Το πρώτο έκθεμα της έκθεσης «εmotions:ένας κόσμος συναισθημάτων» που εγκαινιάζεται στο Μουσείο Ακρόπολης στις 18 Ιουλίου, είναι μια γυναίκα που κρατά ένα παιδί στα χέρια της. Το τελευταίο είναι μια γυναίκα που σκοτώνει τα παιδιά της. Καθώς μεταφερόμαστε από μια εικόνα οικεία σε μια εικόνα που σοκάρει και ξενίζει, μεσολαβούν 129 άλλες, καθεμιά από αυτές γεννά μια ιστορία του «ήθους της ψυχής», των συναισθημάτων της αγάπης, του έρωτα, του πόνου, του θυμού, της απόγνωσης, της ενοχής, της φιλοδοξίας και της γενναιοδωρίας, του φθόνου και πόθου, συναισθημάτων που δεν έχουν σταματήσει να απασχολούν τον άνθρωπο από την αρχή της ύπαρξής του.
Το αθέατο σχεδόν σύμπαν των συναισθημάτων του αρχαίου κόσμου έρχεται σε πρώτο πλάνο και πρωταγωνιστεί σε αυτή την πρωτοποριακή έκθεση. Με αυτή την αφορμή συναντήσαμε έναν διακεκριμένο Έλληνα της διασποράς, τον Άγγελο Χανιώτη, καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών του Ινστιτούτου Ανώτατων Σπουδών (Πρίνστον), μέλος του ΔΣ του Θυγατρικού Ιδρύματος Ωνάση στις ΗΠΑ και έναν εκ των τριών επιμελητών της έκθεσης στην Αθήνα, για να μιλήσουμε τόσο για την έκθεση που βασίζεται σε δική του πρωτότυπη έρευνα, όσο και για την ιστορία των συναισθημάτων και τη θέση τους στον παρελθόντα και τον παρόντα χρόνο.
«Η ιδέα της έκθεσης έρχεται από παλιά, από το 2008 και συνδέεται με ένα ερευνητικό μου πρόγραμμα που αφορούσε την κοινωνική και πολιτιστική κατασκευή του συναισθήματος, δηλαδή τους παράγοντες εκείνους που κάνουν το συναίσθημα να έχει ιστορία. Διότι το ίδιο το συναίσθημα δεν έχει ιστορία, ο φόβος είτε σε έναν προϊστορικό, είτε σε ένα σύγχρονο άνθρωπο τις ίδιες νευροφυσιολογικές αντιδράσεις προκαλεί», λέει ο κ. Χανιώτης. «Εκείνο που διαφέρει από εποχή σε εποχή είναι το αν θα το εκφράσουν οι άνθρωποι, πώς θα το εκφράσουν ή ποια ερεθίσματα το προκαλούν».
«Η γνώση μας είναι το πολιτισμικό δεδομένο που μας δημιουργεί το φόβο»
Ας το πούμε πιο απλά…
Εμείς, εδώ, αν δούμε ένα παιδάκι να βάζει το χέρι του στην πρίζα, θα τρομάξουμε. Ένας ιθαγενής από τον Αμαζόνιο μπροστά στην ίδια εικόνα δε θα τρομάξει. Η γνώση μας είναι το πολιτισμικό δεδομένο που μας δημιουργεί το φόβο. Το συναίσθημα έχει πάντα μια σχέση με τη νόηση, την κατανόηση και τη γνώση. Ο τρόπος με τον οποίο θα εκδηλωθεί και θα κατανοηθεί το συναίσθημα είναι πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα. Όταν αποφασίσαμε να κάνουμε την έκθεση με το Ωνάσειο, αποφασίσαμε συγχρόνως να υπάρχουν και δυο συνεπιμελητές ο τέως διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Νίκος Καλτσάς και ο Γιάννης Μυλωνόπουλος, καθηγητής της Ιστορίας Τέχνης και Αρχαιολογίας στο Κολούμπια. Έγινε μια εξαιρετική επιλογή των 129 εκθεμάτων που έρχονται στην Ελλάδα και συγκροτούν μια ολόκληρη πορεία, μια αφήγηση μέσα σε αυτό τον κόσμο των συναισθημάτων. Είναι ένα παιχνίδι, το να διηγείσαι τις ιστορίες, γιατί ως ιστορικός μου αρέσουν περισσότερο οι ιστορίες από την ιστορία. Κάποιες ιστορίες εδώ, είναι πιο απλές, άλλες πιο σύνθετες, ζητούμενο όμως ήταν και όλη η έκθεση να είναι μια αφήγηση με συνοχή.
Τι είναι αυτό που σας ενδιαφέρει να σκεφτεί ένας επισκέπτης βγαίνοντας από την έκθεση;
Αυτό που θέλαμε είναι η έκθεση να μην είναι διδακτική με την έννοια της διδασκαλίας, αλλά να δίνει ερεθίσματα ώστε ο επισκέπτης να φύγει σκεπτόμενος. Κάναμε αυτή την έκθεση έχοντας μια εμπειρία πολλών κακών εκθέσεων που έχουμε δει, εκθέσεις που μπαίνεις και χάνεσαι. Σε μια έκθεση αξίζει να έχεις μια ρότα, να βγεις από αυτή όχι λέγοντας μόνο «τι ωραία πράγματα έκαναν οι αρχαίοι μας πρόγονοι,» αλλά να φύγεις έχοντας μάθει κάτι καινούργιο. Βγαίνοντας από τον εκθεσιακό χώρο να βλέπεις και τον κόσμο διαφορετικά, αυτό είναι το κέρδος από μια τέτοια έκθεση. Είδαμε ότι το κατάλαβε ο κόσμος αυτό στην έκθεση στη Ν. Υόρκη. Κατά τη γνώμη μου, όταν σχεδιάζεις μια έκθεση πρέπει να σκέφτεσαι το ευρύ κοινό, να ενδιαφέρει αυτό που αφηγείσαι και έναν επιστήμονα και έναν απλό, φιλοπερίεργο επισκέπτη. Δε μας ενδιέφερε μόνο να οργανώσουμε μια έκθεση ωραίας τέχνης, είναι έκθεση αντικειμένων του υλικού πολιτισμού. Μια έκθεση που συνδυάζει το έργο τέχνης με το χρηστικό αντικείμενο, το μύθο με την καθημερινότητα, τις προσωπικότητες που ξεπερνούν τα όρια του φυσιολογικού με τους εντελώς καθημερινούς ανθρώπους.
Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με το θέμα του συναισθήματος;
Πάντα προσπαθώ να κάνω την έρευνά μου εκεί που υπάρχει κενό, νομίζω μέχρι σήμερα τα έχω καταφέρει. Το θέμα του συναισθήματος είναι ένα ερευνητικό αντικείμενο που ήταν πάρα πολύ παραμελημένο σε μεγάλο αριθμό των ανθρωπιστικών επιστημών. Στη φιλολογία υπήρχε κυρίως στη μελέτη του δράματος· δεν μπορείς να μελετήσεις το αρχαίο δράμα χωρίς να εξετάσεις το συναίσθημα. Στην αρχαία ιστορία δεν υπήρχε καθόλου, θεωρείτο ότι είναι κακό να μελετάς το συναίσθημα. Θεωρείτο ότι μια τέτοια έρευνα δεν μπορεί να αποδώσει μια αντικειμενική αλήθεια. Επίσης για ένα μεγάλο διάστημα οι βασικές κατευθύνσεις ιστορικής ερμηνείας δεν ενδιαφέρονταν για το άτομο αλλά για τις δομές και για τους γενικούς κανόνες. Ο μαρξισμός για τις νομοτέλειες για την πρόοδο της κοινωνίας, ο δομισμός για τις δομές που διέπουν τις ανθρώπινες κοινωνίες. Όπως βλέπετε υπήρχε ενδιαφέρον για το δάσος και όχι για το δέντρο. Εμένα με ενδιαφέρει το δέντρο από παλιά. Σήμερα επιστρέφουμε και στα δυο πιο συστηματικά και αυτό έχει σχέση και με σύγχρονες εμπειρίες· έχει σχέση με τη διάδοση των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Δηλαδή η αμεσότητα με την οποία προσλαμβάνουμε ειδήσεις επιδρά στον τρόπο με τον οποίο επηρεάζεται ένας άνθρωπος συναισθηματικά.
Πού αποτυπώνουν περισσότερο οι αρχαίοι Έλληνες τα συναισθήματά τους, σε κείμενα ή σε έργα τέχνης;
Θα ξεκινούσα λέγοντας ότι δεν υπάρχει κανένα αντικείμενο από την αρχαιότητα, το οποίο με τη μια ή άλλη μορφή να μη σχετίζεται με το συναίσθημα. Αν εξετάσουμε το θέμα της αποτύπωσης, αποτυπώνεται κάτι προκειμένου να δημιουργηθεί μια συναισθηματική κοινότητα, όπως το ονομάζω στην έρευνά μου, «να κάνω τον άλλο μέτοχο αυτού του οποίου αισθάνθηκα». Αυτό γίνεται και στο κείμενο και στην τέχνη, μάλιστα η εξέλιξη είναι παράλληλη. Με τον ίδιο τρόπο που στην πορεία της η αρχαία ελληνική τέχνη γίνεται πιο συναισθηματική, υπό την έννοια ότι χρησιμοποιεί πολύ περισσότερα μέσα για να αποδώσει το συναίσθημα -τη γλώσσα του σώματος, χειρονομίες, εκφράσεις του προσώπου, ακόμα και χρώματα-, το ίδιο μπορούμε να παρατηρήσουμε και στη λογοτεχνία. Διευρύνονται και εκεί τα μέσα με τα οποία διεγείρεται το συναίσθημα. Αυτό σχετίζεται με γενικότερες πολιτιστικές εξελίξεις, εν μέρει με την άνθηση της ρητορικής και τη δημιουργία ενάργειας – τη δημιουργία μιας νοητικής εικόνας αυτού που περιγράφεται με λόγια – και με την επίδραση του αρχαίου θεάτρου.
Σε μια αλυσίδα εξελίξεων πολιτικών και κοινωνικών αλλάζει η συμπεριφορά των ανθρώπων, δημιουργείται ένας κόσμος που μοιάζει πολύ με τον σημερινό. Δημιουργούνται μεγαλουπόλεις, αυξάνεται η ανωνυμία μέσα στις μεγαλουπόλεις, υπάρχει μετανάστευση, αναπτύσσεται η τεχνολογία, γεννιέται η ανάγκη να ενταχθείς σε μια νέα θρησκεία ή μια κοινωνική ομάδα. Όλα αυτά είναι παράγοντες που επηρεάζουν την παράλληλη δημιουργία συναισθηματικών εικόνων, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι το συναίσθημα δεν υπάρχει και σε παλαιότερες εικονιστικές παραστάσεις από τα μυκηναϊκά χρόνια.
Πότε ακμάζει η έκφραση των συναισθημάτων στον αρχαίο κόσμο;
Από το τέλος του 4ου αιώνα και μετά. Αλλά ένας λόγος που αξίζει να μελετάμε το συναίσθημα στον αρχαίο κόσμο είναι για το γεγονός ότι οι Έλληνες πρώτοι, αντιμετώπισαν το συναίσθημα ως κάτι για το οποίο μιλάς, το συζητάς, γίνεται αντικείμενο λογοτεχνικής αξιοποίησης. Το πρώτο έπος, η Ιλιάδα ξεκινά από μια συναισθηματική λέξη, την «μήνιν», που αποτελεί ταυτοχρόνως και τον ορισμό του θέματος της Ιλιάδας. Πως ξεκινάει η οργή, ποιες είναι οι επιπτώσεις της και πως τελειώνει. Σταδιακά διευρύνονται τα μέσα τα οποία χρησιμοποιεί και η λογοτεχνία και η τέχνη προκειμένου να εκφράσουν, να περιγράψουν και να διεγείρουν το συναίσθημα.
«Το να μη μας ενδιαφέρει καθόλου τι βρίσκεται πέρα από την οθόνη του υπολογιστή, είναι ένα από τα πιο εκρηκτικά φαινόμενα της εποχής μας»
Και τέτοια μέσα είναι π.χ. η μεταφορά. Μετά τον 4ο αιώνα υπάρχει μια ποσοτική διαφορά στην παρουσία του συναισθήματος, ένα ρεύμα που διαχέεται από μια επιτύμβια επιγραφή μέχρι ένα δημόσιο έγγραφο. Στην πρώιμη τέχνη, την αρχαϊκή και την κλασική, το συναίσθημα το αποδίδει κυρίως η γνώση της ιστορίας που απεικονίζεται. Στην ελληνιστική τέχνη, που έχει συχνά παραλληλιστεί και με το μπαρόκ, έχουμε υπερβολικές εκφράσεις στο πρόσωπο και στο σώμα, κάτι που συνεχίζεται και στην μακρά ελληνιστική εποχή από τον Αλέξανδρο μέχρι τον Αδριανού.
Μιλώντας για συναισθήματα, ποιο είναι αυτό που σας έχει προξενήσει την ισχυρότερη εντύπωση βλέποντας όλο αυτό τον κόσμο από πολύ κοντά;
Δε θα έλεγα ότι είναι ένα συναίσθημα, αλλά είναι η διαχείριση του θανάτου, ίσως η μεγαλύτερη ανησυχία και αγωνία του ανθρώπου. Είναι ο τομέας μέσα στο οποίο βλέπουμε τη διαχείριση πολλών διαφορετικών συναισθημάτων, από την αηδία, το φόβο απέναντι στο νεκρό σώμα, τη φθορά του και την οσμή του, μέχρι την οδύνη, την περηφάνια, το μίσος, τη θλίψη, την ελπίδα για την μεταθανάτια ζωή, την αγάπη. Βλέπει κανείς εκεί, συμπυκνωμένη σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, μια μεγάλη γκάμα συναισθημάτων και όλα αυτά εκφράζονται στα επιτύμβια μνημεία ως εικόνα και στις επιτύμβιες επιγραφές ως λόγος. Είναι ίσως ο τομέας που μας επιτρέπει πολύ καλύτερα από κάθε άλλο να δούμε και τις κοινωνικές και πολιτιστικές διαφορές ανάμεσα σε διάφορες κοινωνίες και στον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζονται τον θάνατο.
Πιστεύετε ότι σήμερα διανύουμε μια εποχή που δίνει σημασία στο συναίσθημα;
Το πιστεύω απόλυτα, είμαστε πολύ πιο ευαισθητοποιημένοι στο να παρατηρούμε το συναίσθημα. Κάντε ένα πολύ απλό πείραμα και σβήστε σε μια εφημερίδα όλα τα άρθρα τα οποία περιέχουν ένα συναίσθημα, για παράδειγμα αυτό του φόβου ή της ελπίδας. Ούτε καν το μετεωρολογικό δελτίο δεν θα μείνει. Εκλογές κερδίζονται και χάνονται από το συναίσθημα. Η ελπίδα ή ο φόβος είναι συναισθήματα που συνδέονται και με τη νόηση, αλλά θα έλεγα, σήμερα, υπερισχύει το ανεξέλεγκτο συναίσθημα. Προβλήματα δημιουργούνται όταν δυο αλληλένδετες διαδικασίες που είναι κομμάτι της λειτουργίας του εγκεφάλου μας ανεξαρτητοποιούνται ή η μια υποσκελίζει εντελώς την άλλη. Η ελπίδα δεν είναι κακή, η ελπίδα είναι κακή όταν δε στηρίζεται σε οποιαδήποτε λογική λειτουργία.
Μου λέτε τη διαφορά ανάμεσα στο αίσθημα και το συναίσθημα;
Το συναίσθημα είναι κάτι πιο ακατέργαστο, το αίσθημα είναι το συνειδητό συναίσθημα, όταν συνειδητοποιώ την οργή για παράδειγμα και αυτή η συνειδητοποίηση αποτελεί και το πρώτο βήμα για τον έλεγχο, την αξιολόγηση, ακόμα και για την εκμετάλλευσή της.
Πιστεύετε ότι ο σύγχρονος άνθρωπος διαθέτει συναισθηματική νοημοσύνη;
Νομίζω ότι οι περισσότεροι δε γνωρίζουν τη σημασία της συναισθηματικής νοημοσύνης και αυτό είναι κάτι το οποίο σχετίζεται και με αδυναμίες της παιδείας. Φυσιολογικά αυτή η παιδεία, θα έπρεπε να ξεκινά από το σπίτι, -αλλά με τις σημερινές κοινωνικές συνθήκες δε συμβαίνει-, να συνεχίζεται στο σχολείο και να είναι κάτι ευρύτερο. Μια από τις μεγαλύτερες αδυναμίες γενικότερα των δυτικών κοινωνιών είναι η μετάθεση παιδευτικών στοιχείων από το χώρο της οικογένειας στην πρώιμη φάση της ανάπτυξης, στο σχολείο. Η συναισθηματική νοημοσύνη δεν είναι κάτι που κατακτιέται με διδασκαλία, είναι κάτι που το μαθαίνει κανείς όταν ζει σε μικρή ομάδα, βλέπει τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζονται το συναίσθημα οι άλλοι, οι γονείς, οι φίλοι, παρατηρεί τις συμπεριφορές γύρω του. Αυτό που δεν έχουμε είναι πρότυπα συναισθηματικής νοημοσύνης για να μπορούμε να διαχειριζόμαστε τα συναισθήματά μας συνειδητά. Και ένας από τους στόχους της έκθεσης είναι ακριβώς αυτή η διαχείριση, δείχνοντας πού οδηγεί το ανεξέλεγκτο συναίσθημα.
Πόσο διαφέρουμε από τους αρχαίους Έλληνες σε αυτό που θεωρούμε συναίσθημα;
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι το συναίσθημα είναι μια εξωτερική δύναμη που έρχεται από έξω και σε κατακτά. Εμείς σήμερα πιστεύουμε ότι το συναίσθημα είναι κάτι που γεννιέται μέσα μας. Και το ένα και το άλλο ισχύουν, αφενός τα εξωτερικά ερεθίσματα είναι ισχυρά, αφετέρου το συναίσθημα συνδέεται με λειτουργίες του συνόλου του ανθρώπινου οργανισμού, με όλες τις λειτουργίες του εγκεφάλου που συνδέονται με τη μνήμη, την προσοχή, τη συναίσθηση αλλά και τη νόηση. Η σύνδεση αυτών των λειτουργιών μας επιτρέπει να είμαστε ολοκληρωμένοι. Θεωρώ πως η συναισθηματική νοημοσύνη είναι η ολοκλήρωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα ενός ανθρώπου σε σχέση με τα συναισθήματά του κατά τη γνώμη σας;
Είναι πρόβλημα να ασχολείται κανείς μόνο με την κατανόηση του δικού του συναισθήματος. Να μην κατανοεί δηλαδή ότι το συναίσθημα δε βρίσκεται μόνο μέσα μας, αλλά και μεταξύ μας, μεταξύ των ανθρώπων. Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που έχει ο σύγχρονος κόσμος και εμφανίζεται και με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είναι ένα είδος ναρκισσισμού όταν προσπαθούμε να παρουσιάσουμε σε αγνώστους αυτά που συναισθανόμαστε. Οφείλεται και στην απομόνωση και τη μοναξιά το ότι ασχολούμαστε και προβάλλουμε το συναίσθημά μας μέσω μιας οθόνης, χωρίς να βλέπουμε ποτέ, ούτε καν εκείνον που θα μας κάνει το like. Αυτό, το να μη μας ενδιαφέρει καθόλου τι βρίσκεται πέρα από την οθόνη του υπολογιστή, είναι ένα από τα πιο εκρηκτικά φαινόμενα της εποχής μας.
Υπάρχει κάτι που ζηλεύετε στον αρχαίο κόσμο με τον οποίο ασχολείστε;
Πολλές φορές έχω ρωτήσει τον εαυτό μου αν θα χρησιμοποιούσα μια μηχανή του χρόνου όχι μόνο για να ικανοποιήσω την περιέργειά μου ως ιστορικός και να μεταφερθώ κάπου στο παρελθόν, αλλά για να μείνω εκεί και αν υπάρχει κάτι που θα μου άρεσε. Δε μπορώ να πω ότι υπάρχει κάτι που ζηλεύω. Νομίζω είμαι πολύ ευχαριστημένος και με τον σημερινό κόσμο ακόμα και με τα προβλήματα που έχει. Αν ενδεχομένως ζηλεύω κάτι, είναι ένα πολύ μικρό διάστημα της ελληνικής αρχαιότητας, τα μέσα του 5ου αιώνα που συνδυάζουν ένα αίσθημα ελευθερίας, απεριορίστων δυνατοτήτων, αισιοδοξίας μαζί φυσικά με όλα τα αρνητικά, την ύπαρξη της δουλείας, το ότι όλα τα προηγούμενα ήταν προνόμιο συγκεκριμένων ανθρώπων. Αν ζούσα τότε θα ήθελα να είμαι πλούσιος Αθηναίος -γιατί ο φτωχός περνούσε πάντα δύσκολα-, και να κάνω παρέα με ανθρώπους που είχαν το αίσθημα ότι μπορεί να καταφέρουν τα πάντα. Αλλά από μια άποψη, η δική μας εποχή δε διαφέρει ως προς αυτό, απλώς είναι πολύ γρήγορες οι απογοητεύσεις, η πραγματικότητα μας φτάνει με μεγάλη ταχύτητα. Αν έβλεπα μια διαφορά ανάμεσα στο τότε και το σήμερα είναι πως το τότε ήταν μια εποχή γεμάτη ελπίδες ενώ το σήμερα είναι μια εποχή γεμάτη διάψευση ελπίδων.
Η κρίση πως επηρεάζει τα συναισθήματά μας και πως δημιουργεί –αν το κάνει αυτό- καινούργια;
Καινούργια συναισθήματα δεν μπορεί να δημιουργήσει. Παρά τις ενδείξεις αλληλεγγύης, αγάπης, στοργής, νομίζω στην Ελλάδα η κρίση έβγαλε στην επιφάνεια τα αρνητικά, τον κακό μας εαυτό, τον εγωισμό, γι’ αυτό και δεν μπορούμε να την ξεπεράσουμε. Και δεν είναι μόνο ο δικός μας εγωισμός, είναι και αυτός των πολιτικών κομμάτων που δεν μπορούν να καθίσουν όλοι μαζί για να βρούνε μια λύση στα προβλήματα. Αυτό που με προβληματίζει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο είναι το γεγονός ότι δε σκεφτόμαστε καθόλου και ποτέ πώς θα είναι η Ελλάδα το 2050. Το μεγαλύτερο έγκλημα που επιτελείται αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα είναι ότι με τις συμπεριφορές τις σημερινές, έχουμε καταστρέψει το μέλλον μιας επόμενης γενιάς, παιδιών που ενδεχομένως δεν έχουν ακόμα γεννηθεί.
Κεντρική φωτογραφία άρθρου: ©Costas Picadas
—
Info έκθεσης:
«εmotions, ένας κόσμος συναισθημάτων» | 18 Ιουλίου – 19 Νοεμβρίου 2017 | Μουσείο Ακρόπολης
