Μέρες πολέμου ζούμε αυτές τις μέρες στη Μέση Ανατολή, μέρες σκοτεινές με κυρίαρχο τον ανθρώπινο πόνο. Μετά από δύο παγκόσμιους πολέμους και τις τόσες άλλες πολεμικές συγκρούσεις που ακολούθησαν ίσαμε την εποχή μας, το είδος μας κάπως έμαθε «ας πούμε» να διαχειρίζεται τα προσφυγικά ζητήματα, να δημιουργεί δομές, να διαθέτει κονδύλια για την ανακούφιση και αποκατάσταση των ανθρώπων κι όλα αυτά στο όνομα της ανθρωπιάς. Ωραίος τίτλος για μια έκθεση το Στο όνομα της ανθρωπιάς κι είναι πολύ ενδιαφέρουσα η έκθεση των Αρχείων και της Γενναδείου Βιβλιοθήκης «Αμερικανική ανακουφιστική βοήθεια στην Ελλάδα, 1918-1929» στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα· γιατί έρχεται να φωτίσει εποχές, όπου η ανθρωπιστική βοήθεια δεν ήτανε δεδομένη μα ευτυχώς προσφέρθηκε και ανακούφισε τις πονεμένες ψυχές δίνοντάς τους μια ελπίδα για ένα μέλλον.
Ιστορικά η περίοδος 1918 με 1929 ήτανε για την Ελλάδα επιτρέψτε μου να πω τουλάχιστον καταστροφική. Λίγο ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος λίγο τα δικά μας εσωτερικά προβλήματα με το αν είσαι βασιλικός ή βενιζελικός, πάρα πολύ με την καταστροφή της Σμύρνης και με αποτελείωμα τις ανταλλαγές πληθυσμών μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης, ως έθνος όχι είχαμε πτωχεύσει ή ηττηθεί αλλά ήμασταν σε απόγνωση.
Ευτυχώς για καλή μας τύχη ανθρωπιστικές οργανώσεις όπως ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, η Περίθαλψις της Εγγύς Ανατολής (Near East Relief), το Νοσοκομείο των Αμερικανίδων Κυριών και η ΧΑΝ Χριστιανική Αδελφότητα Νέων (YMCA) συσπειρώθηκαν και προσέφεραν σε ορφανά και πρόσφυγες. Η έκθεση Στο όνομα της ανθρωπιάς. Αμερικανική ανακουφιστική βοήθεια στην Ελλάδα, 1918-1929 δημιουργήθηκε με αφορμή τα εκατό χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης και με σκοπό ν’ αναδείξει ένα αρχειακό υλικό που υπήρχε και θα παρουσιάζεται έως τις 18 Φεβρουαρίου 2024 με ελεύθερη είσοδο στην πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη, χωρισμένο πια σε έξι ενότητες δομημένο από τις επιμελήτριες της έκθεσης Ελευθερία Δαλέζιου, Μαρία Γεωργοπούλου και Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, στημένο από την ομάδα της Μικρής Άρκτου (Βιβή Γερολυμάτου και Ανδρέα Γεωργιάδη) και συνοδευόμενο από ένα λεύκωμα από αυτά τα ωραία που μας έχει συνηθίσει στις εκδόσεις της η Αμερικάνικη Σχολή (ΑΣΚΣΑ).
Η έκθεση δεν είναι πολύ μεγάλη αλλά αν σταθείς στις επιμέρους λεπτομέρειές της τότε θα δεις το μεγαλείο της. Αν παρατηρήσεις τις φωτογραφίες, διαβάσεις τις επιστολές, τα επίσημα έγγραφα, δεις τις αφίσες τα χειροτεχνήματα και παρακολουθήσεις τα τέσσερα βίντεο του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού που απεικονίζουν την έλευση των προσφύγων: το πώς χτίζουν τον καταυλισμό Κουντουριώτικα με τον Βασιλέα Γεώργιο που πάει να τα εγκαινιάσει, την παρασημοφόρηση Αμερικανών στο Ηρώδειο από την κυβέρνηση και το πέμπτο βίντεο από την Αμερικανική Γεωργική Σχολή που καταγράφει τις αθλοπαιδειές των μικρών προσφύγων σίγουρα βγάζεις πλούσια συμπεράσματα. Ένα από αυτά που εγώ έβγαλα είναι ότι όσα λάθη και να κάνουνε τα έθνη ευτυχώς το είδος μας έχει ακόμα ανθρωπιά. Η ανθρωπιά μας και όχι η φιλανθρωπία μας, μας πάει μπροστά.
Ανθρωπιά διακατείχε τον γραμματέα της ΧΑΝ (YMCA) Asa K. Jennings, όταν τις νύχτες των σφαγών στη Σμύρνη κι ενώ υπήρχε εντολή να μην παρέμβει κανένας στόλος, εκείνος κατάφερε να ξεγελάσει όλες τις πλευρές και να κινητοποιήσει τα ελληνικά πλοία να παραλάβουν χιλιάδες ψυχές σώζοντας τες. 1.300.000 περίπου οι πρόσφυγες στην Ελλάδα και με την ανθρωπιά τους κυρίες της Αμερικής αντί να κάνουν μαζώξεις τύπου επίδειξης τάπερ, άνοιγαν τα σαλόνια τους και αγόραζαν κούκλες, τσάντες και εργόχειρα κατασκευασμένα από τις γυναίκες στα προσφυγικά της Ελλάδας συγκεντρώνοντας χρήματα ακόμα και για να δημιουργηθούν ορφανοτροφεία.
Η έκθεση δεν φωτίζει μόνο την ανθρωπιά φωτίζει και κάποια κατασκευαστικά έργα, γιατί μια καταστροφή πάντα επιφέρει και μια αναδόμηση. Όπως το Φράγμα του Μαραθώνα που εξαιτίας του πίνουμε ακόμα νερό στην αττική και την αποστράγγιση των κοιλάδων του Στρυμόνα και της Δράμας. Ο Λέων της Αμφίπολης στέκει αγέρωχος σήμερα μα εξαιτίας αυτών των αποστραγγίσεων βρέθηκαν τα μαρμάρινα θραύσματά του και με τη βοήθεια Αμερικανών φιλελλήνων συγκεντρώνοντας χρήματα το 1937 αναστηλώθηκε. Ακόμα και η κατασκευή της Γενναδείου Βιβλιοθήκης που επί τρία χρόνια απασχολούσε εκατοντάδες πρόσφυγες προσφέροντάς τους εργασία.
Πρότασή μου σε όσες εκθέσεις πηγαίνετε είναι να μην διστάζετε να ρωτάτε. Πάντα υπάρχει ένας επιμελητής παρών στον χώρο και βρίσκεται εκεί για να σας εξυπηρετεί, όχι για να κοιτάει τα εκθέματα μην καταστραφούν. Έτσι έπραξα και γω σήμερα πήρα μία μία τις τρεις συνεπιμελήτριες της έκθεσης Στο Όνομα της Ανθρωπιάς και τις ζήτησα να με πάνε σ’ ένα έκθεμα που τους μίλησε στην καρδιά τους που τους έκανε μία εντύπωση.
Η Ελευθερία Δαλέζιου, αρχαιονόμος – ιστορικός στα αρχεία της ΑΣΚΣΑ, αφού μοιράστηκε μαζί μου ότι είναι όλα «παιδιά» της αποφάσισε να ξεχωρίσει κάτι μοναδικό που δεν το είχα ομολογώ παρατηρήσει γι’ αυτό σας λέω να ρωτάτε. Μου έδειξε σε μια βιτρίνα μια ετικέτα που έγραφε πάνω Near East Relief και είχε χώρο να αναγράψεις το όνομά σου και τη διεύθυνσή σου:
«Είναι μια ετικέτα που τις έδιναν στους ανθρώπους που θέλανε να δωρίσουν είδη ρουχισμού κουβέρτες παπούτσια δεύτερο χέρι για να πάνε στους ανθρώπους που έχουν ανάγκη, στα ορφανά και στους πρόσφυγες. Αυτές λοιπόν τις μικρές ταμπελίτσες τις κατασκευάζανε τοπικές οργανώσεις. Αυτή η συγκεκριμένη είναι από μία τοπική οργάνωση της Βοστώνης στη Μασαχουσέτη. Φτιάχνανε τους σάκους με τα ρούχα και δένανε πάνω αυτές τις μικρές ταμπελίτσες, πηγαίνανε στη Νέα Υόρκη, κάπου στο Μπρούκλιν που ήτανε οι αποθήκες της Near East Relief και από κει τα βάζανε πάνω στα καράβια που φεύγανε να έρθουνε ως επί το πλείστον στον Πειραιά κι έτσι ήξερες από πού και από ποιον ήτανε αυτός ο σάκος. Το υλικό αυτό μετά πήγαινε στη Θεσσαλονίκη, όπου η Περίθαλψις Εγγύς Ανατολής είχε εργαστήρια που προσλάμβαναν γυναίκες πρόσφυγες, οι οποίες κάνανε μετατροπές στον ρουχισμό και τα μοιράζανε στον κόσμο». Μέσα από μια ταμπέλα η Ελευθερία Δαλέζιου μου εξιστόρησε σχεδόν όλο τον ανθρωπιστικό μηχανισμό της εποχής.
Η Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, διευθύντρια των αρχείων της ΑΣΚΣΑ δεν με πήγε σε ένα έκθεμα μα στην προθήκη που έχει ως βάση ένα απόκομμα μιας εφημερίδας εκτυπωμένο και πάνω εκτίθενται τσάντες με ξύλινες λαβές και εργόχειρα:
«Για μένα δεν είναι ένα έκθεμα είναι η ανακάλυψη όταν έκανα μια έρευνα σε εφημερίδες της εποχής να δω πως διατίθενται αυτά τα τσαντάκια και οι κούκλες στην Αμερική και για μένα ήταν αυτό το απόκομμα από το Cincinnati Enquirer της 10ης Οκτωβρίου 1933 που περιγράφει ότι η κυρία Σεμπλ ανοίγει το σπίτι της για να φιλοξενήσει τα τσαντάκια, τις κουκλίτσες της Priscilla Capps. Βλέπω τις φωτογραφίες και λέω μα αυτά τα πράγματα, αυτό εδώ, το έχουμε είναι στη συλλογή! Όταν τα βλέπω όλα αυτά συνειδητοποιώ ότι τα έχουμε και όπως λέμε στην αρχαιολογία …τα βάλαμε σε context».
Η Ναταλία Βογκέικωφ μου απάντησε και σε μια ερώτηση που μου δημιουργήθηκε τη στιγμή της συζήτησής μας: αν αυτά τα τσαντάκια ήτανε για τους Αμερικανούς η πρώτη τους επαφή με την φολκ Ελλάδα μας:
«Όταν αυτοί κάνανε την προώθηση των προϊόντων έγραφαν “…έτσι με την αμερικανική καθοδήγηση οι Ελληνίδες κερδίζουν τα προς το ζην κεντώντας παραδοσιακά σχέδια της πατρίδας τους για τις αμερικανικές αγορές”, νομίζω γενικά τη δεκαετία του ’30 η αναζήτηση και η προσπάθεια να διασωθεί η παράδοση, το φολκ είναι σε όλο τον κόσμο, και στην Ελλάδα έχουμε τη γενιά του ’30 και την αναζήτηση της ελληνικότητας, αλλά νομίζω και στην Αμερική υπάρχει μια διάθεση ν’ ανακαλύψουν αυτό το πατροπαράδοτο, το παλιό, το παραδοσιακό που εκλείπει εκεί πέρα, γιατί η κοινωνία γίνεται βιομηχανική».
Η Μαρία Γεωργοπούλου, η διευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης με πήγε αρχικά στο έκθεμα που δεν έγινε ποτέ. Ένα βιβλιαράκι 8 σελίδων που λέει γιατί πρέπει να γίνει στην Αθήνα ένας Athenian Temple of Youth:
«Θέλω να πω για την ΧΑΝ για τη YMCA, η οποία ήτανε ένας οργανισμός πάρα πολύ ενδιαφέρον στην Ελλάδα, η Χριστιανική Αδελφότης Νέων, η οποία είχε πολύ καλύτερες βάσεις στη Θεσσαλονίκη και ένα καταπληκτικό κτίριο βυζαντινού ρυθμού να την στεγάζει προσπάθησε με νύχια και με δόντια να κάνει ένα ανάλογο κτίριο στην Αθήνα, το οποίο δεν κατάφερε ποτέ να χτιστεί. Θα ήταν ένα κτίριο νεοκλασικό, κάτι που θα έμοιαζε με το εθνικό πανεπιστήμιο και θα χτιζόταν κάπου κοντά στην Ακρόπολη».
Κατόπιν με πήγε σε ένα έργο που έγινε, και στην προθήκη με τις φωτογραφίες και σημειώσεις που δείχνουν την κατασκευή της Γενναδείου Βιβλιοθήκης στάθηκε σε δύο φωτογραφίες: «Είναι το δείπνο των ευχαριστιών thanksgiving dinner τον Νοέμβριο του 1923. Έχουνε μόλις τελειώσει το πάτωμα του ενός απ’ τα δυο σπίτια που είναι δίπλα στη Γεννάδειο και λέει ότι πρόσφεραν σε 70 πρόσφυγες που ήταν εργάτες το δείπνο των ευχαριστιών, το οποίο κόστισε 23,50 δολάρια και ότι αυτοί οι άνθρωποι ήτανε πάρα πολύ ευτυχείς βέβαια, γιατί θα είχανε ένα χειμώνα πολύ καλύτερο από τον προηγούμενο, γιατί έχουνε δουλειά. Αλλά αυτό που μου κάνει εντύπωση είναι ότι στο τέλος που είναι στην άλλη σελίδα γράφει ότι λέει το περιμένουνε το δείπνο μόλις τελείωσε το πάτωμα. Εθιμικά περιμένανε ότι θα τους ταΐσεις. Το οποίο εγώ να πω την αλήθεια δεν το ξέρω ως ελληνικό έθιμο ότι φτιάχνεις το πάτωμα του σπιτιού, για να σταθεί και πάνω στο πάτωμα στρώνεις τραπέζι για να σε ευχαριστήσουνε». Ομολογώ μήτε γω το ήξερα ως έθιμο αλλά μου κάνει λογικό.
Επίσης στο πλαίσιο της έκθεσης έχουν προγραμματισθεί 2 διαλέξεις, η μία στις 14 Νοεμβρίου με θέμα “Greece and the Post-1922 International Humanitarian Aid: The Untold Story” από τον Δρ. Δημήτρη Καμούζη και η άλλη στις 12 Δεκεμβρίου από τους Λευτέρη Ζώρζο, Νίνα Γεωργιάδου και Ελευθερία Δαλέζιου με θέμα “The Near East Relief Orphanage of Syros”. Και οι δύο αυτές διαλέξεις θα πραγματοποιηθούν στο αμφιθέατρο Cotsen (Αναπήρων Πολέμου 9, Κολωνάκι) στις 19.00 με ελεύθερη είσοδο και αυτές.
Επιστρέφοντας σπίτι πήρα την παραλιακή του Λυκαβηττού να βλέπω λίγο πράσινο και σκεφτόμουν ότι σ’ έναν κόσμο που ο πόλεμος για κάποιους είναι μονόδρομος, εγώ τάσσομαι όπως και η έκθεση Στο όνομα της ανθρωπιάς με την ανθρωπιά και την παροχή βοήθειας σε αυτούς που την χρειάζονται. Δυστυχώς στη ζωή ισχύει το σήμερα αυτοί, αύριο οι άλλοι και ίσως μεθαύριο εμείς γι’ αυτό και χρειάζεται την ανθρωπιά μας να μην τηνε χάσουμε γιατί τότε είναι που θα γίνουμε ανθρώπινα ζώα. Επισκεφθείτε την έκθεση δεν θα χάσετε σίγουρα τον χρόνο σας κι ίσως μετά κάνετε και σεις κάποιες θετικές σκέψεις, ίσως και πράξεις στο όνομα της ανθρωπιάς.
Info έκθεσης:
«Στο όνομα της ανθρωπιάς. Αμερικανική ανακουφιστική βοήθεια στην Ελλάδα, 1918-1929» | Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Πτέρυγα Μακρυγιάννη
