησε από τον Οδαίναθο το βασίλειο, το στρατό και τους οπαδούς του συζύγου της. Οργανώνει το βασίλειό της, κόβει νομίσματα με το όνομά της και το όνομα του γιου της, Ουαμπαλλάτ, συμπεριφέρεται σαν βασίλισσα, κατακτά την Αίγυπτο, υποτάσσει την Αραβία, περιβάλλεται από λογίους σαν ελληνιστική βασίλισσα.
Ο Καλλίνικος, Άραβας γεννημένος στην Πέτρα που κατείχε τη δημόσια έδρα της ρητορικής στην Αθήνα, της αφιερώνει ένα βιβλίο, όπου την παραλληλίζει με την Κλεοπάτρα. Η ανώτερη τάξη οφείλει να βρίσκεται σε επαφή με όλες τις σχολές φιλοσοφίας. Έχει τον δικό της φιλόσοφο, τον πλατωνιστή Λογγίνο. Είχε το ενδιαφέρον, την ικανότητα και την επιτηδειότητα να σχετίζεται με λογίους, οι οποίοι διαμόρφωναν την κυρίαρχη τάση της εποχής τους. Χαρακτηρίζεται ως βασίλισσα στα ελληνικά και τα αραμαϊκά και ως «μητέρα του Βασιλέως των βασιλέων», επειδή ο γιος της Ουαμπαλλάτ κληρονόμησε τη βασιλεία και τον ένδοξο τίτλο του πατέρα του.
Η πενταετής τραγωδία (267-272) της Παλμύρας με αποτέλεσμα την καταστροφή της ευημερίας της πόλης, το όνομα της οποίας θα σβηστεί στο εξής από την ιστορία φέρει την υπογραφή της Ζηνοβίας. Η Ζηνοβία δεν θα επιχειρήσει να αποσχιστεί από τη Ρώμη. Ακριβώς το αντίθετο, ακολούθησε δύο διαδοχικές πολιτικές. Σε μια πρώτη φάση, προσπάθησε να διαχωρίσει για την ίδια ένα μέρος μέσα στην Αυτοκρατορία, έπειτα, σε δεύτερη φάση, να αναλάβει τη διακυβέρνησή του. Κάνει το γιο της αυτοκράτορα, αλλά αυτός της Ρώμης είναι ανώτερος. Τα νομίσματα που έκοψε στην Αλεξάνδρεια το 270 μ.Χ., ύστερα από την κατάκτηση της Αιγύπτου από τη Ζηνοβία, κάνουν αισθητή την άνιση κατανομή της Αυτοκρατορίας. Οι προτομές του Αυρηλιανού και του Ουαμπαλλάτ τοποθετούνται πρόσωπο με πρόσωπο. Και οι δύο είναι ντυμένοι με πανοπλία και μανδύα, σύμβολα αυτοκρατορικά. Κάτω από την προτομή του Αυρηλιανού διαβάζουμε τη λέξη «Αύγουστος», ενώ κάτω από εκείνη του Ουαμπαλλάτ, τη λέξη «Αυτοκράτορας».
Ο χωρισμός της Αυτοκρατορίας που σχεδίαζε σε δύο τμήματα ήταν ένα παράτολμο αλλά διόλου ουτοπικό σχέδιο. Άλλωστε, δεκαπέντε χρόνια μετά την πτώση της Ζηνοβίας, ο μεγάλος αυτοκράτορας Διοκλητιανός θα κάνει όντως πράξη, με άλλη φρασεολογία, το διαχωρισμό της Αυτοκρατορίας, μοιράζοντάς την μεταξύ δύο ηγεμόνων άνισης εξουσίας, κατανομή την οποία είχε ήδη προαναγγείλει η Ζηνοβία με το παράδειγμά της.
Μετά την εύκολη κατάκτηση της Αιγύπτου το 270, η βασίλισσα της Παλμύρας, αποφάσισε να τα παίξει όλα για όλα: θα βάδιζε κατά της Ρώμης. Δύο γενιές πριν από τη Ζηνοβία, η κοντινότερη στην Παλμύρα πόλη, η Έμεσα, είχε πετύχει ό,τι επιχειρούσε τώρα η Παλμύρα. Δύο πριγκίπισσες με ισχυρή προσωπικότητα, καταγόμενες από τη δυναστεία των μεγάλων ιερέων, που ήταν η πραγματική κυρίαρχος της πόλης, έγιναν σύζυγοι και μητέρες αυτοκρατόρων και ανέβασαν μια οικογένεια της Συρίας στον αυτοκρατορικό θρόνο.
Εικοσιπέντε χρόνια μετά τον Φίλιππο τον Άραβα, ο στρατός της Παλμύρας άρχισε την επέλασή του εισβάλλοντας στην Ανατολία, σε αυτοκρατορικό έδαφος. Αλλά η εξάπλωση των κατακτήσεών της δεν ήταν ο πραγματικός σκοπός της Ζηνοβίας. Ήθελε τα πάντα, ήθελε τη Ρώμη, και ετοιμαζόταν να αποκαταστήσει την ενότητα της Αυτοκρατορίας προς όφελός της. Πραγματικός σκοπός δεν ήταν η κατάκτηση της Ανατολίας, αλλά το πέρασμα των στενών για να νικήσει τον αυτοκράτορα στην Ευρώπη προκειμένου να κάνει την επίσημη είσοδό της στη Ρώμη. Ήθελε να επιβληθεί σε Συρία και Αίγυπτο και μετά να περάσει στην Ευρώπη, για να παρουσιάσει το αυτοκρατορικό της πρόσωπο στο λαό της πρωτεύουσας, τη Ρώμη, καθώς και στη ρωμαϊκή Σύγκλητο!
Για τη Ζηνοβία και το γιο της, το μόνο συνειδητό ή αυτονόητο πλαίσιο πολιτικής σκέψης και δράσης, το «αφήγημά» τους, ήταν η Αυτοκρατορία. Ως ιδανικό και ως όραμα το «αφήγημα» αυτό, όταν πια χαθεί από την πραγματικότητα και τις συνήθειες, θα ζήσει στη μνήμη των ανθρώπων μέχρι τον αιώνα του Δάντη. Αλλά η Ζηνοβία είχε να αντιμετωπίσει τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό, έναν καταπληκτικό πολεμιστή, που τους ανάγκασε να υποχωρήσουν, να κλειστούν στην Παλμύρα, ενώ ο ίδιος, χωρίς πολλή δυσκολία, κυρίευσε την πόλη. Η Ζηνοβία προσπάθησε να διαφύγει στην Περσία, αλλά συνελήφθη και αιχμαλωτίστηκε.
Το 272, λοιπόν, το αυτοκρατορικό και δυναστικό όνειρο της Ζηνοβίας είχε τελειώσει. Είχε αντέξει μόνο δύο χρόνια. Ο νικητής διέταξε να θανατωθεί ο φιλόσοφος Λογγίνος. Οι Μανιχαίοι βρήκαν καταφύγιο εκτός Αυτοκρατορίας, στη Χίρα, όπου συνυπήρξαν με παγανιστές, εβραίους, ζωροαστριστές και χριστιανούς. Από εκεί, η θρησκεία των Μανιχαίων θα φτάσει στις οάσεις στα βορειοδυτικά της αραβικής χερσονήσου, οι οποίες ελέγχονταν από δυνάστες που είχαν ασπαστεί τον ιουδαϊσμό, για να καταλήξει στη Μεδίνα και τη Μέκκα. Όσο για τον Αυρηλιανό, επιχείρησε να επανακτήσει την Αίγυπτο και να πατάξει την άλλη απόσχιση που ακρωτηρίαζε την Αυτοκρατορία, εκείνη των «Γαλατών αυτοκρατόρων». Το πέτυχε εύκολα (για να ξαναρχίσουν ακόμη χειρότερες οι γερμανικές επιδρομές). Η ακεραιότητα της Αυτοκρατορίας αποκαταστάθηκε για περίπου δώδεκα χρόνια. Το 274, ο Αυρηλιανός γιόρτασε στη Ρώμη το θρίαμβό του επί της Παλμύρας και της Γαλατίας. Δολοφονήθηκε τον επόμενο χρόνο, άγνωστο για ποιο λόγο.
Κανείς δεν ξέρει το τέλος του Ουαμπαλλάτ. Όσον αφορά τη Ζηνοβία, το μόνο σχεδόν βέβαιο στοιχείο είναι ότι αιχμαλωτίστηκε και ο Αυρηλιανός την περιέφερε ως αιχμάλωτή του δημοσίως στην πρωτεύουσα της Συρίας. Σύμφωνα με κάποιον αδαή χρονικογράφο, σύρθηκε στη θριαμβική πομπή, έπειτα αποκεφαλίστηκε, κατά τη ρωμαϊκή συνήθεια να θανατώνεται ο αρχηγός των εχθρών το βράδυ του θριάμβου (όπως ο Βερκιγγετόριγας).
Σύμφωνα με κάποιον άλλο ιστορικό, πέθανε από ασθένεια ή μαρασμό στο πλοίο που τη μετέφερε στη Ρώμη για τη δημόσια επίδειξή της. Θα προτιμούσα την πεζή αυτή –όπως και η ζωή– εκδοχή, που δεν είναι ούτε προβλέψιμη, ούτε μυθιστορηματική.
Απομένει, βέβαια, η πιο λαμπερή εκδοχή: η Ζηνοβία, αφού την επέδειξαν ως έκθεμα, αλλά αλυσοδεμένη με χρυσές αλυσίδες και στη συνέχεια αμνηστευμένη, εγκαθίσταται στο Τίβολι σε ένα χρυσωμένο ερημητήριο και ξαναπαντρεύεται με έναν συγκλητικό, παντρεύοντας, μάλιστα, μια από τις κόρες της… με τον Αυρηλιανό.
Πώς ήταν η Ζηνοβία στην όψη; Κανείς δε θα μάθει. Κανείς, όμως, δεν γνώριζε κάτι παραπάνω για την όψη της. Έχουμε στη διάθεσή μας, πράγματι, νομίσματα της Ζηνοβίας με το προφίλ της, αλλά δεν μπορούμε να βασιστούμε σε πορτρέτα νομισμάτων. Ας σκεφτούμε τη μύτη της Κλεοπάτρας. Στα μισά από τα νομίσματά της, η ερωμένη του Καίσαρα και του Αντώνιου έχει προφίλ καθαρό και μύτη ελληνικής θεάς, ενώ στα υπόλοιπα μισά έχει γαμψή μύτη και πηγούνι… αετού, παρόμοιο με εκείνο που οι χαράκτες απέδιδαν σε αρχηγούς κράτους. Την ίδια ακριβώς μύτη και το ίδιο πηγούνι φέρει η Ζηνοβία στα νομίσματά της, δηλαδή το προφίλ του αυτοκράτορα.
—
Info: Στο κείμενο χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα από το βιβλίο του Πωλ Βεν «Παλμύρα. Ένας αναντικατάστατος θησαυρός», σε μετάφραση Ειρήνης Μητούση | Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2017
