H Βρετανίδα καλλιτέχνιδα Linder Sterling επισκέφθηκε την Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα το πρώην Παβιγιόν Πικιώνη, πλέον «πι», στους Δελφούς για την περφορμανς Cut To The Chace, συμμετέχοντας στο καλλιτεχνικό πρόγραμμα φιλοξενίας του PCAI, σε επιμέλεια της Κίκας Κυριακάκου. Η Linder είναι γνωστή για το φωτογραφικό της έργο, το ριζοσπαστικό φεμινιστικό φωτομοντάζ και τη συγκρουσιακή της περφόρμανς, αλλά και ως πρώην front-woman του post-punk γκρουπ Ludus. Τα έργα της Linder βρίσκονται σε διεθνείς συλλογές τέχνης και στη χώρα μας παρουσιάστηκαν πρόσφατα στην έκθεση του PCAI, Sheltered Gardens, την περίοδο 2022-2023, στον Βοτανικό Κήπο Διομήδους, καθώς επίσης και στο πλαίσιο της παρουσίασης της ομώνυμης έκδοσης, στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ΕΜΣΤ, το 2024.
Μου δόθηκε η ευκαιρία να συνομιλήσω μαζί της κι ομολογώ μαγεύτηκα και απολάμβανα κάθε φορά που με αποκαλούσε “darling”:
Έμαθα επισκέφθηκες τον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών.
Ναι, ήταν ένα όνειρο ζωής το οποίο έγινε επιτέλους πραγματικότητα.
Σου έδωσε το μαντείο κάποιον χρησμό;
Φυσικά, η Πυθία ήτανε πολύ γενναιόδωρη στην απάντησή της. Δεν μπόρεσα να κοιμηθώ μέχρι τις τέσσερις το πρωί και μετά είδα πολύ ψυχεδελικά όνειρα. Οπότε υπέθεσα ότι αυτά τα όνειρα ήταν σταλμένοι χρησμοί απ’ την Πυθία, τα οποία ήταν και πολύ διαφωτιστικά.
Αρχικά δεν μπορούσα να συνδέσω τη Linder Sterling με σένα. Σπούδασα και γω γραφιστική και γνώριζα μια εικαστικό και περφόρμερ που τη λέγανε Linder, το εξώφυλλο σου για το single album του πανκ συγκροτήματος Buzzcocks του 1977 “Orgasm Addict” είναι στη βιβλιογραφία.
Οπότε είσαι πολύ νεότερος από εμένα, πότε είσαι γεννημένος;
Το 1979.
Ω είσαι παιδί.
Ναι έχεις την ηλικία της μητέρας μου.
Ακριβώς darling, είμαι η μητέρα που δεν γνώρισες ποτέ. Σε εγκατέλειψα αλλά να ξέρεις ήταν για καλό σκοπό.
Ε, μιας και τα λέμε και η βιολογική μου μητέρα σπουδασε γραφικές τέχνες στη Βακαλό αλλά στην Ελλάδα του 1970 που ήτανε μια δύσκολη πίστα για μια γυναίκα να τα καταφέρει.
Ακριβώς, αλλά μην φανταστείς δεν ήταν εύκολα και στην Αγγλία. Η σύντομη αυτή περίοδος του πανκ κινήματος, στην ουσία, άνοιξε ξαφνικά όλες τις πύλες για γυναίκες, queer κ.ά. άτομα. Ήταν σαν να είπαμε όλοι «τρέξτε ν’ αφήσουμε το σημάδι μας ως γενιά πριν έρθει η Θάτσερ και τα ξανακλείσει όλα». Ήταν ένα μικρό παράθυρο τα 70s που τρέξαμε όλοι προς το κίνημα της απελευθέρωσης.
Ναι αλλά το κάνατε να φαίνεται εύκολο.
Ξέρεις τώρα έχουμε σχεδόν μισό αιώνα πρακτικής εξάσκησης και απολάμβανα πολύ την οικονομία των μέσων. Είχαμε πολύ λίγα χρήματα, δεν είχαμε στούντιο μα δεν μας απασχολούσε αυτό, δεν υπήρχε καν χρηματοδότηση της τέχνης. Ναι τελικά είχαμε πολύ λίγα μέσα για να δουλέψουμε. Νομίζω ότι αυτό το είδος οικονομίας των μέσων μπαίνει σε εκείνα τα πρώτα μου φωτομοντάζ, όπου βρίσκω τη φωτογραφία μιας γυμνής γυναίκας και προσθέτω δύο στόματα και ένα σίδερο σιδερώματος για κεφάλι. Προσθέτω τις ελάχιστες «έξτρα» οπτικές πληροφορίες για να μεταμορφώσω εντελώς μια εικόνα.
Αλλά το έκανες iconic και ειρωνικό, μεταμόρφωσες το γυναικείο κορμί και έπαιξες και με τη συνθήκη της νοικοκυράς.
Ναι, φυσικά, γιατί τότε πρέπει να ξέρεις ένα δημοφιλές μέσο για τις γυναίκες ήταν τα περιοδικά μόδας, είτε τα περιοδικά που είχαν να κάνουν με το σπίτι. Πώς να μεγαλώσετε τα παιδιά σας, πώς να καθαρίσετε το σπίτι σας, πώς να φτιάξετε το τέλειο γλυκό. Τα μέσα ενημέρωσης ήταν πολύ στενόμυαλα, τόσο για τις γυναίκες όσο και για τους άντρες. Τ’ αντρικά περιοδικά περιορίζονταν στα αυτοκίνητα ή στην ένδυση. Ήταν τελικά πολύ έμφυλο κι από τις δύο πλευρές.
Νιώθεις ότι ήσουν πρωτοπόρα με τον τρόπο σου;
Ναι το νιώθω. Πιστεύω ότι η πολυτέλεια του να ζω ακόμα, έφτασα τα 70 φέτος, έχει το προτέρημά της εκ των υστέρων παρατήρησης. Καθώς περνούν οι δεκαετίες δεν παρατηρώ μόνο τον εαυτό μου μα και τους άλλους γενεαλογικά και μας βλέπω πόσο πρωτοπόροι ήμασταν και πόσο γενναίοι σταθήκαμε. Δεν ήταν εύκολο να κάνουμε τη δουλειά που κάναμε, και συχνά ήταν πολύ δύσκολο να τη διαδώσουμε. Δεν μπορούσαμε να επικοινωνήσουμε τη δουλειά μας σε γκαλερί τέχνης, μπορούσαμε μόνο μέσω της μουσικής. Αυτός ήταν ο μόνος τρόπος, οπότε ναι ήμασταν πάρα πολύ γενναίοι …όταν ήμασταν πρωτοπόροι. Μου πήρε πολύ καιρό να το σκεφτώ αυτό, γιατί μην ξεχνάς ότι στη δεκαετία του 1980 εγώ και άλλοι καλλιτέχνες εξαφανιστήκαμε από τον χάρτη. Γίναμε αόρατοι.
Πάντα πίστευα πως οι πρωτοπόροι στην παιδική τους ηλικία ήταν ή χαρισματικοί ή μπελάδες μεγάλοι για τους γονείς τους. Εσύ τί ήσουν;
Και τα δύο darling! Μεγάλωσα τις δεκαετίες τους ’50 και του ’60 στο Λίβερπουλ. Στο σπίτι μας δεν είχαμε τηλεόραση μέχρι τα δέκα μου. Οπότε δεν είχα πολλά να κάνω εκτός απ’ το να ζωγραφίζω. Ζωγράφιζα όλη την ώρα, αυτό είχα μόνο, τη ζωγραφική. Είχα κηρομπογιές, μολύβια, χαρτί κι όχι πολλά. Έτσι ζωγράφιζα φανταστικούς κόσμους. Ο Brian Eno όταν δίνει τον ορισμό της ποπ μουσικής λέει “η ποπ μουσική είναι να δημιουργείς φανταστικούς κόσμους και να προσκαλείς κι άλλους να συμμετέχουν μαζί σου”.(Brian Eno: pop music is all about creating imaginary worlds and inviting others to join you). Πιστεύω η προσέγγιση του Eno για την ποπ ισχύει για την παιδική ηλικία και την εφηβεία μου όπου δημιουργούσα φανταστικούς κόσμους στο χαρτί και μετά με το ψαλίδι μου έκοβα το χαρτί και τις φωτογραφίες που έβρισκα δημιουργώντας έτσι δικούς μου εντελώς κόσμους.
Όπου τα ψαλίδια κάνανε παρέα με τις κηρομπογιές και το χαρτί.
Ω ναι darling και οι κόλλες, οι κόλλες. Και με μάλωναν, γιατί οι κόλλες κόλαγαν. Έχετε τη μάρκα Pritt Stick στην Ελλάδα;
Την έχουμε αλλά είναι η ακριβή, εμείς είχαμε τη Logo αλλά κι αυτή κόλλαγε στα χέρια απλωνόταν και δημιουργούσε «αναστάτωση» στους γονείς. Pritt or Prick;
Έκανες μια παρήχηση που ακούγεται άγρια darling, αλλά στα χέρια μας όταν ήμασταν παιδιά όλα ήταν άγρια ακόμα και οι κόλλες οι ρευστές.
Ξέρω ξέρω, εσύ τουλάχιστον κόλαγες χαρτιά μεταξύ τους κι όχι χαρτιά στους τοίχους ή τα χέρια σου μεταξύ τους.
Αλήθεια είναι δεν το έκανα. Το έκανες εσύ αυτό;
Ναι.
Ω το έκανες!
Ναι δηλώνω ένοχος ήθελα ένα πολύχρωμο δωμάτιο και πειραματιζόμουν αρκετά.
Πιστεύω έχεις πολύ καλή μητέρα. Σε παρακαλώ δώσ ‘της την αγάπη μου και την κατανόησή μου.
Θα το κάνω αφού μου λύσεις λίγες απορίες ακόμα για σένα όπως ας πούμε, εσύ μετά το κολέγιο σου και τη ζωή σου στο Λίβερπουλ αποφάσισες να την «δεις» ροκ σταρ με το post punk συγκρότημα σου Ludus, τι ήταν αυτό;
Εντάξει για μια σύντομη περίοδο σκεφτόμουν μέσα απ’ τη μουσική. Ειδικά σ’ εκείνη τη στιγμή της ζωής μου ήμουν στο Μάντσεστερ και παρακολουθούσα μαθήματα στο Manchester Polytechnic και έγινα φίλη με τους Buzzcocks και όλη την υπόλοιπη μουσική σκηνή της πανκ. Νομίζω ότι για μια πολύ σύντομη περίοδο το χάσμα μεταξύ του κοινού και της σκηνής εξαφανίστηκε. Έγινε περίεργο το να μην είσαι πάνω στη σκηνή, γιατί έγινε προσιτή. Οποιοσδήποτε μπορούσε να ξυπνήσει ένα πρωί και να πει θέλω να παίξω κιθάρα σήμερα, δεν ξέρω πώς να παίζω κιθάρα αλλά εγώ θα παίξω. Το ίδιο συνέβη και σε μένα, ήμουν περίεργη μολονότι ήξερα να παίζω κιθάρα. Ήθελα επίσης να πειραματιστώ με το λαρύγγι μου, να παράγω ήχους, δεν ήμουν εκτός νότας κι ας μην είχα καμία εκπαίδευση στο τραγούδι.
Δεν είχες αλλά είχες καλή φωνή.
Είχα θράσος, τότε κανείς δεν μπορούσε να παίξει κιθάρα ή ντραμς σωστά κι έτσι όταν ανέβηκα στη σκηνή δεν μου φαινόταν και τόσο μεγάλη υπόθεση. Η πρώτη μου συναυλία ήταν στο Factory (το οποίο μετονομάστηκε σε The Hacienda) και μου φάνηκε πολύ φυσικό να είμαι πάνω στη σκηνή, αλλά νομίζω όλα αυτά τα γκρουπ σε έξι μήνες μετά γίναμε πιο επαγγελματίες. Ξαφνικά το κενό μεταξύ μουσικών και κοινού ξαναμεγάλωσε. Κατάφερα να ζήσω εκείνη την ένδοξη περίοδο, όπου μπορούσες να πεις θα βρω έναν ντράμερ, έναν κιθαρίστα και θα φτιάξουμε μια μπάντα. Έγινε πάρα πολύ γρήγορα και ήταν πραγματικά βαθιά ικανοποιητικό.
Θα γίνει μια αναδρομική έκθεση για σένα στο Λονδίνο.
Ναι στις 11 Φεβρουαρίου του νέου έτους στην Hayward Gallery.
Όταν κάνουν σε κάποιον καλλιτέχνη αναδρομική έκθεση σηματοδοτεί το τέλος του ή μια νέα αρχή; Πώς νιώθεις εσύ γι’ αυτό;
Νιώθω σαν τον ρωμαίο θεό Ιανό, τον θεό που κοιτάζει προς τα πίσω και προς τα εμπρός ταυτόχρονα. Οπότε νομίζω ότι έτσι είναι. Μια αναδρομική, είναι μια πραγματικά όμορφη διαδικασία να γυρίσεις πίσω σχεδόν μισό αιώνα δουλειάς και να αποφασίσεις ποια αφήγηση θα δείξεις -αποφασίζοντας ποια φωτογραφικά μοντάζ θα δείξω από το 1976 ή 1977, ποια πλάνα από τις περφόρμανς θα δείξω. Είναι μια πολυτέλεια, η οποία δεν δίνεται σε πολλούς καλλιτέχνες μια αναδρομική έκθεση. Απολαμβάνω πολύ αυτή τη χρονιά. Ψάχνω σε συρτάρια, ντουλάπια και μπαούλα, κοιτάζω σχέδια από όταν ήμουν 16 ετών και με «θαυμάζω» γιατί ναι, εντοπίζω τις δεξιότητές μου. Οι δεξιότητες σχεδίασής μου είναι πραγματικά δεμένες, μεστές, κοιτάζοντας αυτά τα μοντάζ φωτογραφιών σκέφτομαι, όπως το είπες «αυτή η πρωτοπόρα». Σαν να πέταξα εκεί στα 16 μου τα μολύβια τις μπογιές, τις κόλλες κι άρχισα να δουλεύω με το νυστέρι ενός χειρουργού. Η αναδρομική έκθεση λοιπόν, θέλει πολλή δουλειά, γιατί κάνεις μια αφήγηση που μετά πηγαίνει σε ένα βιβλίο ιστορίας. Έτσι, για τη νέα γενιά που έρχεται, θέλω απλώς να βεβαιωθώ ότι όλα ακόμα και οι ημερομηνίες είναι σωστές. Ανακαλύπτω επίσης περισσότερα για το γιατί έκανα διαφορετικά έργα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, ώστε όταν τελικά ανέβω στον παράδεισο ή στην κόλαση θα έχω αφήσει έναν οδικό χάρτη για την επόμενη γενιά. Μπορείτε ή δεν χρειάζεται να ακολουθήσετε αυτόν τον οδικό χάρτη, αλλά αυτός είναι ο δικός μου οδικός χάρτης.
Τι σου είπε η Πυθία; Κόλαση ή παράδεισος;
Έπρεπε να ρωτήσω…
Δεν χρειάζεται να ρωτήσεις πιστεύω υπάρχει ένα καζάνι στην κόλαση που σε περιμένει.
Ναι σίγουρα πρέπει να επισκεφθώ ξανά την Πυθία και να της κάνω κάποιες ερωτήσεις, άσε που κάθε ερώτηση γεννά δέκα νέες ερωτήσεις, δεν θα σταματήσω ποτέ να τη ρωτάω.
Πριν όμως πας τότε στην Πυθία για πες μου για την περφόρμανς Cut To The Chase που έκανες στους Δελφούς.
Α, πρόκειται για πολλά πράγματα. Επέλεξα αυτή τη φράση επειδή είναι μια παλιά φράση του Χόλιγουντ: «Ας προχωρήσουμε στο κυνηγητό, το κυνηγητό με το αυτοκίνητο». Έτσι, κατά κάποιον τρόπο, αντανακλά τη σύγχρονη κουλτούρα, όπου όλοι βιαζόμαστε και θέλουμε να δούμε μία εικόνα στο Instagram και μετά νιώθουμε συνδεδεμένοι. Είναι σαν εκείνη την επείγουσα ανάγκη, την ανυπομονησία από την οποία υποφέρουμε όλοι στο παρόν. Είναι σαν να λες απλά κόψτε το κυνηγητό. Κι επίσης, είναι ένα λογοπαίγνιο, γιατί ό,τι κάνω έχει να κάνει με το κόψιμο. Προσκαλέσαμε λοιπόν επτά ερμηνευτές που νομίζω ότι είναι πολύ γενναίοι. Πάντα θαυμάζω πραγματικά τους ανθρώπους, τους καλλιτέχνες, τους ερμηνευτές, όταν προσφέρονται εθελοντικά, όταν ανταποκρίνονται σε προσκλήσεις για να έρθουν και να δημιουργήσουν μια παράσταση.
Ο καθενας θα ‘ταν τυχερός για μια θέση στην κόλαση, ειδικά στη δική σου.
Το πιστεύεις;
Ναι “darling”!
Δημιουργήθηκε μια ουρά αναμονής. Είμαι απίστευτα ευγνώμων στους επτά ερμηνευτές που συναντήσαμε εικονικά για πρώτη φορά αυτές τις μέρες. Έτσι, όπως το κυνηγητό με το αυτοκίνητο, δουλέψαμε πολύ γρήγορα. Ανταλλάξαμε ιδέες πολύ γρήγορα και να τους έδωσα πληροφορίες για τους χαρακτήρες που υποδύθηκαν. Ο γιος μου, ο Maxwell Sterling, που είναι μουσικός, έχει κάνει το soundtrack. Μερικοί σχεδιαστές μόδας έφτιαξαν εξαιρετικά σουτιέν, στηθόδεσμους για να τιμήσουν την Caresse Crosby, η οποία ήταν η μόνη θνητή στην πραγματικότητα στην περφόρμανς. Είναι η μόνη θνητή αλλά, με τον δικό της τρόπο, είναι μια θεά. Έχω ανυψώσει την Caresse Crosby σε θεότητα γιατί έχω εμμονή μαζί της. Νομίζω ότι η περφόρμανς αυτή λειτουργεί μάλλον σαν μοντάζ που έχεις επτά χαρακτήρες που έχουν κάτι κοινό μεταξύ τους, γιατί έτσι κι αλλιώς είναι όλοι θεοί μα υπάρχουν και πολλές διαφορές. Και, ναι, θα επιμείνω είναι πολύ γενναίοι. Μεταμορφώνονται ως ερμηνευτές σαν ένα συγκινητικό κινούμενο μοντάζ. Όλη η εργασία είναι αυτοσχεδιασμός, οπότε δεν μπορούσαμε να κάνουμε πρόβες. Όλα γίνονται όπως το 1976, το αποφασίζουμε και το κάνουμε πραγματικότητα. Είναι κατά κάποιο τρόπο ερασιτεχνικό, θα μπορούσες να πεις ότι δεν υπάρχει πολλή τεχνολογία. Δεν έχουν γίνει εβδομάδες πρόβας. Οπότε πραγματικά επιστρέφεις στο πνεύμα εκείνων των πρώτων χρόνων του Νταντά, όπου απλά εμφανιζόμασταν και κάναμε τέχνη κάπως σαν καμπαρέ.
Είμαι πάντα υπερβολικά φιλόδοξη και ξέρεις όσο ανεβάζεις τον πήχη ακόμα κι αν πέσεις πέφτεις ψηλά. Οπότε ναι θέλω να γίνω ένας Busby Berkeley ιδανικά. Ξέρεις τον Busby Berkeley, τον χολιγουντιανό χορογράφο του 1940 που είχε χίλιες χορεύτριες, όλες να χορεύουν τα εκπληκτικά μοτίβα του στην σκηνή.
Στιγμιότυπο από την παρουσίαση της Linder στο ΕΜΣΤ με την καλλιτεχνική διευθύντρια του PCAI, Κίκα Κυριακάκου, φωτο: Ευτυχία Βλάχου & PCAI
Άρα έφερες λίγη απ’ τη χολιγουντιανή γκλαμουριά του παρελθόντος στους Δελφούς.
Εγώ έβαλα τα δυνατά μου. Πιστεύω όμως ότι αυτός ο χαρακτήρας της Caresse Crosby φέρνει την εξαιρετική αίσθηση της γυναικείας απελευθέρωσης, τόσο πολιτικά, καλλιτεχνικά όσο και σεξουαλικά. Οπότε ναι η Caresse Crosby ως αποκρυπτογράφος κάνει πολλή δουλειά εκ μέρους των θνητών, ενώ οι υπόλοιποι της περφόρμανς είναι είτε θεοί ή θεές.
Έχεις ζήσει τη ζωή σου και ακόμη τη ζεις, έχεις συναντήσει άτομα που μερικοί μόνο στα όνειρά μας μπορούμε να φανταστούμε ότι μπορεί να γνωρίσουμε. Για όνομα του θεού είσαι κολλητή με τον Morrissey. Θυμάσαι καμία καλή συμβουλή που κράτησες απ’ όλους αυτούς;
Ένα σλόγκαν της εποχής ήταν το “don’t get it right, get it writ”.
Το κρατάω αυτό σαν συμβουλή. Επίσης θα ήθελα να μου στείλεις αν έχεις κάποιες φωτογραφίες απ’ την περφόρμανς σου στο club Hacienda το 1982, όπου φόρεσες 28 χρόνια πριν τη Lady Gaga ένα φόρεμα από κρέας και επειδή ήσουν και πιο πρωτοποριακή από κείνη φορούσες και δονητή.
Ακριβώς. Νομίζω ότι τις έχω στο laptop μου. Παίρνω ιδέες από την ιστορία της τέχνης, το κάνω αυτό, αλλά προσπαθώ πάντα να είμαι πραγματικά υπεύθυνη και πάντα να ελέγχω και να κατονομάζω τις πηγές μου και όχι για λογοκλοπή, αλλά γιατί νομίζω ότι τότε εκπαιδεύει τους ανθρώπους. Προσθέτει επίσης ένα είδος σεμνότητας στους καλλιτέχνες. Οι καλλιτέχνες χρειάζονται έμπνευση, πάντα κοιτάμε ο ένας τον άλλον και αναζητάμε ο ένας τον άλλον στα μέσα ενημέρωσης. Μου αρέσει λοιπόν να είμαι διαφανής στις συνεντεύξεις και να λέω, ναι, πραγματικά εμπνεύστηκα από αυτή τη γυναίκα, αυτόν τον άντρα… Αυτή είναι λοιπόν η μόνη μου κριτική. Νομίζω ότι η Gaga είναι καταπληκτική και νομίζω ότι αυτό εξαθλιώνει τη βάση των θαυμαστών της. Όπως και η βάση των θαυμαστών της, δεν τους τρέφει με πληροφορία, σχεδόν είναι σαν να χρησιμοποιεί έναν αρκετά “αρρενωπό” τρόπο ότι “Όχι, αυτός είμαι εγώ. Είμαι ο καλλιτέχνης. Αυτές είναι οι ιδέες μου”. Όταν αρκετά συχνά, προφανώς δεν είναι. Νομίζω ότι είναι κρίμα. Θα μπορούσε να είναι πιο γενναιόδωρη με την οικειοποίηση της δουλειάς αυτών που ήρθαν πριν από εκείνην.
Άσε την Gaga στην κόλαση της.
Ξέρεις είναι η Gaga, η διάσημη Lady Gaga και γω δεν είμαι. Οπότε οτιδήποτε κάνει το κάνει πάρα μα πάρα πολύ καλά. Αλλά ξαφνικά το φόρεμα από κρέας που φόρεσα πριν από κείνη έγινε θέμα. Οπότε θα σου στείλω κάποιες φωτογραφίες που έχω αν κι όταν τις τραβήξαμε το φόρεμα είχε ήδη διαλυθεί μα ο δονητής ήταν ακόμα στη θέση του.
Αλήθεια τι σε εμπνέει αυτή την περίοδο;
Είναι τόσα πολλά. Η ελληνική μυθολογία ας πούμε απ’ όταν ήμουν παιδί κυριολεκτικά γύρω στα πέντε μου χρόνια με είχε εμπνεύσει και αργότερα στα 12 μου θυμάμαι να βλέπω το Ιάσων και οι Αργοναύτες κι όλους αυτούς τους χολιγουντιανούς άντρες.
Α ναι θυμάμαι και γω αυτούς τους γυμνασμένους άντρες στην ταινία, αυτή που ήταν παιδική και φαντασίας του 1963.
Ω ναι darling, ήταν υπέροχοι άντρες, όπως και οι υπόλοιποι Βρετανοί ηθοποιοί και οι γυναίκες. Η Honor Blackman για παράδειγμα που ήταν στην τηλεοπτική σειρά The Avengers (1961-1969). Αυτές οι εικόνες μου έκαναν βαθιά εντύπωση, εκείνες οι πλέον κιτς χολιγουντιανές ταινίες για την ελληνική μυθολογία.
Είσαι πρωινός άνθρωπος ή βραδινός ;
Πρωινός, ξυπνάω στις 5. Σκέφτομαι πάρα πολύ, γιατί έχω ένα ψυχισμό που μου λέει συνεχώς “τι γίνεται μ αυτό; τι γίνεται με κείνο”. Οπότε πάω και τα καταγράφω όλα κι όταν γράψω τις σκέψεις μου, είμαι σε εγρήγορση και ανυπομονώ να ξεκινήσω μια νέα μέρα ζωής. Ξέρεις είναι τόσοι πολλοί απ’ τη γενιά μου που δεν είναι πια μαζί μας, οπότε πραγματικά ευχαριστώ όλους τους θεούς που θα γίνω 70 ετών φέτος.
Ναι αλλά δεν αισθάνεσαι μόνη.
Όχι δεν νιώθω μόνη, μάλιστα νιώθω ότι πολλοί απ’ τους φίλους που έχω χάσει είναι συχνά πολύ παρόντες. Ξέρεις νιώθω ότι άνα πάσα στιγμή θα με χτυπήσουν στον ώμο και θα μου πουν κάνε αυτό, κάνε εκείνο ή θα μου υπενθυμίσουν να κοιτάξω αυτό το φωτομοντάζ ή να βρώ ένα post-it σημείωμα με αναμνήσεις. Ναι με προτρέπουν όλοι αυτοί οι φίλοι μου που είναι τώρα στον punk παράδεισο και μου στέλνουν τα μηνύματά τους κατά περιόδους.
Έχεις αυτά τα μηνύματα απ’ το υπερπέραν κι έχεις και ως φεμινίστρια τα κύματα. Θύμησέ μου σε ποιο κύμα είμαστε τώρα το τέταρτο ή το πέμπτο;
Έχω χάσει το μέτρημα, αλλά ξέρεις θα ‘ρθουν κι άλλα κύματα και ελπίζω να είναι ασταμάτητα.
Μα δεν πρέπει να είναι ασταμάτητα έαν θέλετε να νικήσετε την πατριαρχία.
Ακριβώς τότε και μόνο τότε θα σταματήσουν τα κύματα. Μου αρέσει το πώς περνάει η κάθε γενιά και κριτικάρουν τη γενιά των φεμινιστριών που προηγήθηκαν, όχι μόνο για την κριτική, αλλά προφανώς και για την εκπαίδευση που έλαβαν από αυτές, το αγαπώ αυτό. Είναι πολύ, θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη μεταμορφωτικό και συμβαίνει πάντα μέσα στον φεμινισμό. Πάντα αλλάζει. Ασκεί κριτική σε ό,τι ανταποκρίνεται στα παγκόσμια γεγονότα. Δεν είναι στατικό. Δεν είναι γραμμένο στην πέτρα. Μετά από επίσκεψή μου στον Ναό του Απόλλωνα και της Πυθίας, παρατήρησα ότι η ομορφιά των πραγμάτων κυριολεκτικά λαξευόταν στην πέτρα. Και πώς τώρα, όλους αυτούς τους αιώνες μετά, μπορούμε να πάμε και να δούμε τι ήταν σημαντικό τότε, οπότε νομίζω ότι ο φεμινισμός δεν είναι σκαλισμένος στην πέτρα. Είναι ρευστός, είναι όμορφος, κινείται συνέχεια. Είναι και αυτοκαταστροφικός, όπως μερικές φορές είναι αν έχεις προσπαθήσει ποτέ να βάλεις το δάχτυλό σου στον υδράργυρο; Και θυμάσαι όλες οι μικρές μπάλες υδραργύρου πάνε σε διαφορετικές κατευθύνσεις κι αυτή είναι η ομορφιά, οχι μόνο του φεμινισμού αλλά και των υπόλοιπων κινημάτων. Δεν μπορείς να τα καρφιτσώσεις κάπου. Κινούνται πραγματικά γρήγορα και κάθε νέα γενιά έρχεται και βάζει το δάχτυλό της στον υδράργυρο του φεμινισμού και τον οδηγεί κάπου αλλού, σε μια νέα κατεύθυνση.
Εντάξει λοιπόν θα γίνω λίγο προβοκάτορας κυρία φεμινίστρια και θα σε ρωτήσω έσυ ποια Θεά θα διάλεγες να είσαι;
Αυτή είναι μια πάρα πολύ καλή ερώτηση ίσως στις εποχές που ζούμε πρέπει να είναι η Άρτεμις. Προετοιμαζόμαστε για μάχες κι οφείλουμε να θωρακιστούμε, επίσης όλοι μας πρέπει να είμαστε προσεκτικοί εξαιτίας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Δεν ζούμε πια μια αυθόρμητη ζωή, λυπάμαι το να είμαστε αυθόρμητοι είναι μια αίσθηση απελευθέρωσης που χάσαμε.
Κι έχουμε κι όλη αυτή την πολιτική ορθότητα να μας κατακλύζει.
Ναι ήταν αναπόφευκτο, αλλά είναι για καλό. Τώρα νιώθουμε σαν να μας φορέσανε απότομα έναν ζουρλομανδύα, ο οποίος φυσικά θα πέσει, μα στο παρόν οι καιροί που διανύουμε είναι απίστευτα ευαίσθητοι. Οπότε όλοι πρέπει να θωρακιστούμε με κάποιο είδος πανοπλίας για να νιώσουμε ασφάλεια. Τώρα με ποια υλικά ο καθένας θα φτιάξει την πανοπλία του είναι στο χέρι του…
Δεν πιστεύω η δικιά σου πανοπλία ότι θα είναι γερή, επειδή εσύ θα την φτιάξεις με χαρτιά και κόλλα.
Ναι δυστυχώς, δεν θα ‘ναι πέτρινη μα χάρτινη, ξέρεις όμως ότι το χαρτί μπορεί να επιβιώσει για κάμποσους αιώνες.
Όπως και να ‘χει είσαι πια η Ελληνίδα Θεά Άρτεμις οπότε έχεις προστασία.
Μάλλον πρέπει να με θάψουν στην Ελλάδα, θα το γράψω στη διαθήκη μου.
Να το κάνεις χρειαζόμαστε πτώματα σαν το δικό σου, όταν γίνει η επέλαση των ζόμπι.
Φοβερή ατάκα αυτή, κανείς δεν μου έχει πει ποτέ ότι χρειάζεται ένα πτώμα σαν το δικό μου. Ήταν το καλύτερο κομπλιμέντο που μου έχουν κάνει ποτέ.
Δεν το είπα για κομπλιμέντο, είμαι ανίκανος για κομπλιμέντα γεννήθηκα μέσα στην πατριαρχία, αλλά ομολογώ αγαπώ το μαύρο σου χιούμορ και το ότι δεν φοβάσαι να μιλήσεις για τον θάνατο.
Για αρκετό καιρό με γοήτευαν οι θιβετιανές τρομπέτες από μηριαία οστά. Στο Θιβέτ, όταν κάποιος πεθαίνει, η σάρκα αφαιρείται από το μηριαίο οστό του πτώματος και στη συνέχεια το κόκκαλο αυτό γίνεται μια υπέροχη τρομπέτα που νομίζω παίζουν μόνο οι ιερείς του Θιβέτ. Μάλιστα είπα στον γιο μου ότι αν πεθάνω θα ήθελα τα μηριαία μου οστά να γίνουν τρομπέτες.
Α, θα πρέπει όμως να διαλέξεις ή θα σε θάψουμε στην Ελλάδα με όλες τις τιμές ή θα γίνεις τρομπέτα.
Τώρα όμως θυμήθηκα τη Θεά της φήμης, τη Φήμη που είχε δύο τρομπέτες.
Μια είχε αλλά επειδή είσαι η Linder και γω γκρούπι σου δεν θα διαφωνήσω μαζί σου.
Είχε δύο τρομπέτες: η μια σήμαινε ότι θα γινόσουν διάσημος και η άλλη ότι θα γινόσουν αόρατος.
Δημιουργείς τώρα μια δικιά σου μυθολογία, βοήθησέ με να καταλάβω…
Ξέρεις άμα στην οικογένειά μου είχαμε δύο τρομπέτες, ίσως η τρομπέτα απ’ το μηριαίο μου οστό θα ήταν πολύ χρήσιμη. Μα τώρα που το σκέφτομαι θα προτιμήσω να με θάψουν στους Δελφούς, θα ήτανε υπέροχο.
Πολύ σοφή επιλογή, θα μπορούσαμε να σε ανακυκλώσουμε κιόλας.
Θα μπορούσατε ν’ ανακυκλώσετε και τα μαλλιά μου ίσως.
Θα μπορούσαμε να κάνουμε κι ένα κρεάτινο κολάζ από τα μέρη του σώματος σου επίσης.
Κάθε κομμάτι μου… Στη Βρετανία έχουμε ένα ρητό που λέει “waste not, want not”. Οπότε ανακυκλώστε με άψογα και μην αφήσετε κανένα κομμάτι μου ανεκμετάλλευτο παρά μόνο το αιθερικό μου πνεύμα. Θα ήμουν πολύ ικανοποιημένη εάν μικρά έντομα και σκαθάρια τρώγανε το σώμα μου.
Αλήθεια τώρα που είπες σκαθάρια τους Beatles τους γνώρισες μέσα στους τόσους που ‘χεις γνωρίσει;
Μεγάλωσα στο Λίβερπουλ και ήταν απίστευτο καθώς μεγάλωνα παιδί στην πόλη που συνέβαινε η ποπ μουσική, αυτό το ξανασυνάντησα αργότερα και με την πανκ σκηνή. Μέχρι τότε τα μουσικά αστέρια όλα ήταν στην Αμερική και μολονοτι ήμουν μικρή ακόμα θυμάμαι τη συγκίνηση των γονιών μου και όλης της πόλης που ζούσε στους ρυθμούς της ποπ μουσικής. Και μου συνέβη ξανά όπως σου είπα στο Μάντσεστερ το 1976. Οι θεοί όλοι ήταν πολύ καλοί μαζί μου και με ευλόγησαν να έχω γεννηθεί στο Λίβερπουλ το 1954 και να με στείλουν για σπουδές στο Μάντσεστερ το 1976, ήμουν τις κατάλληλες στιγμές στα κατάλληλα μέρη.
Είσαι μια τυχερή Θεά και τώρα που έχεις και τηλεόραση παρακολουθείς καθόλου;
Όχι, περιστασιακά μόνο λίγο netflix. Αλλά τώρα έχω τηλεόραση, γιατί τότε που απέκτησε τηλεόραση η οικογένειά μου ήταν μια μεγάλη στιγμή. Δεν είχαμε τηλεόραση και ψυγείο μέχρι τα δέκα μου χρόνια. Το να έχουμε ψυγείο και τηλεόραση ήταν κάτι πολύ σπουδαίο για μένα. Ξέρω ακούγομαι σαν να μεγάλωσα στη βικτωριανή Αγγλία, αλλά οχι.
Ενώ τα έργα σου είναι τόσο πολύχρωμα και φωτεινά που δεν μου επέτρεπαν να δω τη μαυρίλα των παιδικών σου χρόνων.
Αυτή είναι πραγματικά μια πολύ σωστή παρατήρηση που έκανες. Αλλά στα 70s είχαμε το φωτοτυπικό και η χαρά τού να κάνουμε φωτοτυπίες ήταν μεγάλη, γιατί μπορούσες να διαδόσεις τη δουλειά σου. Τα λένε σήμερα flyers, αλλά τότε δεν τα λέγαμε έτσι, τότε για μας ήταν ο τρόπος να επικοινωνήσουμε τις συναυλίες μας. Το φωτοτυπικό για τη γενιά μου ήταν μια τεράστια απελευθέρωση κι ήταν επίσης φθηνό και προσιτό για όλους.
Σ’ ευχαριστώ για την ευκαιρία να συνομιλήσω μαζί σου. Μπήκε εξαιτίας σου άλλο ένα τικ στο κουτάκι με τα διάσημα πρόσωπα που ήθελα να διαδράσω. Είσαι μια πολύ ταλαντούχα κυρία και ελπίζω να έχω την ευκαιρία να σε γνωρίσω ακόμα περισσότερο στο επόμενό σου ταξίδι στην Ελλάδα. Να προσέχεις και να συνεχίζεις να κόβεις και να κολλάς.
Και συ να συνεχίσεις να είσαι ένα δύσκολο παιδί.
Θα υπακούσω στη θέλησή σου γιατί είσαι absolutely fabulous darling!
