Το καλοκαίρι πέρασε με ένα βιβλίο να με στοιχειώνει. Σα να είχε μάτια αυτό το βιβλίο και τα ανοιγόκλεινε πονηρά, μου έκανε «σινιάλο» να το ανοίξω κι εγώ όλο το απέφευγα. Ώσπου παρακολουθώντας το Μαραθώνιο, ένας «αργυρός» ολυμπιονίκης από την Αιθιοπία, ο Feyisa Lilesa, τερματίζει με τα χέρια ψηλά σταυρωμένα, γιατί ήθελε να δηλώσει έτσι τη συμπαράστασή του στη φυλή του, τη φυλή των Ορόμο, που καταδιώκεται από τη νόμιμη κυβέρνηση της χώρας. Ύστερα ζητά άσυλο.
Παρακολούθησα την είδηση και σκέφτηκα πως είναι ένα ακόμη θύμα του κόσμου μας αυτός ο αθλητής, ο οποίος –ευτυχώς- δεν τιμωρήθηκε από την Ολυμπιακή Επιτροπή, επειδή έκανε αναφορά κατά τη διάρκεια των αγώνων σε πολιτικά ζητήματα, κάτι που απαγορεύεται. Ύστερα, πάλι το βιβλίο με τον παράξενο τίτλο «μου έκλεισε το μάτι». Ήταν πάλι εκεί, πάνω από όλα τα βιβλία που είχα την τιμή να κληρονομήσω από τον πιο φιλομαθή, ονειροπόλο κι ιδεαλιστή άνθρωπο που γνώρισα.
Η ποίηση των μαύρων ποιητών, σαν ακατέργαστο διαμάντι λάμπει και φέρνει στο φως επονείδιστες στιγμές της ιστορίας του ανθρώπου
«Παγκόσμια Ανθολογία Νέγρικης Ποίησης»
Παράξενα πράγματα! Γράφουν ποίηση οι άνθρωποι αυτοί με τις τυμπανισμένες κοιλιές, αυτοί που φορούν δέρματα ζώων, αυτοί που υπήρξαν για αιώνες σκλάβοι, αυτοί που ανήκουν στον «Τρίτο Κόσμο»; Κι όμως! Το «μαύρο τραγούδι» εκφράζει την ψυχή 20 εκατομμυρίων Νεγροαμερικανών και 220 εκατομμυρίων μαύρων της Αφρικής, που από τα μέσα του 18ου αιώνα οι λευκοί πειρατές μετέφεραν και πουλούσαν σαν δούλους, στις νότιες ακτές κυρίως του «Νέου Κόσμου», δηλαδή της Αμερικής.
Οι άνθρωποι αυτοί είχαν ένα κοινό με τους ανθρώπους που «στοιβάζονται» στις ακτές των χωρών του σύγχρονου ευρωπαϊκού νότου: ξεριζώνονταν βίαια από την πατρίδα τους. Με ένα συμφωνητικό ο πλούσιος λευκός γαιοκτήμονας μπορούσε να αποκτήσει 100-200 δούλους –όχι ανθρώπους πια- για να καλλιεργούν δωρεάν τη γη του και μάλιστα με ειδικό νόμο που θεσπίστηκε αργότερα αποκτούσε και ανάλογη με τον αριθμό τους εκλογική δύναμη. «Μας διώχνουνε τα πράγματα/κι η ποίηση είναι το καταφύγιο που φθονούμε», έγραφε στις αρχές σχεδόν του προηγούμενου αιώνα ο Κώστας Καρυωτάκης. Ένα «καταφύγιο» έγινε λοιπόν ο ποιητικός λόγος στην αρχή και γι’ αυτούς τους ανθρώπους, που δε λογίζονταν πλάσματα με δικαιώματα, υπόσταση κι ελπίδα κι έπειτα ένα κίνητρο για ελευθερία, καθώς ορισμένοι λευκοί συγκινούνταν από την ανόθευτη ποιητική τους πνοή και τους απάλλασσαν από τα δεσμά. Ο Ανρύ Μποτάγι χαρακτήρισε τα ποιήματα αυτά «το ολοκαύτωμα των λέξεων» κι ο Ζαν Πωλ Σαρτρ υποστήριξε ότι «είτε το θέλουμε είτε όχι, η αγωνία και η απόγνωση, η πρωτάκουστη κραυγή του απαλλοτριωμένου ανθρώπου που βογκάει στο νέγρικο τραγούδι, αποτελεί μέρος της σύγχρονης ιστορίας μας…».
Η πρώτη μαύρη ποιητική φωνή που ακούστηκε στην Αμερική ήταν της νεαρής σκλάβας Λούσυ Τέρρυ στα 1746, αλλά πραγματικά αξιοσημείωτη στάθηκε στα 1773 η ιστορία ενός άλλου μαύρου κοριτσιού, της Φύλλις Χουίτλυ, σκλάβας μίας καλής χριστιανικής οικογένειας λευκών, των Χουίτλυ, που της επέτρεψαν να μάθει ανάγνωση και γραφή και τη βοήθησαν να εκδώσει ένα μικρό βιβλιαράκι με τίτλο «Ποιήματα με διάφορα ηθικό-θρησκευτικά θέματα». Όταν το βιβλίο συνάντησε το χλευασμό των λευκών, που έσπευδαν να φιμώσουν κάθε ελεύθερη φωνή σκλάβου, το κορίτσι σώθηκε χάρη σε ένα εγκωμιαστικό ποίημά της προς το στρατηγό, τότε, Γεώργιο Ουάσιγκτων, που έμελλε να γίνει ο Πρόεδρος της χώρας κι ο οποίος της έγραψε: «Εάν περάσετε κάποια μέρα από το Καίμπριτζ ή από το Γενικό Στρατηγείο, θα είμαι ευτυχής να συναντήσω μία γυναίκα στην οποία η φύση δείχτηκε τόσο φιλελεύθερη και γενναιόδωρη. Με μεγάλο σεβασμό, ο ταπεινός κι ευπειθής δούλος σας.» Ωστόσο, μόλις στα 1863 ο Λίνκολν αναγνώρισε την ελευθερία σε 12 εκατομμύρια μαύρους δούλους της Αμερικής, ενώ από τα 1912 άρχισαν τα ποιήματά τους να συγκαταλέγονται σε ποιητικές ανθολογίες δίχως να ενοχλούνται οι λευκοί.
Κάτω από το μαστίγιο του επιστάτη στις βαμβακοφυτείες, η μαύρη ποίηση γεννήθηκε όπως το «κυκλάμινο» του εξόριστου Έλληνα ποιητή Γ. Ρίτσου, συσχέτιση που μαρτυρά ότι η γνήσια τέχνη ήταν, είναι και θα είναι πάντα ανεπιτήδευτη κι ανιδιοτελής, όπως και οι άνθρωποι που τη δημιούργησαν συχνά σε στιγμές απύθμενου πόνου. Έτσι και η ποίηση των μαύρων ποιητών, σαν ακατέργαστο διαμάντι λάμπει και φέρνει στο φως επονείδιστες στιγμές της ιστορίας του ανθρώπου. Ποιητές από όλες σχεδόν τις χώρες της «Μαύρης Ηπείρου», Κονγκό, Ανγκόλα, Γουινέα, Σουδάν, Γιορούμπα, Μαδαγασκάρη, αλλά και άλλες φωνές από Βόρεια, αλλά και Νότια Αμερική, προσπαθούν μέσα από τους στίχους τους να λυτρωθούν, να σμίξουν νοερά με τα τύμπανα των προγόνων, με αυτό που σήμερα συνηθίζουμε να ονομάζουμε «χαμένες πατρίδες», δίχως πάντα να αντιλαμβανόμαστε το μέγεθος της αδικίας που κρύβουν οι δυο λέξεις κι ας υπήρξαμε οι ίδιοι θύματα της ιστορίας. Κι όμως, η τέχνη μαζί με την ιστορία αποκαλύπτουν την αλήθεια στους ανθρώπους. Κι ο μαύρος ποιητής από τη Μαδαγασκάρη, Jacques Rabemananjara, γράφει:
«Στάχυ και άνθρωπος είναι όμοια:
και το ένα και το άλλο με τον τρόπο τους γεννούν˙
το πρώτο βγάζει στάρι, το δεύτερο ιδέες.»
Αυτές οι «ιδέες», τα υψηλά ιδανικά του ανθρωπισμού, γεννήθηκαν στον τόπο μας. Αυτό σκέφτομαι συνεχώς καθώς περπατώ στη Διονυσίου Αεροπαγίτου και παρατηρώ τα χτίσματα της κλασικής περιόδου, ώσπου ξαφνικά τα τύμπανα των μαύρων μουσικών ηχούν λίγο πιο κάτω, υπενθυμίζοντας ότι ο πολιτισμός δεν ανήκει στα έθνη μα στους ανθρώπους, ότι οι πρώτοι εξελιγμένοι άνθρωποι του είδους μας, οι λεγόμενοι «homo sapiens», έζησαν στην Αιθιοπία πριν από 200 χιλιάδες χρόνια, σε μία χώρα που αναφέρεται στα έργα του Ομήρου, του Ησιόδου και του Ηροδότου και που έχει όνομα ελληνικό (Αιθίοψ: ο μαύρος/ηλιοκαμένος στην όψη). Ίσως να ανήκαν κι αυτοί στην κυνηγημένη φυλή του Αιθίοπα μαραθωνοδρόμου, που σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2007, συνιστά το 34,4% του πληθυσμού της χώρας. Ανακουφίζομαι με όλες αυτές τις συμπτώσεις και εύχομαι στην Ελλάδα ποτέ να μην βρουν αντίκρισμα τα λόγια του μαύρου ποιητή από την Ανγκόλα, Gerado Bessa Victor:
«Το μικρό νεγράκι δεν το παίζουν στο παιχνίδι «γύρω-γύρω όλοι»
Δεν το παίζουν τα παιδάκια τα’ άσπρα που γελούνε
Τα παιδάκια τα’ άσπρα που πηδούν και τραγουδούνε.»
