Εμείς οι δημοσιογράφοι, τουλάχιστον μια φορά το χρόνο σκεπτόμαστε τον Ουμπέρτο Έκο. Τον Αύγουστο. Για να τον διαψεύσουμε. Αυτόν και τη ρήση του ότι «τον Αύγουστο δεν υπάρχουν ειδήσεις»*. Και με τον ίδιο τρόπο που τον διαψεύδει το ημερολόγιο του καλοκαιριού, τον επιβεβαιώνει το ημερολόγιο της ιστορίας.
Η θητεία του ως διευθυντή Πολιτιστικού Προγράμματος στην Κρατική Ιταλική Τηλεόραση, του έδωσε την ευκαιρία να δει την κοινωνία μέσα από τα μάτια των ΜΜΕ. Ήταν η περίοδος που τα έλεγχε και τα μονοπωλούσε η Κυβέρνηση. Στο «Φύλλο Μηδέν», το τελευταίο του μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε το 2015, ασχολείται με την κακή δημοσιογραφία. Είναι ένα πικρό, όχι προφητικό, περισσότερο συμπερασματικό βιβλίο, για την κατάσταση της παράνοιας που επικρατεί στα μέσα ενημέρωσης. Με ένα συνονθύλευμα δημοσιογράφων μιας καθημερινής εφημερίδας, που δε νοιάζεται τόσο για την πληροφορία, όσο για εκβιασμούς, λασπολογίες και φτηνές ιστορίες. Ο ίδιος θεωρούσε τη δημοσιογραφία πολιτικό του καθήκον. Αρθρογραφούσε κάθε εβδομάδα στη L’Espesso.
«Η σεξουαλική επανάσταση του καιρού μας είναι το Εράσμους, γιατί δημιούργησε μια νέα γενιά Ευρωπαίων»
Σαν καθηγητής σημειωτικής στο παλαιότερο πανεπιστήμιο του κόσμου, στη Μπολόνια, μιλούσε συχνά και άφοβα, χωρίς το φόβο να γίνει γραφικός. Μοναδικό παράδειγμα Ευρωπαίου διανοούμενου, ο οποίος συμπύκνωσε με τρόπο απαράμιλλο την εμπειρία του παρελθόντος, με τη διορατική ματιά του πάνω στο μέλλον. Ο Έκο, μοναδικά εξωστρεφής, δε δίστασε πριν από μόλις λίγα χρόνια να δηλώσει σε μια συνέντευξή του, ότι η σεξουαλική επανάσταση του καιρού μας είναι το Εράσμους. Γιατί δημιούργησε μια νέα γενιά Ευρωπαίων. Ένας Καταλανός συναντά μια Φλαμανδή, ερωτεύονται, κάνουν ένα παιδί και γίνονται Ευρωπαίοι. Η ιδέα του Εράσμους, έλεγε ο Έκο, έπρεπε να είναι υποχρεωτική και σε άλλα επαγγέλματα. Για τους οδηγούς ταξί και τους υδραυλικούς, για να περνούν τον χρόνο τους σε άλλες χώρες εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για να μπορούν να ενσωματωθούν στην ιδέα της. Η Ευρώπη τον απασχολούσε ως ζήτημα πολιτικά, αλλά θεωρούσε ότι το πρόβλημά της, όπως και η πιθανή λύση, υπάρχει μόνο στα χέρια του πολιτισμού. «Ο πολιτισμός είναι αυτός που τσιμεντώνει την ευρωπαϊκή ταυτότητα», έλεγε. Την ένωσή της θεωρούσε ελκυστική ιδέα, μια ιδέα που δε μπορούσε κατά τη γνώμη του να εφαρμοστεί, καθώς έδινε συχνά τη θέση της στο λαϊκισμό και την εχθρότητα. Όχι άδικα, θεωρούσε την ευρωπαϊκή ταυτότητα ρηχή. Και προφητικά ανέφερε ότι αν αυτό δεν αλλάξει, η κρίση θα απογυμνώσει την Ευρώπη από τα πάντα.
Η υψηλή ευφυΐα του, έκανε τη γραφή του να μοιάζει απλή
Ο Έκο είχε εν ζωή τη μεγάλη ευκαιρία, αλλά και την επιθυμία, να είναι μέσα και έξω από την Ακαδημία, με ό,τι αυτό σημαίνει. Την επαφή του πρωτίστως με το μεγάλο κοινό, τα εκατομμύρια των ανθρώπων που αγόρασαν τα βιβλία του. Τους μύησε σε έναν κόσμο μαγικό, έναν κόσμο μοναδικό, γλωσσικού πλούτου και φαντασίας, χωρίς να είναι ένας μεγάλος Ευρωπαίος συγγραφέας. Ήταν όμως ένας μοναδικός παραμυθάς, καθώς μπέρδευε το μυστηριώδες και το αυτονόητο, το αποκρυμμένο και το προφανές, το περιπετειώδες και το αφηρημένο. Είχε την ευρυμάθεια ενός ανθρώπου της Αναγέννησης, ενώ τα βιβλία του έμοιαζαν με εγκυκλοπαίδειες. Η υψηλή ευφυΐα του, έκανε τη γραφή του να μοιάζει απλή, σαν μια παράδοση σε τάξη φοιτητών, σε ένα κοινό που πρέπει να γοητεύσει την πρώτη κιόλας μέρα. Ήταν ο τρόπος που τον έκανε παγκοσμίως γνωστό, αλλά και ο προσωπικός τρόπος του να σπάσει τον εσωτερισμό της φιλοσοφικής γλώσσας.
Ο Έκο πίστευε και ερεύνησε το ρόλο της γλώσσας και της λογοτεχνίας στην κοινωνία, καθώς και την επίδραση της κοινωνίας στη λογοτεχνία και τη γλώσσα. Όλος ο κόσμος, γι’ αυτόν, ήταν ένα πλέγμα σημείων. «Τον δέκατο ένατο αιώνα, ο Telemann θεωρήθηκε πολύ μεγαλύτερος συνθέτης από τον Bach, για τον ίδιο λόγο, σε 200 χρόνια, ο Πικάσο μπορεί να θεωρηθεί κατώτερος των διαφημίσεων της Κόκα-Κόλα», έλεγε. O κόσμος και τα σημεία του πρέπει να εξηγούνται, υποστήριζε. Το πίστευε όχι μόνο ως καθηγητής σημειωτικής, αλλά ως φιλοπερίεργος θεατής και αναγνώστης της επικαιρότητας και της εξέλιξης της κοινωνίας και της επιστήμης. Με την ασίγαστη αυτή φλόγα, προσέγγισε κάθε θέμα της εποχής μας. Από την οικονομική κατάσταση μιας χώρας, μέχρι το διαδίκτυο, το οποίο θεωρούσε εξόχως επαναστατικό και άλλο τόσο επικίνδυνο.
Ο Έκο ήταν ένας προβοκάτορας που απολάμβανε τις φυσαλίδες του ακριβού ποτού της γνώσης
Η εικόνα που πλάθει κανείς για τον Έκο, είναι του Ιταλού, του Ευρωπαίου φιλόσοφου, του άθεου, προοδευτικού, που απολαμβάνει την εξοχή του Ρίμινι, τις εκδοτικές επιτυχίες, το καλό φαγητό, στο οποίο υπέκυπτε πάντα. Κάπνιζε 60 τσιγάρα την ημέρα για πολλά χρόνια και μέχρι το τέλος της ζωής του έπαιζε με τις έννοιες, ένας προβοκάτορας που απολάμβανε τις φυσαλίδες του ακριβού ποτού της γνώσης την οποία ρουφούσε από όλα όσα μπορούσε να αντιληφθεί γύρω του. Για να τις μοιραστεί στη συνέχεια, αυτή ήταν η πεποίθηση που δεν τον άφησε ποτέ. Η επιστήμη και η γνώση, για τον Έκο, υπήρξαν πεδία ανοιχτά, όσο για λίγους φιλοσόφους του καιρού μας. Πίστευε στην ανοιχτή σκέψη, στην πολλαπλότητα των πιθανών ερμηνειών. Μέσα από τα βιβλία του, αλλά και τις πολλές προσωπικές τους αφηγήσεις, ο αναγνώστης του καταλάβαινε ότι δεν πρέπει να αγνοείς ή να περιφρονείς καμία πηγή και ότι πέρα από την ακαδημαϊκή ορθότητα, αξίζει ο καθένας να αναρωτιέται, να αμφισβητεί και να τεκμηριώνει την άποψή του. «Πιστεύω πως ο συγγραφέας πρέπει να γράφει όσα ο αναγνώστης δεν περιμένει ποτέ να διαβάσει. Το θέμα δεν είναι αν θα ανταποκριθείς σε όσα χρειάζονται οι αναγνώστες, το θέμα είναι να καταφέρεις να τους αλλάξεις… να δημιουργήσεις ένα νέο είδος αναγνώστη για κάθε ιστορία που γράφεις», έλεγε.
Λιγότεροι γνωρίζουν ότι ο Έκο ήταν μέλος της μιλανέζικης «neoavanguardia», του «Gruppo ’63», ενός λογοτεχνικού κινήματος το οποίο χαρακτηρίζεται κυρίως από το γλωσσικό πειραματισμό και ιδρύθηκε σε ένα ξενοδοχείο στο Solunto, κοντά στο Παλέρμο, ως επί το πλείστον από τους συγγραφείς που είχαν συνεργαστεί με το λογοτεχνικό περιοδικό Il Verri. Τα μέλη της, τα οποία κατηγορήθηκαν στη συνέχεια ως «παράλογα φορμαλιστές» και «επικίνδυνοι μαρξιστές επαναστάτες», ήταν επηρεασμένα από τη μοντερνιστική γλώσσα συγγραφέων όπως οι Ezra Pound και T.S Eliot και ο Ιταλός ποιητής Emilio Villa και αντίθετοι με την αισιόδοξη άποψη που χαρακτήριζε την ιταλική ποίηση του 20ού αιώνα και σε ό,τι οριζόταν ως «νεο-καπιταλιστική» γλώσσα». Ο Έκο, ένα χρόνο μετά την έκδοση του βιβλίου του «Opera aperta» το 1962, συμπορεύτηκε με μουσικούς και εικαστικούς που απέρριπταν τον συντηρητισμό των τεχνών, ενώ η αναζήτηση νέων λογοτεχνικών μορφών και αισθητικής έκφρασης εκείνης της εποχής, ενέπνευσε στο μέλλον τα γραπτά του.
Ο Έκο έφτασε στο «πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο, στο θάνατο», όπως έλεγε, σε ηλικία 84 ετών, με την αρετή της περιέργειας και της αμφισβήτησης να μη τον έχει εγκαταλείψει ποτέ. Πέθανε στο δαιδαλώδες του διαμέρισμα, δίπλα στη βιβλιοθήκη των 30.000 βιβλίων του, έχοντας απολαύσει κάθε λεπτό της ζωής, έχοντας πλάσει και εξερευνήσει με την αδογμάτιστη προσωπικότητα και την πνευματική του φωνή τις πτυχές και τις κοιλότητες αληθινών και φανταστικών κόσμων, ελεύθερα και ασυμβίβαστα. Ως ευτυχής φιλόσοφος.
* τίτλος άρθρου, που δημοσίευσε ο Ουμπέρτο Έκο στο εβδομαδιαίο περιοδικό L’ Espresso, στις 23 Σεπτεμβρίου 1990
