Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη της Αμερικάνικης Σχολής Κλασικών Σπουδών μας καλεί σε μια εκδήλωση με ελεύθερη είσοδο, σε μια «υβριδική παρουσίαση» όπως μας είπε ο Christopher C. King του When Violin Was King – Όταν το βιολί ήταν βασιλιάς την Πέμπτη 30 Νοεμβρίου στις 19:00 στο Αμφιθέατρο Cotsen Hall της ΑΣΚΣ.
Ο Christopher C. King είναι Αμερικανός εθνομουσικολόγος γεννημένος το 1971 που φοράει γυαλιά, έχει πάρει και ένα βραβείο Grammy το 2002 ως παραγωγός. Μα θες οι συγκυρίες; Θες το γραφτό της μοίρας; Μα πάνω απ’ όλα η αγάπη του για τη μουσική τον οδήγησε στο να έχει μία από τις μεγαλύτερες συλλογές βινυλίων 78 στροφών που έχουνε μέσα στ’ αυλάκια τους χαραγμένη τη μουσική μας παράδοση από τις αρχές του 20ου αιώνα ίσαμε το 1950. Έχει γράψει το βιβλίο Ηπειρώτικο μοιρολόι, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΔΩΜΑ, που είναι πια στην τρίτη του έκδοση με ένθετο CD με 19 ηπειρώτικα μοιρολόγια και μένει πια μόνιμα που αλλού; Στην Ήπειρο. Α, και πρόσφατα «έγινε» και Έλληνας.
Διαβάζοντας κάποιος το βιβλίο σου Ηπειρώτικο Μοιρολόι θα γνωρίσει λίγο εσένα και το προσωπικό σου ταξίδι αλλά επίσης θα μάθει πάρα πολλά για ένα είδος της ελληνικής μουσικής. Αρχικά, είναι «παραδοσιακή» (traditional) ελληνική μουσική ή είναι «λαϊκή-δημοτική» (folk) μουσική. Ποιος πιστεύεις είναι ο ορθός όρος και τελικά υπάρχει κάποια ειδοποιός διαφορά στους όρους «παραδοσιακό» και «λαϊκό-δημοτικό» όσον αφορά στην ελληνική μουσική;
Από μια απλουστευμένη γλωσσική άποψη, το «παραδοσιακό» και το «λαϊκό» είναι συνώνυμα, δηλαδή το ίδιο πράγμα. Αλλά επειδή μελετώ τη σχέση μεταξύ μουσικής και πολιτισμού – ειδικά μουσικής και πολιτισμού στα νότια Βαλκάνια – έχω πιο διακριτούς ορισμούς για τους όρους. Το «παραδοσιακό», ως κατάσταση ύπαρξης, υποδηλώνει «σταθερότητα» ή έλλειψη αλλαγής ή αντίσταση στην αλλαγή ή προστασία από την αλλαγή. Το “folk” υπονοούσε τη διαδικασία, δηλαδή ότι δημιουργείται από τον λαό. Κατά την άποψη μου, είναι λάθος η σκέψη ότι η μουσική πρέπει να παραμείνει παραδοσιακή. Αν επιμείνεις στο ότι η μουσική δεν αλλάζει, τότε θα μετατραπεί σε ένα μουσειακό κομμάτι καταλήγοντας ουσιαστικά έτσι στο να σκοτώσουμε κάτι που αγαπάμε. Αλλά αν αποδεχτείς ότι η λαϊκή μουσική, όπως η ελληνική λαϊκή μουσική, είναι μια διαδικασία και ότι είναι σε μια συνεχή ροή, προσαρμόζεται και αλλάζει καθώς αλλάζουν οι ανάγκες των ανθρώπων (μουσικών, χορευτών, κοινού), τότε το αποτέλεσμα είναι μια μορφή μουσικής που θα επιβιώσει και θα ευημερήσει.
Πάντα ένιωθα -στο μυαλό μου τουλάχιστον- ότι υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ των αμερικάνικων μπλουζ ακόμα και της σόουλ μουσικής και κάποιων παλιών ελληνικών τραγουδιών. Υπάρχει όντως κάποια πραγματική σύνδεση ή και γω όπως όλοι οι άνθρωποι προσπαθώ πάντα να βρω το κοινό έδαφος για να νιώσω συνδεδεμένος με τους συγκατοίκους μου στον πλανήτη Γη;
Οι δύο συνδέσεις ανάμεσα στο αμερικάνικο μπλουζ και το ελληνικό λαϊκό και ρεμπέτικο είναι: Ο συναισθηματισμός, η ερμηνεία και το περιεχόμενο των στίχων και η χρήση της πεντατονικής κλίμακας στην Ηπειρωτική μουσική και στο αμερικάνικο μπλουζ. Όσον αφορά στον συναισθηματισμό και την ερμηνεία, το ρεμπέτικο και η δημοτική μουσική ασχολούνται με αρκετά υπαρξιακά θέματα – έρωτας, θάνατος, λαχτάρα, ξενιτιά, μιζέρια, κακουχία, φτώχια – και αυτά συναντώνται επίσης στα καλύτερα παραδείγματα αμερικανικών Country Blues όπως των Son House, Charlie Patton, Luke Jordan.
Η ερμηνεία είναι επίσης πολύ χρωματισμένη από συναίσθημα αυτοσχέδιο δίχως λογικό ειρμό, και όταν ήμουν στην Αθήνα πριν από μερικές εβδομάδες και άκουσα μια νεαρή γυναίκα να τραγουδά ρεμπέτικο παίζοντας κιθάρα, η συναισθηματική της απόδοση του τραγουδιού έμοιαζε με της Geeshie Wiley ή της Memphis Minnie. Από τεχνικής απόψεως, η πεντατονική (πεντάφωνη) κλίμακα που χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά στην Πωγωνιακή μουσική (καθώς και τα περισσότερα Ηπειρώτικα πολυφωνικά τραγούδια και πολλά κομμάτια από την Κόνιτσα) χρησιμοποιήθηκε σε όλον τον αμερικανικό νότο τόσο στα country blues όσο και στην γκόσπελ. Όταν ο κόσμος με επισκέπτεται στην Κόνιτσα, μου αρέσει να τους παίζω δείγματα ελληνικών μπλουζ και αμερικάνικων μοιρολογιών.
Πιστεύεις ότι όλα τα ανθρώπινα όντα στο DNA μας έχουμε τον ίδιο κώδικα έκφρασης συναισθημάτων, όπως ο πόνος του πένθους ή η χαρά της αγάπης και για να τον αποδώσουμε χρησιμοποιούμε την παγκόσμια γλώσσα της μουσικής;
Νομίζω ότι το να είμαστε άνθρωποι συνεπάγεται ότι έχουμε ψυχή και έναν ψυχισμό που δημιουργήθηκε για να συγκρατεί και να διαχειρίζεται τον μη σωματικό πόνο. Η απώλεια, η λαχτάρα, το πένθος, η απόγνωση, το άγχος, ο φόβος, η στεναχώρια – όλα αυτά είναι «μη σωματικά». Κάποια στιγμή – καθολικά όπως το έθεσες – ανακαλύψαμε ότι υπήρχε μια σχέση μεταξύ του μη σωματικού πόνου και της μουσικής ως ξεχωριστής μορφής θεραπείας. Η ακρόαση ή η παραγωγή ορισμένων τόνων και ρυθμών στην πραγματικότητα χρησιμεύει για να ηρεμήσει ή να βελτιώσει τον μη σωματικό πόνο που προκαλεί η απώλεια.
Είσαι λάτρης της μουσικής, είσαι συλλέκτης δίσκων, είσαι ακαδημαϊκός, είσαι συγγραφέας, είσαι μουσικός, είσαι παραγωγός, πιστεύω είσαι πολλά περισσότερα διαβάζοντας το Ηπειρώτικο Μοιρολόι σου και από το 2022 είσαι και Έλληνας. Αυτή η τιμητική ελληνική ιθαγένεια που έλαβες σε άλλαξε με κάποιον τρόπο ;
Το να γίνω Έλληνας πολίτης ήταν η μεγαλύτερη τιμή που μου έγινε ποτέ. Νιώθω ταπεινός και περήφανος. Και νιώθω ότι έχω ένα χρέος, μια υποχρέωση, να δώσω πίσω στο ελληνικό έθνος όλα όσα μου έδωσε. Αν μη τι άλλο, με έχει κάνει να συνειδητοποιήσω πολύ καλά τι του οφείλω. Η κόρη μου που φοιτά στο Αρσάκειο Ιωαννίνων, που είναι ένα φανταστικό σχολείο, μιλά πλέον πολύ καλά ελληνικά. Θα ήθελα να ενσωματωθεί και να νιώσει Ελληνίδα.
Υπάρχει ένα μέρος του βιβλίου σου το οποίο πραγματικά λάτρεψα, το τέταρτο κεφάλαιο «Αυτό θ’ αφήσει σημάδι» που περιγράφεις την πρώτη σου εμπειρία με το τσίπουρο και ότι η γεύση του ένιωθες ότι είναι η παραγωγή της συνουσίας αγγέλων. Τώρα που πια είσαι Έλληνας και μένεις στην Ήπειρο έμαθες πώς να φτιάχνεις το δικό σου τσίπουρο για να μην χρειάζεται να κυνηγάς αγγέλους;
Στέλιο, πάντα ψάχνω αγγέλους! Αλλά για να διευκρινίσουμε, το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο λέει, “Christ! This tastes like the heavenly fluids produced by two angles fucking.” (“Χριστέ μου! Έχει γεύση σαν τα ουράνια υγρά δυο αγγέλων που γαμιούνται”.) Εξακολουθώ να επιμένω σε αυτή την περιγραφή. Έχω φτιάξει και θα συνεχίσω να φτιάχνω τσίπουρο αλλά πιο πολύ προτιμώ να το πίνω σε ένα από τα αγαπημένα μου τσιπουράδικα εδώ στα Γιάννενα. Είναι ένα μέρος που ανήκει στη Βάσω και δουλεύουν οι δυο γιοί της Βασίλης και Γιάννης, παίζουν μόνο ελληνικό hip hop, παλιά ρεμπέτικα και σερβίρουν το καλύτερο τσίπουρο και μεζέ.
Στο βιβλίο σου κάνεις ένα πολύ ωραίο ταξίδι στον χρόνο. Εμπλέκεις τον δικό σου χρόνο μεταξύ των χρονικών περιόδων και της ιστορίας του θρηνητικού τραγουδιού, ώστε να μπορέσεις να βοηθήσεις τους αναγνώστες να κατανοήσουν και να μάθουν. Στην περίπτωση μου ήσουν άκρως βοηθητικός, γιατί επιτέλους κατάφερες μέσα από αυτό σου το χρονοδιάγραμμα να με βοηθήσεις να βάλω σε μια τάξη όπως και το να αντιληφθώ πολλά περισσότερα γι’ αυτό το κομμάτι της ελληνικής μουσικής. Αν είχες λοιπόν μια χρονομηχανή ποια στιγμή θα ήθελες να επισκεφθείς και να βιώσεις;
Μακάρι να μπορούσα να είμαι εκεί την στιγμή ή τις στιγμές που το μοιρολόι μετατράπηκε από καθαρά φωνητικό θρήνο σε θρήνο παιγμένο σε φλογέρα ή τζαμάρα.
Θα δώσεις μια ομιλία την Πέμπτη 30 Νοεμβρίου στο αμφιθέατρο Cotsen Hall (Αναπήρων Πολέμου 9) στις 19:00 σε μια εκδήλωση που διοργανώνει η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών με θέμα “When Violin Was King – Όταν το βιολί ήταν βασιλιάς”.
Δεν δίνω ομιλία, αντιθέτως είναι μια παρουσίαση. Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη έχει δημιουργήσει ένα πρόγραμμα όπου με καλούν να κάνω μια «υβριδική παρουσίαση». Την αποκαλώ «υβριδική» γιατί περιλαμβάνει ζωντανή μουσική από τους φίλους μου Κώστα Καραπάνο (βιολί), Aurel Qirjo (βιολί) και Μάριο Τούμπα (λαούτο), εμπεριέχει τη συζήτηση που θα συντονίζει ο φίλος μου Ανδρέας Ζουμπουνάκης, ενέχει και μένα που θα παίζω πολύ παλιούς δίσκους 78 στροφών με μουσική βιολιού από την Ήπειρο και μια παρουσίαση πολύ σπάνιων φωτογραφιών μουσικών της Ηπείρου.
Είναι περισσότερο σαν μια συζήτηση ελεύθερης μορφής για τη μουσική αλλαγή και την προσαρμογή, για τις πηγές της Ηπειρώτικης μουσικής που δεν γνωρίζουμε αρκετά. Μια συζήτηση που φωτίζει τις μυστικές ιστορίες και τα σκοτεινά πολιτιστικά νήματα που συνθέτουν την ταπισερί της σύγχρονης λαϊκής μουσικής στην Ελλάδα. Αυτό είναι ένα πολύ μοναδικό, ιδιαίτερο πράγμα που κάνει η Γεννάδειος. Μέσα από αυτά τα ειδικά δημόσια προγράμματα δημιουργεί έναν χώρο για όλους τους ανθρώπους – μουσικούς, καλλιτέχνες, χωρικούς, λάτρεις, ακόμη και τους περίεργους, όλους λάτρεις της μουσικής και της ιστορίας – να συμμετάσχουν στην εκμάθηση αυτού του κρίσιμου τμήματός της μετά την αρχαιότητα ελληνικής κουλτούρας και ιστορίας.
Αλήθεια πότε ήτανε το βιολί ο βασιλιάς, γιατί έχασε το στέμμα του και ποιος είναι ο βασιλιάς σήμερα αν υπάρχει κάποιος βασιλιάς;
«Το Βιολί ήταν Βασιλιάς» για περίπου διακόσια χρόνια πριν από τις αρχές του 20ου αιώνα. Επειδή το βιολί δεν ήταν ένα «ιθαγενές» όργανο στην βόρεια Ελλάδα όπως τα αερόφωνα που προηγήθηκαν, πιθανότατα εισήχθη από την κεντρική και ανατολική Ευρώπη μαζί με τους Ρομά μουσικούς που το έπαιζαν. Θεωρώ ότι πρέπει να εξαπλώθηκε από μεγαλύτερες, πιο ευημερούσες πόλεις όπως το Λεσκοβίκι, τα Ιωάννινα, η Κόνιτσα, τα Γρεβενά και αναπτύχθηκε όχι μόνο σε εκείνα τα μέρη αλλά και στα πλούσια Ζαγορίσια χωριά αρκετά νωρίς. Πολλοί οι έμποροι στα Ζαγοροχώρια. Έχασε το στέμμα του γύρω στις αρχές του 20ου αιώνα όταν το κλαρίνο, το οποίο εισήχθη στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1830 μέσω των τουρκικών εμβατηρίων, άρχισε να κυριαρχεί σε όλο το βορειοδυτικό τμήμα της Ελλάδας. Ήταν απλά πιο δυνατό και μπορούσε να μιμηθεί τις μελωδίες που είχαν παιχτεί στη φλογέρα – τη φλογέρα του βοσκού ή τζαμάρα – αφού η φλογέρα είχε μόνο δύο οκτάβες.
Ο Βασιλιάς σήμερα, όπως γνωρίζουν όλοι όσοι ξέρουν την ηπειρώτικη μουσική, είναι το κλαρίνο. Υπάρχουν κάποια κοινά λάθη που κάνουμε εμείς οι Έλληνες με την ιστορία της μουσικής μας ειδικά της παραδοσιακής ή λαϊκής μας μουσικής νιώθουμε πως είναι κάτι παλιό που ελάχιστοι προσπαθούν να το αναβιώσουν. Προσωπικά πολλές φορές φοβάμαι ότι χάσαμε τη συνέχεια της μουσικής μας άρα χάσαμε τον δρόμο μας και την κλίμακά μας. Ποια είναι η άποψη σου;
Νομίζω ότι έχεις δίκιο με αυτό που λες ότι χάσαμε τον δρόμο μας. Ο πιο συνηθισμένος λανθασμένος τρόπος σκέψης είναι ότι η ελληνική μουσική είναι ομοιογενής με την ελληνική κουλτούρα ιστορία και πολιτισμό και είναι έτσι εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Αυτό απλά δεν ισχύει. Η Ελλάδα ειδικά τα βόρεια μέρη, ήταν μια πολύγλωσση πολυπολιτισμική και θρησκευτικά ποικιλόμορφη περιοχή για εκατοντάδες χρόνια και αυτό αντικατοπτρίζεται στη μουσική σε όλο τον βορρά. Για να μην αναφέρουμε τις «φυλετικές» διακρίσεις στη μουσική των Σαρακατσάνων, των Βλάχων και πολλών άλλων. Η μουσική της Ηπείρου και των υπόλοιπων βορείων παραμεθορίων περιοχών είναι μια πλούσια ταπητουργία πολιτιστικών γλωσσικών και θρησκευτικών επιρροών και αυτός είναι ένας λόγος που είναι τόσο δυναμική και όμορφη για μένα. Υπάρχουν τόσες πολλές «μυστικές ιστορίες» για τη μουσική της Ηπείρου και των νοτίων Βαλκανίων, θα μπορούσα να περάσω πολλές ζωές απλά ξύνοντας την επιφάνεια. Επομένως νομίζω ότι πρέπει να προσεγγίσουμε αυτή τη μουσική με ένα εξαιρετικά ανοιχτό μυαλό και να μην θέτουμε προϋποθέσεις για το από πού προήλθε, γιατί και πώς.
Ποια είναι τα επόμενα σου σχέδια Κρίστοφερ Κινγκ, θα γράψεις κάνα βιβλίο για τα ελληνικά πανηγύρια μήπως; Γιατί νιώθω πως θα έπρεπε.
Ταξιδεύω πολύ στα νότια Βαλκάνια κάνοντας επιτόπια εργασία και ηχογραφήσεις. Ενώ κάνω αυτό, εργάζομαι επίσης πάνω σε τρία μεγάλα έργα μυθοπλασίας που θα κυκλοφορήσουν από τις εκδόσεις ΔΩΜΑ τα επόμενα δύο χρόνια. Συντάσσω επίσης ένα βιβλίο για τα πανηγύρια και άλλες μουσικές εκδηλώσεις που επισκέπτομαι ξανά και ξανά στην Ελλάδα και αλλού στα νότια βαλκάνια. Απασχολούμαι συνεχώς με την εργασία σε προγράμματα για τη Γεννάδειο καθώς και τη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση. Δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου χρόνος που να μην δημιουργώ κάτι. Και αυτό είναι ένα ιδανικό περιβάλλον για μένα είναι ένας από τους κεντρικούς λόγους για τους οποίους βρίσκομαι εδώ.
Αυτό το καλοκαίρι όπως κάθε καλοκαίρι της ζωής μου το πέρασα στην Ιθάκη. Μια βραδιά μετά από ένα πανηγύρι πάνω στο μπαρ βρήκα ένα βιβλίο – το βιβλίο σου. Πάνω του ήταν ένα τζιν τόνικ κι όσο η άλλοι πίνανε σφηνάκια τσίπουρο γω το πήρα και κάθησα έξω να δω τι είναι αυτό το βιβλίο που γράφει Ηπειρώτικο Μοιρολόι και έχει εξώφυλλο σαν κόμικ. Το ξεφύλλισα δεν είδα ίχνος σκίτσου μέσα αλλά είχε ένα cd με μουσική. Άρχισα να το διαβάζω, λίγη ώρα μετά ένας μεθυσμένος Άγγλος με σπαστά ελληνικά μου είπε α αυτό είναι το βιβλίο μου το έψαχνα. Για να μην στα πολυλογώ άλλο μας βρήκε το ξημέρωμα να πίνουμε τσίπουρα συζητώντας για αυτόν τον τρελό Αμερικάνο που έγραψε ένα καταπληκτικό βιβλίο για το Ηπειρώτικο μοιρολόι και το γιατί δεν έχουμε στο ιόνιο κλαρίνα και τα πανηγύρια μας είναι πιο δυτικότροπα. Τώρα πια που μετά την καρμική μου πρώτη συνάντηση με το βιβλίο σου το καλοκαίρι το διάβασα πρόσφατα μπορώ να πω πως ναι, ο Άγγλος είχε δίκιο ήτανε ένα όντως καταπληκτικό βιβλίο που συνδυάζει γνώση και προσωπικό βίωμα του συγγραφέα που καταφέρνει να μεταδώσει. Οφείλω λοιπόν να σε ρωτήσω αν πίστευες όσο το έγραφες ότι οι Έλληνες θα το αγαπήσουν θα το απολαύσουν, θα μάθουν από το βιβλίο σου;
Αυτή είναι μια καλή ιστορία. Για να είμαι ειλικρινής, όταν έγραψα το βιβλίο δεν είχα απολύτως καμία σκέψη ότι οποιοσδήποτε Έλληνας θα διάβαζε αυτό το βιβλίο πόσο μάλλον να αντλήσει κάτι από αυτό, αφού η υπόθεση είναι ότι πρόκειται για εγγενή γνώση. Έγραψα το βιβλίο έχοντας στο μυαλό μου μόνο ένα άτομο. Που ήμουν εγώ. Προσπαθούσα να εξηγήσω στον εαυτό μου όχι μόνο γιατί μου αρέσει αυτή η μουσική αλλά ποιες είναι οι λειτουργίες της. Εκ των υστέρων, μόλις πρόσφατα ανακάλυψα ότι η βασική σημασία του βιβλίου για μένα είναι η εξής: σηματοδοτεί το σημείο από τότε που έφυγα συλλέγοντας απλώς μουσική σε ένα σημείο που ήθελα να το πιάσω, να το καταλάβω, να βυθιστώ σε αυτό. Αυτό είναι το μεγαλύτερο δώρο που μου έκανε η μουσική σας.
Ο Christopher C. King Έλληνας, ανήκει πιστεύω και σ’ αυτή την ντριμ τιμ των Φιλελλήνων που ανά τους αιώνες, μας τιμούν με την αγάπη τους και με τη ματιά τους που δεν είναι μπολιασμένη με μεγάλες ιδέες, αρχαία οράματα και εθνικισμούς. Φέρει αυτή την καθαρή ματιά που μας βοηθά να δούμε λίγο πιο καθαρά ποιοι είμαστε και ποιοι θέλουμε να είμαστε στο μέλλον.
Info:
Η υβριδική αυτή παρουσίαση για όσους δεν μπορούν να παρευρεθούν στον χώρο θα μπορούν να την παρακολουθήσουν στα αγγλικά και στα ελληνικά:
