-38769.jpg)
Όταν η σχέση μου με τη Θεσσαλονίκη απέκτησε έναν μονιμότερο χαρακτήρα άκουγα συχνά να γίνεται λόγος για τη Σχολή του Παπανδρέου. Ο ελαφρώς απαξιωτικός τόνος στα σχόλια τόσο ακαδημαϊκών όσο και καλλιτεχνικών κύκλων, στάθηκε ικανός να μου δημιουργήσει την αίσθηση ότι πρόκειται για μια ιδιωτική δραματική σχολή. Πέρασε καιρός για να συνειδητοποιήσω ότι η αναφορά αφορούσε το πανεπιστημιακό, πενταετούς φοιτήσεως, Τμήμα Θεάτρου, της Σχολής Καλών Τεχνών του Αριστοτελείου.
Το Τμήμα Θεάτρου, διοργάνωσε στις αρχές Οκτωβρίου στο αμφιθέατρο του Βυζαντινού Μουσείου το διεθνές επιστημονικό συνέδριο με τίτλο: Σκηνική πράξη στο μεταπολεμικό θέατρο: Συνέχειες και ρήξεις, αφιερωμένο στον Νικηφόρο Παπανδρέου. Αντανακλώντας, προφανώς, το συνδυαστικό χαρακτήρα της ίδιας της δράσης και των καλλιτεχνικών και επιστημονικών ενδιαφερόντων του Παπανδρέου, το συνέδριο, με ισχυρές διεθνείς συμμετοχές, απλώθηκε σε ποικιλία θεμάτων. Αναφέρομαι σε μερικά ενδεικτικά: Κείμενο και παράσταση στο σύγχρονο θέατρο, Το θεατρικό τοπίο στην μεταπολεμική Ελλάδα, Το Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν και η ανανέωση της ελληνικής σκηνής, Πεζογραφία, ποίηση και φιλοσοφία στη σκηνή, Η θεατρική δραστηριότητα έξω από την Αθήνα, Σύγχρονες σκηνικές πρακτικές: ρήξεις και συνέχειες, Θεσπίζοντας συνέχειες: επικαιρότητα και κριτική στο σύγχρονο θέατρο, Παράσταση και τραγωδία.
Το συνέδριο του Τμήματος Θεάτρου κατόρθωσε να καλύψει, έστω για λίγο, την ανάγκη συνεύρεσης των ανθρώπων του θεάτρου. Το κλίμα του τετραήμερου και το overdose ανακοινώσεων πρόσφερε άφθονο υλικό για σκέψεις. Η εντυπωσιακά μεγάλη προσέλευση ακροατηρίου, κυρίως νέων θεατρολόγων, πιστοποίησε, καταρχάς, τη μεγάλη ανάγκη όλων για νέα ερεθίσματα και εποικοδομητικό διάλογο. Τολμώ να πω ότι θεατρικές αίθουσες της Θεσσαλονίκης δεν βλέπουν τόσο κόσμο όσο είδαμε να περνάει από αμφιθέατρο του Βυζαντινού Μουσείου. Οι ενδιαφέρουσες συζητήσεις που ξεκινούσαν εντός της αίθουσας επεκτεινόταν και εκτός. Κρίμα που από το κοινό απουσίαζαν οι καλλιτέχνες της πόλης, εκπρόσωποι του Δήμου και το Κρατικό.
Σημαντικός ήταν ο αριθμός των ομιλητών, που συνέβαλαν με τις ανακοινώσεις τους στην αποφυγή του, πάντοτε ελλοχεύοντα, ελιτισμού. Ενδεικτικά να σημειώσω τις κατατοπιστικές ανακοινώσεις της Λίλας Μαράκα για την Αντιγόνη του Μπρεχτ από την Ελληνική Σκηνή της Συνοδινού, του Γρηγόρη Ιωαννίδη, ο οποίος ανίχνευσε το δρόμο που οδήγησε στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού, της Χαράς Μπακονικόλα με το διάλογο που επιχείρησε να ανοίξει για την ένδεια της νεοελληνικής δραματουργίας, του Αντρέα Δημητριάδη, ο οποίος κατέθεσε πληροφορίες για το θέατρο στη Μακρόνησο που θα μπορούσαν να είναι το υλικό για μια πολύ ενδιαφέρουσα ταινία τεκμηρίωσης και της Έφης Βαφειάδη, που αναφέρθηκε στη φυσιογνωμία της θεατρικής Θεσσαλονίκης κατά την περσινή θεατρική περίοδο και, επικεντρωμένη στις μικρές σκηνές, εξαιρώντας την Πειραματική και το Κρατικό, μίλησε για τα δυσδιάκριτα πια όρια ανάμεσα στο ερασιτεχνικών και επαγγελματικών όρων θέατρο. Και φυσικά να μην παραλείψω την αναφορά στην παρουσία ενός δασκάλου, του Δημήτρη Σπάθη, που η εμπειρία και η γνώση του τον προίκισαν με τη αξιοζήλευτη δυνατότητα να παρουσιάζεται σε επιστημονικό συνέδριο μόνο με κάποιες σημειώσεις.
Περιορισμένη, ωστόσο, μερίδα των ανακοινώσεων επιβεβαίωσε και τις φοβίες πολλών σε σχέση με τον πιθανό αποπροσανατολισμό της θεατρολογικής επιστήμης. Αποκομμένη, πολλές φορές, από το σύγχρονο, κοινωνικό και πολιτικό προβληματισμό, η επιστήμη που ασχολείται με την κοινωνικότερη, ίσως, των τεχνών πάσχει συχνά από αυτισμό. Εκστασιάζεται και φιλολογεί —αντικαθιστά, δηλαδή, τη σκηνική ορολογία με φιλολογική— πολύ συχνά για ασήμαντες καλλιτεχνικές καταθέσεις. Χρησιμοποιώντας μια αδιέξοδη, θολή και άκρως υποκειμενική γλώσσα ισμών ο προσδιορισμός λειτουργεί σε βάρος του προσδιοριζόμενου και λοξοδρομεί από την ουσία …και γίνεται έμμονος σκοπός και χάνει την ασυνειδησία της ποίησης και γίνεται αλύπητο διανοητικό μαρτύριο, όπως λέει κάπου ο Χειμωνάς.
Το γαρ πολύ του έρωτος γεννά παραφροσύνη, λέω εγώ. Ίσως από τις πιο αλλόκοτες, αλλά ενδεχομένως γι’ αυτό ενδιαφέρουσες, στιγμές του συνεδρίου ήταν η στρογγυλή τράπεζα που οργανώθηκε με αφορμή την υπέροχα προκλητική φράση του Παπανδρέου, «η παράσταση νομοθετεί». Μπρεχτική, δαρβινική, σαρτρική, δικανικών ή καλλιτεχνικών προεκτάσεων, τονισμένη έτσι ή αλλιώς, η φράση έγινε αφορμή να ξεδιπλωθεί μπροστά μας η εμμονή του θεατρολόγου, αλλά και του σκηνοθέτη, μπροστά στα σημαίνοντα. Δανειζόμενος τις σκέψεις του Σάββα Πατσαλίδη σε σχέση με τον κριτικό που έρχεται αντιμέτωπος με το φάντασμα της παράστασης, αναρωτιέμαι ποιος, ακριβώς, είναι το φάντασμα στο παραστασιακό γεγονός. Το μόνο υπαρκτό σημείο στον Άμλετ είναι το φάντασμα του νεκρού πατέρα. Εμφανίζεται, …το λέει ο Σαίξπηρ. Το μοναδικό, μονίμως, άπιαστο και απροσδιόριστο, αδιευκρίνιστων προθέσεων και προϊόν πολλών συνισταμένων φάντασμα του έργου είναι ο ίδιος ο Άμλετ, δηλαδή ο δέκτης: αρχικά οι διαμεσολαβητές του κειμένου, δραματολόγοι και συντελεστές και μετέπειτα οι θεατές, κριτικοί και κοινό. Φαντάσματα που καθιστούν το θεατρικό φαινόμενο συμβάν τέτοιας συνθετότητας που όλες οι βεβαιότητες κλονίζονται.
Δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω τις τρεις απολαυστικές ανακοινώσεις, που βάλθηκαν να τα βάλουν με φαντάσματα τέτοιου τύπου και μου υπενθύμισαν τη γοητεία της θεατρολογικής επιστήμης, η οποία, όπως και η θεατρική τέχνη πρέπει να μας ερεθίζει. Αναφέρομαι στον Henri Schoenmakers και στον προβληματισμό του γύρω από την έννοια της τελετουργίας στη δυτική σκηνή, την Άννα Σταυρακοπούλου που μίλησε για τον λαϊκό πολιτισμό στο τρίπτυχο Τσαρούχη-Κουν-Χατζιδάκι με έναν πεντακάθαρο συλλογισμό-πυροδοτικό μηχανισμό, και στην Ελένη Παπάζογλου που η ανακοίνωσή της αφορούσε την πολιτική και φιλολογική σύγχυση που εντόπισε ανάμεσα στις δύο Ηλέκτρες του ’72. Ανακοινώσεις οι οποίες, μοιράζονται κοινά στοιχεία: εμπεριείχαν τολμηρές θέσεις, ανέτρεψαν αντιλήψεις βασισμένες σε βεβαιότητες, επιχείρησαν μια σύνθετη εκτίμηση του θεατρικού φαινομένου και, κυρίως, χωρίς ούτε στιγμή να χάσουν την επιστημονική τους εγκυρότητα, κατόρθωσαν να απευθυνθούν με άμεσο και απλό λόγο σε όλους, ειδικούς και μη.
Να σταθώ για λίγο και στο πρώτο τεύχος του περιοδικού του Τμήματος Θεάτρου, σκηνή που μοιραζόταν στο πλαίσιο του συνεδρίου. Καλαίσθητη έκδοση, αλλά, σκέφτομαι ότι ένα περιοδικό, στη φάση που διανύουμε, με τον κριτικό λόγο αδύναμο, τον πολιτικό προβληματισμό αναζωπυρωμένο, μήπως, θα έπρεπε να έχει έναν πιο εκλαϊκευμένο και παρεμβατικό χαρακτήρα; Το ζωντανό και παλλόμενο πανεπιστημιακό τμήμα δεν οφείλει να έχει έναν ευρύτερο παιδευτικό ρόλο; Μήπως η εξωστρεφής κίνηση που επιχείρησε με το συνέδριο να συνεχιστεί πιο δυναμικά; Η ζύμωση του συνεδρίου αποδεικνύει ότι το Τμήμα Θεάτρου μπορεί και πρέπει να παρέμβει σε φαινόμενα θεατρικής απονάρκωσης.
Γιορτάζοντας, ουσιαστικά, την ενηλικίωσή του, δηλαδή τα 18 χρόνια λειτουργίας του, διαπιστώνω πως, με δεδομένο ότι, όπως μας πληροφορούν οι ψυχολόγοι, τα όρια ενηλικίωσης έχουν μετατεθεί μετά τα 30, το Τμήμα Θεάτρου εξελίχθηκε με ταχύτατους ρυθμούς, γεγονός που τιμά τόσο τον γεννήτορα όσο και τους επιγόνους του. Όπως τόνισε ο Νίκος Χουρμουζιάδης στην άκρως προσωπική και κυριολεκτικά καθηλωτική ομιλία του για τον Παπανδρέου, η συμβολή του τελευταίου στην αναμόρφωση της θεατρικής παιδείας στη χώρα είναι καθοριστικής σημασίας. Ας σκεφτούμε για λίγο τι σήμαινε η απόφαση του, ανδρωμένου στα Παρίσια, Νικηφόρου Παπανδρέου να υλοποιήσει την ιδέα δημιουργίας στην Ελλάδα ενός ανώτερου, πανεπιστημιακού επιπέδου, τμήματος που διδάσκει τους φοιτητές του να στοχάζονται πάνω στο φαινόμενο του θεάτρου με τα όπλα της σκηνικής γνώσης αλλά και να κάνουν θέατρο με τα «γαλόνια» της θεωρίας. Το συμπέρασμα αυτονόητο: συνέχειες και ρήξεις.
Υ.Γ. Δεν μπορώ να αγνοήσω τα μαύρα πανιά στην Ε.Μ.Σ. Πριν από λίγες μέρες εστάλη στο ΚΘΒΕ έγγραφο που ανήγγειλε μείωση κατά 30% της επιχορήγησης όλων των εποπτευόμενων από το YΠΠΟΤ φορέων. Ο καλλιτεχνικός διευθυντής του ΚΘΒΕ, κ. Χατζάκης, δήλωσε ότι λόγω σοβαρού οικονομικού προβλήματος οι εργαζόμενοι θα πληρώνονται έναντι του μισθού τους για το επόμενο τρίμηνο και ότι με αυτήν την περικοπή το θέατρο αναγκαστικά θα αλλάξει φυσιογνωμία. Σε δημοσίευμα της Ελευθεροτυπίας επίσης διαβάζω ότι αυτή τη στιγμή στο ΚΘΒΕ απασχολούνται 104 ηθοποιοί, 207 εργαζόμενοι αορίστου χρόνου και περίπου 100 συμβασιούχοι, χωρίς στους αριθμούς αυτούς να συγκαταλέγεται ο αριθμός των έκτακτων καλλιτεχνικών συνεργατών (μεταφραστές, σκηνοθέτες, σκηνογράφοι, μουσικοί, κτλ). Δηλαδή, το διοικητικό και τεχνικό προσωπικό του ΚΘΒΕ (307 περίπου εργαζόμενοι) είναι σχεδόν διπλάσιο σε αριθμό από το καλλιτεχνικό προσωπικό (150 περίπου: 104 ηθοποιοί και υπολογίζω περίπου 50 καλλιτεχνικοί συνεργάτες το χρόνο). Και μόνο αυτή η αναλογία προβληματίζει. Νομίζω μάλιστα ότι ο Μάικλ Φρέιν θα μπορούσε με βάση αυτήν την πληροφορία να γράψει το σίκουελ του Σώσε: τι αναλογία καλλιτεχνών και διοικητικού-τεχνικού προσωπικού χρειάζεται για να ανέβει μια παράσταση; Kαι συνεχίσω με τις απορίες: Με βάση ποια κριτήρια αξιολόγησης έγιναν οι προσλήψεις αυτού του προσωπικού; Πώς έγιναν αορίστου 207 εργαζόμενοι; Kαι γιατί υπάρχουν αυτή τη στιγμή δύο ταχυτήτων εργαζόμενοι στο θέατρο (συμβασιούχοι και αορίστου); Η διάκριση αυτή έχει ποιοτικά χαρακτηριστικά ή είναι προϊόν συγκυρίας; Σαφώς και δεν έχει ευθύνη ο κ. Χατζάκης για το γιγαντισμό αυτό, σαφώς και αυτή η κατάσταση είναι χρόνια, σαφώς και υπάρχουν εργαζόμενοι στο ΚΘΒΕ που γνωρίζουν το αντικείμενό τους και αγαπούν το θέατρο. Αλλά εάν θέλουμε όλοι να δοθεί μια λύση συνέχειας υπεύθυνη γι’ αυτό το θέατρο και τις κρατικές σκηνές πρέπει τα ζητήματα να τίθενται ωμά και καθαρά. Όσοι δεν τα θέτουν έτσι, έχουν ευθύνες. Γιατί και οι καλλιτεχνικοί διευθυντές γνωρίζουν την κατάσταση και το ΥΠΠΟΤ και οι εργαζόμενοι. Ή θα γίνει ουσιαστικός σχεδιασμός εξυγίανσης των οργανισμών και αναπροσδιορισμός των στόχων τους ή θα υπολειτουργούν ξεφτίζοντας σταδιακά. Το θέμα είναι μεγάλο και σε καμία περίπτωση δεν αναλύεται σε λίγες γραμμές. Το μόνο σίγουρο, ωστόσο, είναι ότι οι μεσοβέζικες λύσεις οδηγούν σε μεσοβέζικα αποτελέσματα. Για να υπάρξει ουσιαστική συνέχεια, σίγουρα πρέπει πρώτα να υπάρξει ρήξη.
