Η τραγικωμωδία της ανθρώπινης ύπαρξης

Kείμενο: Τώνια Καράογλου

«Δεν υπάρχει τίποτα πιο κωμικό από τη δυστυχία» λέει ο Σάμουελ Μπέκετ διά στόματος Νελ στο «Τέλος του παιχνιδιού» και εμένα μου ήρθε στο μυαλό ένας άλλος σπουδαίος του θεάτρου, ο Άντον Τσέχωφ. Τα δραματικά σύμπαντα των δύο συγγραφέων (τηρουμένων των δραματουργικών αναλογιών) κατακλύζονται από κατακερματισμένες ανθρώπινες υπάρξεις, εξαρτημένες από την παρήγορη, αν και καταπιεστική παρουσία του άλλου – ήρωες που φλυαρούν ακατάπαυστα και επιδίδονται μετά μανίας σε ασήμαντες, καθημερινές δραστηριότητες σε μια προσπάθεια να γεμίσουν τη μοναξιά της ύπαρξής τους. Δημιουργήματα δύο συγγραφέων που με συμπόνια σκύβουν πάνω από το υπαρξιακό δράμα των ηρώων τους και το φωτίζουν με αχτίδες λυτρωτικού χιούμορ. Και είναι λυτρωτικό όχι επειδή χρησιμοποιείται ως εύρημα για να ελαφρύνει τις δραματικές καταστάσεις (αναφερόμαστε εξάλλου σε δύο δραματουργούς ικανότερους για πολλά περισσότερα από αυτό, σε δύο δραματουργούς που με την πένα τους συνέλαβαν σε όλο του το μεγαλείο το ερωτηματικό της ανθρώπινης ύπαρξης), αλλά επειδή επιδρά σαν κάθαρση στον καθένα που ψάχνει να βρει το νόημα της παρουσίας του σε αυτό που ονομάζουμε «ζωή». Κι όπως ο Τσέχωφ επέμενε σε πείσμα όλων ότι τα έργα του είναι κωμωδίες, έτσι και στο έργο του Μπέκετ, που απηχεί φωνές υπαρξιακής απόγνωσης και αδιεξόδου, το χιούμορ είναι παρόν. Υπόγειο, αλλά παρόν.

Το χιούμορ στο «Τέλος του παιχνιδιού» είναι ένα στοιχείο που ανέδειξε ιδιαιτέρως με τη σκηνοθεσία του ο Δημήτρης Λιγνάδης, που κράτησε και το ρόλο του Κλοβ στην παράσταση του Από Μηχανής Θεάτρου. Στο έργο, όπως υποδηλώνεται ήδη από τον τίτλο του, διαδραματίζεται ένα ιδιότυπο «παιχνίδι». Θα μπορούσε να είναι μια παρτίδα σκάκι, όπως υπονοεί ο πρωτότυπος γαλλικός τίτλος «Fin de partie» (αλλά και η αγγλική του μετάφραση από τον ίδιο τον Μπέκετ, «End game»), μεταξύ του Χαμ και του Κλοβ. Οι δυο τους, ως τυπικό μπεκετικό δίδυμο, συνδέονται με αδιάρρηκτους δεσμούς αλληλεξάρτησης σε μια κοινή και προδιαγεγραμμένη κυκλική, άρα επαναλαμβανόμενη, πορεία ζωής χωρίς λύση. Μια παρτίδα στην οποία ο Χαμ ναι μεν κυριαρχεί αδιαμφισβήτητα σαν «βασιλιάς», αλλά δεν παύει να μοιάζει με πιόνι στα χέρια του Κλοβ, που τον μετακινεί επί σκηνής πάνω στην αναπηρική του πολυθρόνα. Ή θα μπορούσε να είναι ένα παιχνίδι ρόλων μεταξύ υποταγής και επιβολής, εξάρτησης και απεξάρτησης.

Σε αυτό το παιχνίδι των ρόλων, που στην προέκτασή του μετουσιώνεται σε ένα θεατρικό παιχνίδι, επέλεξε να εστιάσει ο Δημήτρης Λιγνάδης. Ο τρόπος που σκηνοθέτησε τη σχέση μεταξύ Χαμ και Κλοβ ανέδειξε κατά πρώτο λόγο το παιχνίδι των ρόλων στο οποίο επιδίδονται οι δυο τους, ένα παιχνίδι που γνωρίζουν πια τόσο καλά ώστε κάποιες φορές συμμετέχουν μηχανικά, αλλά και που φαίνεται να απολαμβάνουν. Οι δύο ήρωες δε φωτίστηκαν τόσο ως μέρη του δίπολου «αυταρχικότητα-υποταγή», η σκηνοθεσία δηλαδή δεν προσανατολίστηκε στη σκιαγράφηση ενός τυραννικού Χαμ και ενός δουλικού-καταπιεσμένου Κλοβ, αλλά ως συνειδητοποιημένοι συντελεστές μιας πραγματικότητας που χρειάζεται και τους δύο για να συνεχίσει να συντελείται απαράλλαχτη στο διηνεκές. Καθοριστικές ως προς αυτό αποδείχθηκαν η χαμηλόφωνη υπόκριση του Άκι Βλουτή στο ρόλο του Χαμ και η «ελαφράδα» στη σκηνοθετική ανάγνωση του Κλοβ. Η οπτική του Δημήτρη Λιγνάδη αποδείχτηκε ενδιαφέρουσα, καθώς προσέδωσε στην παράσταση μια αίσθηση «αποστασιοποίησης»: υπήρχε συνεχώς η υπόνοια ότι οι ήρωες έπαιζαν το παιχνίδι της ζωής τους, παρά ζούσαν ή αισθάνονταν. Σε αυτή την αίσθηση συνετέλεσε καθοριστικά και η χρήση του φωτισμού, που ανατέθηκε εξολοκλήρου στον Κλοβ: ανάβοντας και σβήνοντας τα φώτα της σκηνής/δωματίου, έδινε κάθε φορά το πρόσταγμα για να συνεχιστεί ή να παύσει η δράση ενός προκαθορισμένου παιχνιδιού.

Το παιχνίδι αυτό μάλιστα ήταν, συχνά, απόλυτα κωμικό. Ο Λιγνάδης τόνισε ιδιαίτερα τις κωμικές αιχμές που διαπερνούν τη σχέση των δύο ηρώων, ενώ χαρακτηριστική ήταν κατ’ αρχήν η σκηνοθετική καθοδήγηση του δικού του ρόλου, που είχε την εμφάνιση και τη συμπεριφορά ενός παλιάτσου. Το πουδραρισμένο πρόσωπο, το ντύσιμο (παντελόνι με κοντά μπατζάκια, κόκκινες κάλτσες που έσπαγαν τη μονοτονία του γκρι και ελαφρώς αλά Σαρλώ καπέλο), η κίνησή του έκαναν τον Κλοβ να μοιάζει με αδέξιο και αφελή πρωταγωνιστή κάποιας φάρσας.

Άλλωστε, αυτή η παράσταση ζωής έχει και θεατές: τη Νελ και τον Ναγκ, το έτερο δίδυμο του έργου, το οποίο στην παράσταση διαφοροποιήθηκε καθοριστικά από ό,τι ορίζει η συγγραφική οδηγία. Οι δύο γέροι δεν τοποθετήθηκαν μέσα σε σκουπιδοτενεκέδες, αλλά σε δύο γκισέ θεάτρου, σύμφωνα με τη σκηνοθετική επιθυμία για την επί σκηνής δημιουργία ενός θεατρικού παιχνιδιού, στο οποίο ήταν θεατές αλλά και παίκτες του δικού τους ρόλου – η γκροτέσκ εμφάνιση, το έντονο εξωτερικό παίξιμο και η χρήση της μάσκας από τον Ναγκ ήταν χαρακτηριστικά ως προς αυτό.

Θα μπορούσε να διατυπωθεί η επιφύλαξη ότι η σκηνοθετική ανάγνωση περιόρισε, μιας που δεν το έβαλε στο επίκεντρο, ένα καίριο χαρακτηριστικό του έργου, αυτό που αφορά τη συνολικά αδιέξοδη και κλειστοφοβική ατμόσφαιρά του. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι στην εκδοχή του Λιγνάδη ο Ναγκ και η Νελ είναι αρτιμελείς ή ότι στο σκηνικό της Λίλης Πεζανούτο, το αποκομμένο από τον έξω κόσμο καταφύγιο του έργου έχει τη δυνατότητα πρόσβασης σε ένα δεύτερο -πίσω- χώρο, αποτελούν σημεία που μπορούν να στοιχειοθετήσουν μια τέτοια αντίρρηση. Λειτούργησαν όμως, και γι’ αυτό δικαιολογούνται, σύμφωνα με μια ξεκάθαρη σκηνοθετική επιθυμία, η οποία υποστηρίχτηκε επί σκηνής με συνέπεια και ταλέντο.

Η θεατρική παράσταση «Το τέλος του παιχνιδιού» ανεβαίνει για δεύτερη χρονιά στο Από Μηχανής Θέατρο έως τις 5/1/2014.