Κάνω περιπάτους στην Αθήνα, ξέρετε απ’ αυτούς τους περιπάτους που δεν έχουνε κάποια κατάληξη κάποιον στόχο να φτάσεις κάπου. Περπατώ κι όπου με βγάλει παρατηρώντας την πόλη και αναζητώντας το κάλλος της που άλλοτε είναι κρυμμένο κι άλλοτε εξόφθαλμο. Η συχνή εικόνα είναι κακόσχημες πολυκατοικίες πρόσφατων δεκαετιών φυτεμένες πλάι σε κάποια νεοκλασικά. Άλλη εικόνα που με θυμώνει πολύ είναι αυτά τα κτήρια τα παρατημένα που έχουν τις σκαλωσιές, απαραίτητη επιβολή του κράτους για να μην πέσει κάποιο κομμάτι πάνω σε περαστικούς μιας και οι ιδιοκτήτες είτε γιατί είναι πολλοί και δεν μπορούν να συνεννοηθούν, είτε γιατί συνειδητά τ’ αφήνουν να πέσουν μπας και χτίσουν καμία πολυκατοικία. Ευτυχώς το κράτος μέσα από τον θεσμό των διατηρητέων κτηρίων προσπαθεί κάπως να διαφυλάξει το αστικό τοπίο κι ας γκρινιάζουν οι ιδιοκτήτες για το κόστος. Οφείλουν και οι ιδιοκτήτες να κατανοήσουν, ότι φέρουν πέραν από το οικονομικό βάρος κι ένα ηθικό βάρος να διατηρήσουν κτήρια, τα οποία είναι διαμάντια και κάνουν την Αθήνα μας ιδιαίτερη.
Τα νεοκλασικά τα σέβομαι αλλά δεν τα ‘χω αγαπήσει όσο έχω αγαπήσει αυτά τα κτήρια της περιόδου του μεσοπολέμου. Αυτά που έχουνε χτιστεί τις δεκαετίες του ’20 και ’30, το μοντέρνο κίνημα ή το ελληνικό μπάουχαους όπως λένε, τα σχεδιασμένα από τη γενιά αρχιτεκτόνων της σχολής του Μονάχου. Αυτά τα κτήρια είναι εξαιρετικά γερά λόγω του οπλισμένου σκυροδέματος κι ένα βάσανο για τους ιδιοκτήτες που θέλουνε να τα ξεφορτωθούν. Τα περισσότερα κτήρια της περιόδου του μεσοπολέμου έχουνε πια καταγραφεί από το ΥΠΠΟ και έχουνε κριθεί διατηρητέα. Αυτό το μοντέρνο κίνημα είναι ιδιαίτερο διότι επέβαλε κτήρια λιτά έως και αφαιρετικά με πρώτιστο μέλημα τη λειτουργικότητά τους. Μάλιστα τόσο επιτυχημένη ήτανε αυτή η προσέγγιση που συνεχίστηκαν να χτίζονται με παρόμοιο τρόπο και οι πολυκατοικίες των δεκαετιών του ’50 και του ’60.
Για να σας βοηθήσω να τα εντοπίσετε έχουνε συνήθως καμπυλωτά μπαλκόνια και αυτό τον σοβά τον αρτιφισιέλ στην εξωτερική τους όψη. Η τεχνική αρτιφισιέλ χρειάζεται τρεις στρώσεις επιχρίσματος, οι δύο πρώτες από τσιμεντοκονίαμα και η τρίτη από τσιμεντομαρμαροκονίαμα. Αυτή την τρίτη στρώση αφού τριβόταν και σκλήραινε λαξευόταν από τεχνίτες σε διάφορα πάχη και κατευθύνσεις με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν αυτές οι κοιλότητες. Τις έχετε δει όλοι διότι αυτή η τεχνική ακολουθήθηκε και στις δεκαετίες του ’50, ’60 και ’70 που πια το κίνημα του μοντερνισμού είχε εξαφανιστεί αλλά δεν γινόταν με το ίδιο μεράκι -βλέπετε δεν είχαν χρόνο οι άνθρωποι να σκεφτούν τότε ήτανε η μαγική εποχή της αντιπαροχής. Έδινες το σπίτι σου ή το οικόπεδό σου και έπρεπε γρήγορα να παραλάβεις έστω ένα διαμερισματάκι συνήθως, το ρετιρεδάκι αμα ήσουν έξυπνος. Οι κοιλότητες αυτές να ξέρετε ευθύνονται γι’ αυτό το γκρι χρώμα μιας κι εκεί παγιδεύεται όλη η βρώμα και το καυσαέριο της πόλης μας. Πολλοί κάνουν το λάθος και βάφουν αυτές τις επιφάνειες καταστρέφοντας τις έτσι, μιας και το χρώμα μπαίνει στους πόρους του τσιμεντομαρμαροκονιάματος. Ο ορθός τρόπος είναι το καθάρισμα με ζεστό νερό υπό πίεση (υδροβολή) μα είναι κοστοβόρος και οι ιδιοκτήτες το αποφεύγουν.
Ο Νικόλαος Νικολαΐδης γεννημένος το 1891 θα πάει στο Μόναχο για σπουδές, το 1910 θα καταταγεί και στους Βαλκανικούς πολέμους και θα πάρει το πτυχίο του το 1916. Θα έρθει στην Αθήνα και θα γίνει ένας απ’ τους πρώτους μελετητές της διαμόρφωσης των πολυόροφων κτηρίων και θα βοηθήσει να εκσυγχρονιστούν. Το όνομα Νικολαΐδης ίσως να σας είναι γνωστό από τον αδελφό του τον ποδοσφαιριστή Απόστολο Νικολαΐδη, μάλιστα ο Νικόλαος σχεδίασε την εξέδρα του γηπέδου του Παναθηναϊκού στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας.
Σημαντική ήταν και η συμβολή του στον ρυμοτομικό σχεδιασμό της Βάρκιζας, όπως και οι μελέτες του για τη Νέα Αλεξάνδρεια. Ναι ξέρω σας μπερδεύω δεν υπάρχει Νέα Αλεξάνδρεια στην Αττική, γιατί την μετονόμασαν σε Φιλοθέη. Για τα μάτια μου όμως η συμβολή του είναι μεγάλη χάρη σε δύο κτήρια που πάντα με μάγευαν. Το ένα διατηρείται ακόμα ως πολυκατοικία που κατοικείται, ενώ το άλλο είναι κλειστό και γινόταν για χρόνια τα έργα διατήρησής του.
Στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας και Πατησίων, εκεί που υπάρχει το υπόγειο πάρκινγκ και τα ΚΤΕΛ Αττικής παρκάρουν τα λεωφορεία τους υπάρχει η πλατεία Αιγύπτου κι αν έχετε παρατηρήσει υπάρχει ένα κτήριο μεγάλο με καταπληκτικά καμπυλωτά μπαλκόνια και ένα ρολόι με δείκτες στο πρώτο ρετιρέ, το οποίο λέει ακόμα την ώρα. Είχα την τύχη κάποια στιγμή στη ζωή μου να μπω μέσα και να θαυμάσω τις λεπτομέρειες του που κάνουν το κίνημα του μοντερνισμού σπουδαίο. Τις βαριές θύρες, τα μωσαϊκά πατώματα με τις μεγάλες ψηφίδες στο χρώμα του μελιού και της φλούδας του κάστανου με λίγες άσπρες και γκρι και ξύλινα πατώματα. Τα ξύλινα κιβώτια για τα γράμματα κάθε διαμερίσματος, τις ξύλινες κουπαστές στο κλιμακοστάσιο με τις λεπτομέρειες σχεδιασμένες από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα όπως και το θυρωρείο.
Το άλλο κτήριο είναι στη γωνία Σκουφά με Μασσαλίας. Το έβλεπα περαστικός για χρόνια να επιδιορθώνεται περίπου απ’ το 2008 έως το 2013. Φυσικά άμα θες να μάθεις κάτι και δεν έχεις πρόσβαση στους ιδιοκτήτες ρωτάς τη γειτονιά. Μια μέρα που το χάζευα μια κυρία με ρώτησε κάπως καχύποπτα αν θέλω κάτι και της απάντησα αυθόρμητα: θέλω να μπω μέσα ή να μάθω περισσότερα γι’ αυτό το κτήριο. Της μίλησα για την αγάπη μου γι’ αυτά τα αρχιτεκτονήματα και πιθανολογώ την έπεισε το γεγονός ότι γνώριζα το όνομα του αρχιτέκτονα Νικόλαου Νικολαΐδη και τότε άρχισε να μου λέει ό,τι γνώριζε.
Μου είπε ότι αυτό το κτήριο κρίθηκε διατηρητέο, παλαιότερα ήτανε αστική οικία και μετά φιλοξενούσε γραφεία. Οι ιδιοκτήτες το είχαν κλειστό και υπό ανακαίνιση. Μετά μοιράστηκε μαζί μου ότι ταλαιπωρήθηκε πολύ από τη φασαρία κατά τη διάρκεια της συντήρησής του. Ε, τι θέλατε να το αφήσουν να πέσει οι ιδιοκτήτες και να χτίσουν πολυκατοικία; Καλύτερη δεν είναι η φασαρία της συντήρησης; Της είπα. Συμφώνησε μαζί μου και μάλιστα μου είπε ότι κατά τη διάρκεια των εργασιών έγινε καταγγελία στην πολεοδομία ότι καταστρέφουν τον σοβά αρτιφισιέλ.
Μ’ αρέσουν αυτοί οι περαστικοί Αθηναίοι που ανησυχούν για τις παρεμβάσεις που γίνονται και καταγγέλουν. Δυστυχώς όμως για τον καταγγέλοντα και ευτυχώς για το κτήριο η πολεοδομία έδωσε και συγχαρητήρια στον επιβλέποντα αρχιτέκτονα, γιατί έκανε έρευνα και ανάλυση των πετρωμάτων φτιάχνοντας σοβά αρτιφισιέλ, όπως τον φτιάχναν τότε στον καιρό του μεσοπολέμου. Μάλιστα μου είπε ότι στο κτήριο υπάρχει υπόγειο καταφύγιο. Η κυρία αυτή λειτούργησε ως θυρωρός παλαιάς κοπής, γνώριζε τα πάντα για τη γειτονιά. Μπήκα στον πειρασμό να την ρωτήσω άμα γνωρίζει μήπως ο Νικολαΐδης είχε φτιάξει τίποτε ιδιαίτερο ως στοιχείο σε κάθε διαμέρισμα μιας και το συνήθιζαν οι αρχιτέκτονες εκείνης της εποχής και ως προς μεγάλη μου έκπληξη μου είπε ότι τα σιδερένια στοιχεία στις πόρτες κάθε διαμερίσματος είναι σίγουρα δικά του, όπως και ότι είχε μικρές κατασκευές βιδωτές στον τοίχο από σίδερο σχεδιασμένες απ’ τον ίδιο τον αρχιτέκτονα για να μπαίνει τον ρολό του χαρτιού υγείας.
Μόνο γιατί είναι κλειστό ακόμα το κτήριο δεν ήξερε και μου γκρίνιαξε για τα γκράφιτι που υπάρχουν στον ισόγειο εξωτερικό τοίχο. Εκεί ήταν που τα χαλάσαμε με την κυρία και με αποχαιρέτησε. Της ήταν δύσκολο να κατανοήσει ότι δεν έβρισκα κάτι το κακό στο να εκφράζονται οι νέοι με γκράφιτι πάνω σε μια επιφάνεια που είναι υπό κατασκευή ή κλειστή. Το ουσιαστικό για μένα είναι πως οι ιδιοκτήτες μπηκανε στον κόπο και στα έξοδα να διασώσουν ένα μικρό διαμάντι του αστικού μας τοπίου. Να διασώσουν ένα από τα κτήρια που η πρακτικότητα νικούσε υπό μια έννοια αυτό που αποκαλούμε καλαισθησία, για να προκύψει τελικά στα μάτια μας σήμερα ένα ωραίο πάντρεμα καλαίσθητης πρακτικότητας. Τα αγαπώ αυτά τα καμπυλωτά μπαλκόνια, γιατί σπάνε τα ατελέσφορα γωνιάσματα που ‘χει αυτή η πόλη. Το ανθρώπινο μάτι χρειάζεται ν’ ανασαίνει που και που βλέποντας το κάλλος. Ελπίζω να μπορέσω κάποια στιγμή να επισκεφτώ το εσωτερικό αυτής της πολυκατοικίας στην οδό Μασσαλίας, όπως τα κατάφερα με την άλλη στην πλατεία Αιγύπτου και να βιώσω αυτό το ταξίδι στον χρόνο.
Τα κτήρια της Αθήνας είναι πολλά, άλλα κακόσχημα κι άλλα λάμπουν και ξεχωρίζουν σαν διαμάντια κι οι ιδιοκτήτες που έχουν αισθητική και νογάνε τη δύναμη αυτών των κτηρίων, τα συντηρούν και γω ως Αθηναίος περιπατητής τους ευχαριστώ γι’ αυτές τις ανάσες κάλλους που προσφέρουν στο οπτικό μου πεδίο. Δεν γκρεμίζουμε το παρελθόν προς χάριν του κέρδους, το συντηρούμε για τα μακροπρόθεσμα οφέλη του.
Περπατήστε στην Αθήνα, απολαύστε το αστικό τοπίο της και μην δειλιάζετε να ρωτήσετε και τη γειτονιά για τυχόν απορίες σας. Ξένοι είμαστε δα; Μια Αθήνα είμαστε, σχεδόν μια οικογένεια κι ας μας τρομάζουν κι ας μας φοβερίζουν. Οι Αθηναίοι δεν τη φοβούνται την πόλη τους την περπατάνε, την θαυμάζουν, την βρίζουν και συνομιλούν με περαστικούς. Το μυστικό είναι να καταφέρουμε να την διατηρήσουμε και ασφαλή και καλαίσθητη. Καλές βόλτες δίχως σκοπό να ‘χετε και να ρωτάτε τους ηλικιωμένους περαστικούς στο διάβα σας έχουνε πολλές αστικές ιστορίες να μοιραστούν μαζί σας.
