Βιβλιοθήκες χωρίς τοίχους

Στη γειτονιά όπου μεγάλωσα το βασίλειό μας ήταν ένα μικρό οικοδομικό τετράγωνο παιδικής χαράς. Δέντρα και σε μια γωνιά σπαρμένη μια μικρή παιδική βιβλιοθήκη. Οι πολύωρες επισκέψεις στη βιβλιοθήκη εναλλάσσονταν φυσικά, σχεδόν ασυναίσθητα, με το παιχνίδι. Εκεί γνωρίσαμε κόσμους μαγικούς, συναντήσαμε συγγραφείς, είδαμε Καραγκιόζη, μιλήσαμε για θέατρο, μουσική και εικαστικά, διηγηθήκαμε και ακούσαμε ιστορίες, μεταφέραμε την κόντρα από το ποιος έπιασε τα περισσότερα μήλα στο ποιος διάβασε τα περισσότερα βιβλία.

Τα τελευταία χρόνια άλλαξαν πολλά. Νέες εποχές, νέα ήθη. Η πιτσιρικαρία άφησε τις παιδικές χαρές και τις βιβλιοθήκες και μετοίκησε στα Ίντερνετ καφέ. Ο θεσμός των βιβλιοθηκών πέρασε (και περνάει) μια μεγάλη κρίση, που άφησε πίσω της άδεια, γκρίζα κτίρια, αδράνεια και μια στυφή γεύση στο άκουσμα της λέξης. Οι βιβλιοθήκες έγιναν μουσεία παλαιάς κοπής, μαυσωλεία με δέσμες από χαρτιά και νεκροταφεία ιδεών, απροσπέλαστες και αποκομμένες από τον κοινωνικό ιστό.

Η διάδοση του Διαδικτύου και η έλευση της «ψηφιακής εποχής» και των ηλεκτρονικών βιβλίων ανέβασαν την ένταση των φωνών που θρηνούσαν το τέλος του βιβλίου και της αναγνωστικής δραστηριότητας, δημιούργησαν όμως παράλληλα τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες για να ξεκινήσει η νέα εποχή της βιβλιοθήκης, η Βιβλιοθήκη 2.0. Εκμεταλλευόμενη τις τεχνολογικές εξελίξεις, η βιβλιοθήκη έγινε –με τη λογική του κατά Μαλρό «μουσείου χωρίς τοίχους»– μια βιβλιοθήκη χωρίς τοίχους, με τρόπο που όχι μόνο την καθιστά προσβάσιμη σε όλους αλλά και τη βοηθά να ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες των χρηστών, εμπλέκοντάς τους περισσότερο στις λειτουργικές διαδικασίες της.

Τα νέα δεν έγιναν ιδιαίτερα γνωστά στην Ελλάδα. Η εποχή της κρίσης συνοδεύτηκε από το κλείσιμο πολλών βιβλιοθηκών, με αποκορύφωμα την ανακοίνωση της κατάργησης του Οργανισμού Παιδικών και Εφηβικών Βιβλιοθηκών από την πρώην υπουργό Παιδείας. Παρ’ όλα αυτά, ταυτόχρονα αρκετές είναι και οι πρωτοβουλίες για την ανανέωση και την ενίσχυση όσων απέμειναν.   

Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Βέροιας είναι μία από τις λίγες φωτεινές εξαιρέσεις που συνειδητοποίησαν έγκαιρα ότι η βιβλιοθήκη είναι ένας ζωντανός οργανισμός που, όπως δήλωσε πρόσφατα ο Κέβιν Γουίνκλερ, αναπληρωτής διευθυντής Δικτύου και Υπηρεσιών της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης, «αν δεν εξελίσσεται, πεθαίνει».

Με αφετηρία, λοιπόν, το παράδειγμα αυτής της μικρής «γαλατικής» βιβλιοθήκης σε ένα από τα πιο ελπιδοφόρα εγχειρήματα που ανακοινώθηκαν το τελευταίο διάστημα, η αστική, μη κερδοσκοπική εταιρεία Future Library, με πρωτοβουλία και χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος επιχειρεί να βελτιώσει τις δημόσιες και δημοτικές βιβλιοθήκες της χώρας και να τις καταστήσει «ζωτικό μέρος της καθημερινότητας των τοπικών κοινοτήτων» και «δυναμικά κέντρα δημιουργικότητας και καινοτομίας». Η πρώτη φάση του τετραετούς προγράμματος δράσης του Future Library αφορά την πλήρη ανακαίνιση οκτώ παιδικών βιβλιοθηκών της Κεντρικής Μακεδονίας (τέσσερις στη Θεσσαλονίκη, δύο στην Καλαμαριά και τις Δημόσιες Κεντρικές Βιβλιοθήκες Σερρών και Κιλκίς), με επεμβάσεις παράλληλα και στο περιβάλλον των τμημάτων για ενήλικες, όπου αυτά συνυπάρχουν. Οι εργασίες αναμένεται να ξεκινήσουν μέσα στο καλοκαίρι και η λειτουργία των βιβλιοθηκών από τον ερχόμενο Σεπτέμβρη.

Οι σχεδιαζόμενες παρεμβάσεις συνίστανται στον επανασχεδιασμό και στην επίπλωση των βιβλιοθηκών, στην προμήθεια ηλεκτρονικού εξοπλισμού, στον εμπλουτισμό και στην αναβάθμιση των συλλογών και κυρίως στην επιμόρφωση του προσωπικού. Όπως, όμως, επεσήμανε ο κ. Δημήτρης Χαλκιόπουλος, σχεδιαστής και εμπνευστής των Βιβλιοθηκών, ο στόχος δεν είναι απλώς η ανακαίνιση των βιβλιοθηκών, αλλά ο επαναπροσδιορισμός της λειτουργίας τους όχι μόνο ως χώρων φιλοξενίας συλλογών και βιβλίων, αλλά και ως χώρων πρόσβασης στην πληροφορία, στη γνώση και στον πολιτισμό.

Αυτή η προσέγγιση αναδεικνύει το βασικό στοιχείο στο οποίο επενδύει αυτή η πρωτοβουλία, την «άυλη προίκα των βιβλιοθηκών», σύμφωνα με τον κ. Σπύρο Πέγκα, αντιδήμαρχο Πολιτισμού, Παιδείας και Τουρισμού του Δήμου Θεσσαλονίκης αυτή είναι: οι ανθρώποι, οι εργαζόμενοι αλλά και τα μέλη των τοπικών κοινωνιών. Η απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων εντός και εκτός των βιβλιοθηκών και η ανάπτυξη συνεργιών μεταξύ τους είναι απαραίτητες, ώστε να μπορέσουν οι βιβλιοθήκες να διαδραματίσουν ενεργό και ουσιαστικό ρόλο και να καταστούν βασικοί πόλοι για κάθε σημαντικό, πολιτιστικό –και όχι μόνο– γεγονός σε κάθε πόλη, όπως το οραματίζεται ο κ. Γιάννης Τροχόπουλος, διευθυντής της βιβλιοθήκης της Βέροιας και του προγράμματος Future Library.

Οι άνθρωποι, λοιπόν. Μέσα από αυτό το πρίσμα η βιβλιοθήκη χωρίς τοίχους μεταμορφώνεται σε μια κοινότητα ανθρώπων. Και σε αυτή την κοινότητα χωράνε όλοι. Ασφαλώς, οι άμεσα εμπλεκόμενοι επαγγελματίες, οι βιβλιοθηκονόμοι, οι μάγιστροι της μαγικής χώρας των βιβλίων, επιφορτισμένοι με το ιερό καθήκον της πλοήγησής μας στις θάλασσες των πληροφοριών. Αλλά, κυρίως, όλοι εμείς. Οι βιβλιοθήκες είμαστε εμείς οι ίδιοι, με τις εμπειρίες και το μερίδιό μας από το συλλογικό ασυνείδητο. Φυλάμε τις παγκόσμιες αλήθειες μεταμφιεσμένες σε αφηγήσεις μέσα στο κεφάλι μας σαν σε θησαυροφυλάκιο και τις προστατεύουμε από τη λήθη σαν άλλοι ήρωες του Bradbury, έτοιμοι ταυτόχρονα να γίνουμε ζωντανά βιβλία οι ίδιοι και να τις κοινωνήσουμε στους υπόλοιπους: μια τεράστια ανθρώπινη βιβλιοθήκη.

Οι ιστορίες, λοιπόν, οι ιστορίες που έχουμε να διηγηθούμε ο ένας στον άλλον στη νέα 2.0 εποχή. Κάπως οξύμωρο, αλλά αυτό μοιάζει να είναι το χαρακτηριστικό του τεχνολογικού ραφιναρίσματος της σύγχρονης πραγματικότητάς μας: όχι τόσο οι νέοι δρόμοι που ανοίγει, αλλά η κατανόηση των βασικότερων πτυχών της ανθρώπινης δραστηριότητας της προψηφιακής εποχής. Αλλά και η επιστροφή στις ρίζες της κουλτούρας μας, πίσω στις ομάδες, στις ιστορίες, στις παιδικές χαρές και στις σπαρμένες στις γωνιές παιδικές βιβλιοθήκες και στις πραγματικές βιβλιοθήκες χωρίς τοίχους.