Συχνά, όταν ένας σκηνοθέτης κάνει μια ταινία διαφορετική από αυτές που μας έχει συνηθίσει, αναρωτιέμαι αν θα καταλαβαίναμε, ή αν εν πάση περιπτώσει θα μπορούσαμε να μαντέψουμε, ότι είναι δική του. Και κάθε φορά που το αναρωτιέμαι, καταλήγω πως το πιθανότερο είναι ότι, όχι, δεν θα μπορούσαμε. Γιατί είναι άλλο να γνωρίζεις ότι η «Δουνκέρκη» είναι μια ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν και να εντοπίζεις μέσα της στοιχεία που το μαρτυρούν και νομίζω εντελώς άλλο να πρέπει να το βρεις στα τυφλά. Δεν είναι τραγουδιστής ο σκηνοθέτης να αναγνωρίζεις αμέσως τη φωνή του. Και το «μπορώ να δω και μέσα σε αυτή τη διαφορετική ταινία σου μερικά βασικά σου χαρακτηριστικά» είναι διαφορετικό από το ότι αυτά είναι τόσο κυρίαρχα, ώστε βλέποντας την ταινία θα πήγαινε το μυαλό μου σε ‘σένα και όχι σε κάποιον άλλον, εξαιτίας άλλων χαρακτηριστικών που επίσης έχει η ταινία.
Κλείνοντας με τις εισαγωγικές παρατηρήσεις, ακόμη κι αν δεν συμφωνώ, μπορώ πάντως να καταλάβω πολύ πιο εύκολα όσους υποστηρίζουν ότι η «Δουνκέρκη» είναι αριστούργημα από εκείνους που λένε ότι με τη «Δουνκέρκη» ο Νόλαν φτιάχνει το δικό του αριστούργημα: νομίζω ότι δεν μπορείς να εκτιμάς στα αλήθεια το σινεμά του για να το πεις αυτό ή ότι ενδεχομένως σε χαλάει κιόλας και θεωρείς ότι εδώ απαλλάχθηκε από τι άραγε; Από ό,τι έκανε τον Νόλαν – Νόλαν;
H μάχη της Δουνκέρκης υπήρξε μια μεγάλη στρατιωτική ήττα των συμμάχων, αλλά η εκκένωση της Δουνκέρκης (λιμανιού στο βόρειο τμήμα της Γαλλίας, απέναντι από τη Βρετανία), χάρη στην οποία 338.226 άντρες μέσα σε ένα διάστημα λίγων ημερών, στα τέλη Μαΐου και τις αρχές Ιουνίου του 1940, κατόρθωσαν να διαφύγουν από τη θάλασσα στη Βρετανία, μολονότι περικυκλωμένοι από τα γερμανικά στρατεύματα, ονομάστηκε «θαύμα της Δουνκέρκης» και έπαιξε μεγάλο ρόλο στρατιωτικά, αλλά και από πλευράς ηθικού. Σύμφωνα με όσα λέει η ταινία, οι Βρετανοί, φοβούμενοι την επικείμενη επίθεση των Γερμανών στο δικό τους πλέον έδαφος, δεν ήθελαν να διακινδυνεύσουν την κινητοποίηση μεγάλου μέρους του στόλου τους και της αεροπορίας τους στη διάσωση. Καθοριστικότατη συμβολή έτσι είχε η επίταξη πλήθους ιδιωτικών πλοιαρίων, ψαράδικων, γιοτ, ιστιοπλοϊκών καΐκιών κλπ, τα οποία επανδρωμένα από απλούς πολίτες κατέφθασαν και παρέλαβαν τους αποκλεισμένους στρατιώτες.
Ο Νόλαν στήνει την ταινία του μέσω τριών παράλληλων αφηγήσεων, οι οποίες αφορούν διαφορετικές εκτάσεις χρόνου: αέρας – μια ώρα, θάλασσα – μια μέρα, γη (μώλος) – μια εβδομάδα. Στα πρώτα λεπτά του έργου σκέφτεσαι ότι ο Νόλαν φιλοδοξεί να φτιάξει μια άψογη αναπαράσταση της εκκένωσης της Δουνκέρκης. Ότι ο σκηνοθέτης – Θεός γυρνά πίσω στο χρόνο προσπαθώντας να τα δει όλα και να τα δείξει όλα. Όσο περνάει όμως η ώρα αντιλαμβάνεσαι ότι δεν είναι αυτός ο στόχος του. Ότι ναι μεν θέλει να φτιάξει τη μεγάλη ταινία για τη Δουνκέρκη, αλλά όχι ως ανταποκριτής από το μέτωπο. «Ο ζωγράφος δεν πασχίζει να ανασυνθέσει ένα περιστατικό, μα να συνθέσει ένα ζωγραφικό γεγονός», λέει ο Ζωρζ Μπρακ στο «Η Μέρα και η Νύχτα».
«Η “Δουνκέρκη” είναι ένα αναμφίβολο κινηματογραφικό γεγονός που ο Νόλαν συνθέτει δεξιοτεχνικά»
Και μπορεί η «Δουνκέρκη» να μην είναι ένα έργο κάποιας ξεκάθαρης πολιτικής στόχευσης, μπορεί η «Δουνκέρκη» να έχει εντελώς σχηματικούς χαρακτήρες (συνειδητά πάντως και όχι επειδή προσπάθησε και απέτυχε), είναι όμως ένα αναμφίβολο κινηματογραφικό γεγονός που ο Νόλαν συνθέτει δεξιοτεχνικά, με την έννοια που αναφέρει ο Μπρακ. Στην ιστορία που θέλει να πει, σε αυτά που θέλει να δείξει, η κάμερά του είναι παντού, εποπτεύει το χώρο, καταγράφει ό,τι πρέπει να καταγραφεί, δεν της ξεφεύγει τίποτα. Και μπορεί όντως για τα δικά του μέτρα και για τα μεγέθη που μας είχε συνηθίσει, η μια ώρα και τα τρία τέταρτα διάρκειας της ταινίας να φαντάζουν πολύ λίγα, είναι όμως -ακριβώς επειδή επιλέγει να μη σπαταλήσει χρόνο σε οτιδήποτε δεν είναι δράση- μια ώρα και τρία τέταρτα εντελώς γεμάτα με θέαμα.
Στη διάκριση πολεμικών – αντιπολεμικών ταινιών, γνώμη μου είναι ότι η «Δουνκέρκη» δεν είναι ούτε το ένα, ούτε το άλλο. Αν βέβαια υπήρχε μόνο το σκέλος το αεροπορικό, τότε, ναι, θα την έλεγες πολεμική ταινία. Αλλά το σκέλος το αεροπορικό είναι συνολικότερα το λιγότερο εμπνευσμένο, είναι αυτό που θα μπορούσε να είχε γυριστεί και από λιγότερο σημαντικούς σκηνοθέτες. Εν πάση περιπτώσει τον Νόλαν δεν τον κινητοποιεί το να στείλει ένα μήνυμα, είτε ηρωισμού, ανδρείας και ιδανικών για τα οποία αξίζει να σκοτώσεις και να σκοτωθείς (οπότε θα μιλούσαμε για πολεμική ταινία) είτε ανάδειξης της κτηνωδίας του πολέμου (οπότε θα μιλούσαμε για αντιπολεμική). Ο Νόλαν οραματίστηκε τη «Δουνκέρκη» του ως ευκαιρία και υλικό για να κάνει σινεμά. Το σινεμά δεν είναι το μέσο με το οποίο ο Νόλαν θέλει να πει οτιδήποτε για τον πόλεμο ή για μια ένδοξη ιστορία της πατρίδας του με την οποία μεγάλωσε. Ακόμη και ο περίφημος λόγος του Τσόρτσιλ στο τέλος («Θα τους πολεμήσουμε στις ακτές και τους δρόμους – Δεν θα παραδοθούμε ποτέ»), δεν ακούγεται για να γεμίσουμε με περηφάνια, ακούγεται μάλλον γιατί έχει μια ωραία μουσικότητα, ακούγεται ως ένα ακόμη μέλος της κινηματογραφικής ορχήστρας του Νόλαν.
Το σινεμά του Νόλαν (για το οποίο έχουμε μιλήσει στο παρελθόν εδώ, εδώ κι εδώ) είναι κατεξοχήν αρχιτεκτονικό σινεμά. Στη «Δουνκέρκη» η κατασκευή του είναι πολύ λιγότερο περίπλοκη από το σύνηθες, σε επίπεδο τεκταινομένων (και η όποια τελική σύνδεση των τριών ιστοριών είναι υποτιμητικό για το μέγεθός του να λέμε πως αποτελεί κάποιο επίτευγμα), παραμένει όμως εντελώς μα εντελώς εντυπωσιακή σε επίπεδο πραγματοποίησης αυτών των εντυπωσιακών εικόνων, εικόνες που σχεδίασε στο μυαλό του και μετά κατάφερε να τις παραδώσει με τρόπο ενίοτε καθηλωτικό. Το βασικό προτέρημα της ταινίας είναι ότι αποτελεί μια σπονδή στο κινηματογραφικό θέαμα, δείχνοντάς μας ότι αυτό μπορεί ακόμη να γίνεται έξυπνα και με όραμα. Ότι σε μια βιομηχανία που πριμοδοτεί το κενό θέαμα, υπάρχει ακόμα μια εναλλακτική. Ότι μπορεί ακόμη να υπάρχει ένα θέαμα μη κούφιο. Αν αγαπάς το σινεμά, είναι πολύ δύσκολο να μην εκτιμήσεις τη «Δουνκέρκη». Για το γεγονός ότι είναι διαφορετική. Για το γεγονός ότι αποδεικνύει πως δεν είναι απαραίτητο μια ταινία να έχει ούτε ιδιαίτερο βάθος, ούτε να ξεχειλίζει συγκίνηση, για να είναι σημαντική. Από τη στιγμή που ο Νόλαν είχε τη δυνατότητα να έχει μεγάλα μπάτζετ, προσπαθούσε να παντρέψει ουσία και θέαμα. Εδώ αφήνει στην άκρη τη φιλοδοξία του να πει κάτι και πέφτει με τα μούτρα στη φιλοδοξία του να δείξει κάτι. Πετυχαίνει. Το δείχνει εντυπωσιακά, το δείχνει χορταστικά. Να το παραγνωρίσεις θα ήταν εντελώς άδικο. Να σου αρκέσει ως θεατής όμως είναι άλλης τάξης ζήτημα. Προσωπικά προσδοκώ τον επόμενο λαβύρινθο που θα φτιάξει, την επόμενη μεγάλη ιδέα που θα τον συναρπάσει, προσδοκώ μια ταινία που να τη βλέπεις και να καταλαβαίνεις αμέσως ότι είναι Νόλαν.
